“East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com THE IX INTERNATIONAL SCIENTIFIC SYMPOSIUM dedicated th TO THE 550 ANNIVERSARY OF HABIBI “East and West: a dialogue of cultures” 19 December 2020 Gostivar, North Macedonia -------------------... 1 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com Editor-in-Chief: Ilkin Gulusoy PhD, Associate Professor of the Department of Modern Turkic Languages and Literature Kafkas University (Turkey) guliyevilkin@mail.ru ORGANIZING COMMITTEE: Prof. Dr. Fadıl HOCA Rector of İnternational Vision Üniversitey/Macedonia Assoc. Prof. Atilla JORMA İnternational Vision Üniversitey/Macedonia Assoc. Prof. Ellada GERAYZADE Department of Modern Turkic languages and literature of Kafkas University/Turkey Assoc. Prof. İlkin GULUSOY Department of Modern Turkic languages and literature Kafkas University/Turkey Dr. Ulviyya HUSEYNOVA Leading researcher of Baku State University/Azerbaijan Niyazi MAMMEDOV Office Manager of Scientific and Education Center “ELGER” / Sweden e-mail: niyazimammedov@hotmail.se Elman GERAYZADE Director of Scientific and Education Center “ELGER” MEMBERS OF THE BOARD: Prof. Dr. Nizami CAFAROV (Azerbaijan) Prof. Dr. Fadıl HOCA (South Makedonia) Prof. Dr. Anna DIBO (Russia) Prof. Dr. Peggy Simcic BRØNN (Norwvey) Prof. Dr. Asif HACILI (Azerbaijan) Prof. Dr. Andrey MELKOV (Russia) Prof. Dr. Pekka KORVENMAA (Finland) Prof. Dr. Samal TULEUBAYEVA (Kazakhstan) Prof. Dr. Remzi DEVLETOV (Russia) Prof. Dr. Dulatbey KIDIRBEKULI (Kazakhstan) Prof. Dr. Danuta CHMIELOWSKA (Poland) Prof. Dr. Roin MALAKMADZE (Georgia) Prof. Dr. Flora NADJI (Azerbaijan) Prof. Dr. Asmed MUKHTAROVA (Azerbaijan) Prof. Dr. Gulnara MURTAZAYEVA (Russia) -------------------... 2 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com Prof. Dr. Atilla JORMA (South Makedonia) Prof. Dr. Leyla GERAYZADE (Azerbaijan) Prof. Dr. İndira DZAGANIA (Georgia) Prof. Dr. Tahira MAMMAD (Azerbaijan) Prof. Dr. Bedirhan AHMADOV (Azerbaijan) Prof. Dr. Shushana PUTKARADZE (Georgia) Prof. Dr. Maharram MAMMEDLI (Azerbaijan) Prof. Dr. Mahire HUSEYNOVA (Azerbaijan) Prof. Dr. Juliboy ELTAZAROV (Uzbekistan) Prof. Dr. Gocha KUCHUKHİDZE (Georgia) Prof. Dr. Akif GERAYZADE (Azerbaijan) Prof. Dr. İnga SHAMILISHVILI (Georgia) Prof. Dr. Tamar KHVERDELIANİ (Turkey) PhD, Associate professor Olga KLIMKINA (Ukraine) PhD, Associate professor Vladimir TISHIN (Russia) PhD. Associate professor Alsu NIGMATULINA (Russia) PhD. Associate professor Chulpan CHETIN (Turkey) PhD. Associate professor Maryam YAGUBOVA (Azerbaijan) PhD. Associate professor Irina MATVEYEVA (Russia) PhD. Associate professor Maria ISAKSSON (Norwey) PhD. Associate professor Solmaz ALIYEVA (Azerbaijan) PhD. Associate professor Obidjon SHOFIYEV (Uzbekistan) PhD. Associate professor Sadakat ABBASOVA (Turkey) PhD. Dr. Muhammed Ibrahim HAMOOD (İrak) The IX International Scientific Symposium “East and West: a dialogue of cultures” was held in Macedonia on the 19.12.2020. More than 70 scientists from 6 countries (Azerbaijan, Turkey, Kazakhstan, Ukraine, Germany, ) submitted their articles and only 42 articles were accepted by the relevant referees. We express our gratitude to the Consulate General of the Republic of Azerbaijan in Kars for supporting the symposium. -------------------... 3 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com Həbibinin anadan olmasının 550 illik yubileyinə həsr olunmuş IX Beynəlxalq elmi simpozium “East and West: a dialogue of cultures” 19 dekabr 2020 Qostivar, Şimali Makedoniya -------------------... 4 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com REDAKTOR İlkin QULUSOY Qafqaz Universiteti Çağdaş Türk Dilləri və Ədəbiyyatları bölümünün dosenti Türkiyə TƏŞKİLAT KOMİTƏSİ: Prof. Dr. Fadıl HOCA Uluslararası Vizyon Üniversitesi Rektörü/Makedonya Assoc. Prof. Atilla JORMA Uluslararası Vizyon Üniversitesi/Makedonya Gərayzadə Ellada İsa qızı Beynəlxalq kadrlar akademiyasının fəxri professoru, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, Qafqaz Universitetinin Çağdaş Türk Dilləri və Ədəbiyyatları bölümünün dosenti Türkiyə Hüseynova Ülviyyə Hüseyn qızı filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, Bakı Dövlət Universitetinin aparıcı elmi işcisi Azərbaycan Məmmədov Niyazi Sabir oğlu “Elger” Elm-tədris mərkəzinin ofis meneceri İsveç Gərayzadə Elman Tofiq oğlu “Elger” Elm-tədris mərkəzinin direktoru Azərbaycan KONFRANSIN ELMİ HEYƏTİ Prof. Dr. Nizami CƏFƏROV (Azərbaycan) Prof. Dr. Hacalı NƏCƏFOĞLU (Türkiyə) Prof. Dr. Anna DIBO (Rusiya) Prof. Dr. Peggy Simcic BRÖNN (Norveç) Prof. Dr. Asif HACILI (Azərbaycan) Prof. Dr. Andrey MELKOV (Rusiya) Prof. Dr. Pekka KORVENMAA (Finlandiya) Prof. Dr. Samal TULEUBAYEVA (Qazaxstan) Prof. Dr. Remzi DEVLETOV (Rusiya) Prof. Dr. Dulatbey KIDIRBEKULI (Qazaxstan) Prof. Dr. Danuta CHMİELOWSKA (Polşa) Prof. Dr. Roin MALAKMADZE (Gürcüstan) Prof. Dr. Flora NADJİ (Azərbaycan) Prof. Dr. Rafal OZAROWSKI (Polşa) Prof. Dr. Əsməd MUXTAROVA (Azərbaycan) Prof. Dr. Gülnarə MURTAZAYEVA (Rusiya) Prof. Dr. Atilla JORMA (Şimali Makedonya) Prof. Dr. Juliboy ELTAZAROV (Özbəkistan) -------------------... 5 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com Prof. Dr. Leyla GƏRAYZADƏ (Azərbaycan) Prof. Dr. İndira DZAGANİA (Gürcüstan) Prof. Dr. Hacalı NƏCƏFOĞLU (Türkiyə) Prof. Dr. Tahirə MƏMMƏD (Azərbaycan) Prof. Dr. Bədirxan ƏHMƏDOV (Azərbaycan) Prof. Dr. Shushana PUTKARADZE (Gürcüstan) Prof. Dr. Məhərrəm MƏMMƏDLİ (Azərbaycan) Prof. Dr. Mahirə HÜSEYNOVA (Azərbaycan) Prof. Dr. Gocha KUCHUKHİDZE (Gürcüstan) Prof. Dr. Akif GƏRAYZADƏ (Azərbaycan) Prof. Dr. İnga SHAMİLİSHVİLİ (Gürcüstan) Prof. Dr. Tamar KHVERDELİANİ (Türkiyə) Dos. Dr. Olqa KLİMKİNA (Ukrayna) Dos. Dr. Vladimir TİŞHİN (Russia) Dos. Dr. Alsu NİQMATULİNA (Rusiya) Dos. Dr. Çulpan ÇETİN (Türkiyə) Dos. Dr. Məryəm YAQUBOVA (Azərbaycan) Dos. Dr. Maria İSAKSSON (Norveç) Dos. Dr. İrina MATVEYEVA (Rusiya) Dos. Dr. Solmaz ƏLIYEVA (Azərbaycan) Dos. Dr. Obidjon SHOFİYEV (Özbəkistan) Dos. Dr. Sədaqət ABBASOVA (Türkiyə) Dr. Muhammed Ibrahim HAMOOD (İraq) 19 dekabr 2020-ci il tarixində Makedonyada keçirilən “Qərb və Şərq: mədəniyyətlərin dialoqu” adlı IX Beynəlxalq Elmi simpoziuma ümumilikdə 6 ölkədən (Türkiyə, Azərbaycan, Ukrayna, Qazaxstan, Almaniya) 70 elm adamı məqalə göndərmiş, bunlardan 42 məqalə elmi heyətdəki hakim rəyləri əsasında qəbul edilərək simpozium materialları kitabında nəşr edilmişdir. -------------------... 6 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com CONTENTS HABIBI – 550 HABIBI’S CREATIVITY AND THE TURKISH LITERATURE...................................... Azada Quliyeva LITERARY STUDY THE CONCEPT OF LOVE IN THE WORKS OF HUSEYN JAVID................................. Rafig Novruzov (Azerbaijan) ORİENTAL MOTİVES İN THE LYRİCS OF A. N. MAİKOV.......................................... Maryam Yakubova (Azerbaijan) TRADITIONAL FOLK SHOWS IN TURKISH-GEORGIAN REALITY……………….. Tamar Khvedeliani, Sudan Altun (Turkey) DETECTIVE-ADVENTUROUS ASSAULT IN THE NOVEL “KATRE-İ MATEM” (“DROP OF MOURNİNG”) BY ALEXANDER PALA...................................................... Turkan Aliyeva (Azerbaijan) THE ELEMENTS OF NARRATİVE STRUCTURE AND THE İSSUE OF THEİR CHOİCE............................................................................................................................... Ulviyya Rahimova (Azərbaycan) CLASSICAL EPIC TRADITION AND THE EPIC "SHIRVANLI GAHRAMAN SHAH".................................................................................................................................. Tariel Gani (Azərbaycan) CHILDREN'S POETRY AT THE JUNCTION OF XIX-XX CENTURIES........................ Samangul Qafarova (Azərbaycan) NARRATIVE IN FOLKLORE AND WRITTEN LITERATURE...................................... Tahir Nasib (Azərbaycan) DIALOGUE OF GENERATIONS IN "RINDU ZAHID" BY MAHAMMAD FUZULI.... Shahla Majidova (Azərbaycan) TREATISE "DISCOURSE ON LYRIC POETRY, OR ABOUT AN ODE" BY G.R.DERZHAVIN………………………………………………………………………... Tofik Mammedov (Azerbaijan) THE IDEAL OF WOMEN IN THE CREATIVITY BY NIZAMI GANJAVI (BASED ON THE ROMANIC EPIC "KHOSROV AND SHIRIN")…………………………………….. Malahat Orudjeva (Azerbaijan) RELEVANT İN ALL CENTURİES – “ETERNAL THEMES” OF M.F. DOSTOYEVSKY……………………………………………………………………………………….. Gulnar Gafarova (Azerbaijan) DESCRIPTIVE FEATURES OF SCIENCE FICTION IN “THE SIRENS OF TITANS”.. Leyla Gojayeva (Azerbaijan) CLASSIFICATION OF THEMES AND IDEAS OF ABDULLAH SHAIKH’S ENLIGHTENING REALISTIC STORIES.......................................................................... Telli Muradova (Azerbaijan) SOCIOL-POLITICAL AND CULTURAL CONTEXT OF THE “MOLLA -------------------... 7 ...------------------ 13 16 21 29 38 42 47 52 56 61 64 72 75 78 82 86 90 94 102 “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com NASREDDIN” MAGAZINE……………………………………………………………... Vazifa Ibrahimli (Azerbaijan) THE GREAT WAR IN ENGLISH LITERATURE. RICHARD ALDINGTON………….. Bahrami Shams (Azerbaijan) ISLAM AND SHARIA IN RUSSIAN LITERATURE IN THE FIRST HALF OF THE XIX CENTURY (based on the works of F.N. Glinka)…………………………………….. Ibrahim Asadov (Azerbaijan) “LONGİNG” İN THE POEMS BY MEMMED İSMAİL………………………………… Muhsin Aygun (Turkey) PHİLOLOGİCAL ASPECTS OF MİRZA KAZİM BEY’S WORKS.................................. Ayla Garayeva (Azerbaijan) PIGEON SYMBOL IN THE LITERATURE AND ITS POSTTMODERNIST COMMENT.......................................................................................................................... Fidan Babayeva (Azerbaijan) 112 115 120 123 128 132 136 LINGUISTICS RHETORIC MEANS IN POLITICAL SPEECHES………………………........................ Mehdi Rahimov, Turkan Jalilova (Azerbaijan) A NUMBER OF SOCIO-CULTURAL VIEWS IN THE SYSTEM OF RELATIVE NAMES (based on Kazakh and Arabic languages)……………………………………….. Raya Orazova (Kazakhstan) THE ROLE OF BORROWINGS IN THE DEVELOPMENT OF THE VOCABULARY OF THE ENGLISH LANGUAGE………………………………………………………… Samira Gasimova (Azerbaijan) ABOUT THE TYPES OF MEANINGS OF AMBIGUOUS WORDS................................ Sevinj Baghirova (Azerbaijan) SOME FEATURES OF METALINGUISTIC COMMUNICATION…………………….. Vafa Allahverdiyeva (Azerbaijan) ABOUT THE LINGUISTIC ANALYSIS OF AZERBAIJANI APHORISMS………….. Fatima Veliyeva (Azerbaijan) COMPLEX SENTENCES OF INTERPOSITIONAL ATTRIBUTIVE CLAUSES IN CLASSICAL AZERBAIJANI POETRY………………………………………………… Khalida Abdullayeva (Azerbaijan) STYLISCTIC SEMANTIC POSSIBILITIES OF NICKNAME IN AKHUNDOV`S COMEDIES.......................................................................................................................... Aynur Sadıqova (Azerbaijan) PARALLELİZM OF LİNGUİSTİC NORMS İN THE WORKS OF SHAH İSMAYİL KHATAİ…………………………………………………………………………………... Elnara Yahyayeva (Azerbaijan) THE FORMATION WAYS OF ENGLISH SLANGS......................................................... Gulnara Gurbanova (Azerbaijan) THE CONCEPT OF SWEETNESS IN DISCOURSE.......................................................... -------------------... 8 ...------------------ 143 146 141 150 154 160 165 169 175 180 184 189 “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com Aybaniz Ismayilova (Azerbaijan) COGNITIVE ASPECTS OF NATIONAL-CULTURAL SPECIFICATION OF ENGLISH PHRASEOLOGICAL UNITS………………………………………………... Lala Rustamova (Azerbaijan) DIFFICULTIES IN DETERMINING THE CATEGORY OF ANIMATE NOUNS.......... 193 Gulabat Bayramova (Azerbaijan) PEDAGOGICAL SCIENCE THE ROLE OF EDUCATION AND TRAINING IN THE STORIES OF JALIL 198 MAMMADGULUZADEH……………………………………………………………….. Kamal Jamalov (Azerbaijan) ACMEOLOGICAL CONDITIONS AS THE MAIN FACTOR IN THE 221 DEVELOPMENT OF PEDAGOGICAL SKILLS………………………………………... Shafiga Tahirova (Azerbaijan) PEDAGOGICAL SUPPORT AS AN IMPORTANT FACTOR IN THE DEVELOPMENT OF PEDAGOGICAL COMPETENCE IN 228 PARENTS........................... Sabina Guliyeva (Azerbaijan) PHILOSOPHICAL SCIENCE THE PROBLEM OF TRUTH IN THE CONTEXT OF ONTOLOGY AND EPISTEMOLOGY IN ANCIENT 233 GREECE........................................................................ Şəms Bunyatova (Azerbaijan) HISTORICAL SCIENCE WESTERN-GEORGIAN ABKHAZIAN KINGDOM......................................................... Yaroslav Pylypchuk (Ukraine) TRADE OF AZERBAIJAN WITH WESTERN EUROPE IN THE XVI CENTURY (on the basis of numismatic materials)…………………………………………………….. Sanura Dostiyeva (Azerbaijan) SOİL SCİENCE SOILS OF UPPER KARABAKH AND THE KARABAKH-MIL ZONE……………….. Necla Suleymanlı (Azerbaijan) ECONOMİCS INFLUENCE OF EXTERNAL AND INTERNAL FACTORS ON THE STABILITY OF COMMERCIAL BANKS OF THE REPUBLIC OF AZERBAIJAN AND THEIR ROLE IN THE DEVELOPMENT OF THE COUNTRY'S ECONOMY…………………………. Alida Huseynova, Flora Kasieva (Azerbaijan) -------------------... 9 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com MÜNDƏRİCAT HƏBIBI – 550 ÜMUMTÜRK ƏDƏBIYYATINDA YARADICILIĞI......................................... Quliyeva Azadə Əliağa qızı (Azərbaycan) HƏBIBI 13 ƏDƏBİYYATŞÜNASLIQ КОНЦЕПТ ЛЮБОВЬ В ТВОРЧЕСТВЕ ГУСЕЙНА ДЖАВИДА................................... Новрузов Рафиг Манаф оглы (Azərbaycan) ВОСТОЧНЫЕ МОТИВЫ В ЛИРИКЕ А. Н. МАЙКОВА................................................ Якубова Марьям (Azərbaycan) TÜRK-GÜRCÜ GERÇEKLİĞİNDE GELENEKSEL HALK GÖSTERİLERİ.................. Tamar KHVEDELİANİ Sudan ALTUN (Türkiye) İSKƏNDƏR PALANIN “KATRE-İ MATEM” (“MATƏM DAMLASI”) ROMANINDA DETEKTIV-MACƏRAÇI TƏHKIYƏ................................................................................. Əliyeva Türkan Miryasin qızı (Azərbaycan) TƏHKİYƏNİN ELEMENTLƏRİ VƏ ONLARIN SEÇİM PROBLEMİ............................. Rəhimova Ülviyyə Həsaməddin qızı (Azərbaycan) KLASSİK EPİK ƏNƏNƏ VƏ “ŞİRVANLI QƏHRƏMANŞAH” DASTANI.................... Qəni Tariyel Seyfəddin oğlu (Azərbaycan) XIXXX ƏSRİN QOVUŞUĞUNDA UŞAQ POEZİYASI................................................. Qafarova Səməngül Hüsü qızı (Azərbaycan) FOLKLORDA VƏ YAZILI ƏDƏBİYYATDA NARRATİVLİK....................................... Tahir Nəsib (Azərbaycan) MƏHƏMMƏD FÜZULİNİN “RİNDÜ ZAHİD” ƏSƏRİNDƏ NƏSİLLƏRİN DİALOQU............................................................................................................................ Məcidova Şəhla Əvəz qızı (Azərbaycan) ТРАКТАТ Г. Р. ДЕРЖАВИНА «РАССУЖДЕНИЕ О ЛИРИЧЕСКОЙ ПОЭЗИИ, ИЛИ ОБ ОДЕ»..................................................................................................................... Мамедов Тофик Хейрулла оглы (Azərbaycan) ИДЕАЛ ЖЕНЩИНЫ В ТВОРЧЕСТВЕ НИЗАМИ ГЯНДЖЕВИ (НА МАТЕРИАЛЕ РОМАНИЧЕСКОГО ЭПОСА «ХОСРОВ И ШИРИН»)................................................... Оруджева Малахат Иса гызы (Azərbaycan) АКТУАЛЬНЫ ВО ВСЕХ СТОЛЕТИЯХ – «ВЕЧНЫЕ ТЕМЫ» М. Ф. ДОСТОЕВСКОГО.............................................................................................................. Гафарова Гульнар Абульфаз гызы (Azərbaycan) “TİTANIN SİRENLƏRİ” ƏSƏRİNDƏ ELMİ-FANTASTİK ÜNSÜRLƏRİN TƏSVİRİ.. Qocayeva Leyla Elşad qızı (Azərbaycan) ABDULLA ŞAIQIN MAARIFÇI REALIST HEKAYƏLƏRININ MÖVZU VƏ IDEYA -------------------... 10 ...------------------ 16 22 29 38 42 47 52 56 61 64 72 75 78 82 86 90 94 “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com TƏSNIFATI.......................................................................................................................... Muradova Telli Ələddin qızı (Azərbaycan) “MOLLA NƏSRƏDDIN” JURNALININ SOSIAL-SIYASI VƏ MƏDƏNI KONTEKSTI……………………………………………………………………………… İbrahimli Vəzifə Xəlifə qızı (Azərbaycan) BİRİNCİ DÜNYA MÜHARİBƏSİ İLLƏRİNDƏ İNGİLİS ƏDƏBİYYATI. RİÇARD OLDİNQTON……………………………………………………………………………... Bəhrami Şəms (Azərbaycan) ИСЛАМ И ШАРИАТ В РУССКОЙ ЛИТЕРАТУРЕ ПЕРВОЙ ПОЛОВИНЫ XIX ВЕКА (на материале произведений Ф. Н. Глинки).......................................................... 102 112 115 120 Асадов Ибрагим Назим оглы (Azərbaycan) MEMMED İSMAİL’İN ŞİİRLERİNDE “ÖZLEM”............................................................ Muhsin Aygün (Türkiye) MİRZƏ KAZIM BƏY YARADICILIĞINDA FİLOLOJİ ASPEKTLƏR........................... Qarayeva Ayla Elşad qızı (Azərbaycan) ƏDƏBİYYATDA GÖYƏRÇİN SİMVOLU VƏ ONUN POSTMODERNİST ŞƏRHİ.. Babayeva Fidan (Azərbaycan) 123 DİLÇİLİK SIYASI ÇIXIŞLARDA RITORIK MƏNA.......................................................................... Rəhimov Mehdi Nizami oğlu, Cəlilova Turkan Müzadil qızı (Azərbaycan) ТУЫСТЫҚ АТАУЛАР ЖҮЙЕСІНДЕГІ БІРҚАТАР ƏЛЕУМЕТТІК-МƏДЕНИ КӨРІНІСТЕР (қазақ жəне араб тілдері негізінде)............................................................ Оразова Рая Кадысовна (Қазақстан) ALINMA SÖZLƏRIN INGILIS DILININ LÜĞƏT TƏRKIBININ INKIŞAFINDA ROLU................................................................................................................................... Qasımova Samirə Firuddin qızı (Azərbaycan) ÇOXMƏNALI SÖZLƏRIN MƏNA NÖVLƏRI HAQQINDA....................................... Bağırova Sevinc Nadiq qızı (Azərbaycan) METALİNQVİSTİK ÜNSİYYƏTİN BİR SIRA XÜSUSİYYƏTLƏRİ............................. Allahverdiyeva Vəfa Elxan qızı (Azərbaycan) AZƏRBAYCAN AFORİZMLƏRİNİN LİNQVİSTİK TƏHLİLİNƏ DAİR....................... Vəliyeva Fatimə Mayis qızı (Azərbaycan) KLASSİK AZƏRBAYCAN POEZİYASINDA İNTERPOZİTİV TƏYİN BUDAQ CÜMLƏLİ TABELİ MÜRƏKKƏB CÜMLƏLƏR.............................................................. Abdullayeva Xalidə Firuddin qızı (Azərbaycan) M.F.AXUNDOVUN KOMEDIYALARINDAKI LƏQƏBLƏRIN ÜSLUBISEMANTIK IMKANLARI....................................................................................................................... Sadıqova Aynur Əmirxan qızı (Azərbaycan) ŞAH İSMAYIL XƏTAININ ƏSƏRLƏRINDƏ LINQVISTIK NORMALARIN PARALELLIYI…………………………………………………………………………… Elnara Yəhyayeva (Azərbaycan) 143 -------------------... 11 ...------------------ 128 132 138 146 150 154 160 165 169 175 180 184 “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com İNGİLİS DİLİNDƏ SLƏNQLƏRİN YARANMASI YOLLARI........................................ Qurbanova Gülnarə Qorxmaz qızı (Azərbaycan) 189 DİSKURSDA ŞİRİNLİK ANLAYIŞI.................................................................................. Ismayılova Aybəniz Arif qızı (Azərbaycan) İNGİLİS DİLİ FRAZEOLOGİZMLƏRİNİN MİLLİ-MƏDƏNİ SPESİFİKASININ KOQNİTİV 193 ASPEKTLƏRİ.................................................................................................. Rüstəmova Lalə Mətləb qızı (Azərbaycan) ТРУДНОСТИ В ОПРЕДЕЛЕНИИ КАТЕГОРИИ ОДУШЕВЛЕННОСТИ ИМЕН СУЩЕСТВИТЕЛЬНЫХ.................................................................................................... 198 Байрамова Гюлабат (Azərbaycan) 221 PEDAQOJİ ELMLƏR CƏLİL MƏMMƏDQULUZADƏNİN HEKAYƏLƏRİNDƏ TƏLİM VƏ TƏRBİYƏNİN ROLU................................................................................................................................... 228 Camalov Kamal Həsən oğlu (Azərbaycan) AKMEOLOJI ŞƏRAIT PEDAQOJI USTALIĞIN INKIŞAF ETDIRILMƏSININ ƏSAS AMILI KIMI......................................................................................................................... Tahirova Səfiqə Şirali qızı (Azərbaycan) PEDAQOJİ DƏSTƏK VALİDEYNLƏRDƏ PEDAQOJİ SƏRİŞTƏNİN İNKİŞAFININ MÜHÜM AMİLİ KİMİ........................................................................................................ 233 Quliyeva Səbinə Mürsəl qızı (Azərbaycan) FƏLSƏFƏ ELMLƏRİ ANTİK YUNANISTANDA ONTOLOGİYA VƏ EPİSTEMOLOGİYA KONTEKSTİNDƏ HƏQİQƏT PROBLEMİ....................................................................... Bünyatova Şəms Ənvər qızı (Azərbaycan) TARIXI ELMLƏR ЗАПАДНОГРУЗИНСКОЕ АБХАЗСКОЕ ЦАРСТВО...................................................... Пилипчук Ярослав Валентинович (Украина)) XVI YÜZİLLİKDƏ AZƏRBAYCANIN QƏRBİ AVROPA İLƏ TİCARƏT ƏLAQƏLƏR İNƏ DAİR (numizmatik materiallar əsasında).............................................. Dostiyeva Sənurə Tarix qızı (Azərbaycan) TORPAQŞÜNASLIQ ПОЧВЫ ВЕРХНЕГО КАРАБАХА И КАРАБАХ-МИЛЬСКОЙ ЗОНЫ....................... Suleymanlı Nəcla Qəzənfər qızı (Azərbaycan) İQTİSADİ ELMLƏR ВЛИЯНИЕ ВНЕШНИХ И ВНУТРЕННИХ ФАКТОРОВ НА УСТОЙЧИВОСТЬ КОММЕРЧЕСКИХ БАНКОВ АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ РЕСПУБЛИКИ И ИХ РОЛЬ В РАЗВИТИИ ЭКОНОМИКИ СТРАНЫ........................................................................... Гусейнова Алида Теймур гызы, Кашиева Флора Шамиль гызы (Азербайджан) -------------------... 12 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com HABİBİ – 550 HABIBI’S CREATIVITY AND THE TURKISH LITERATURE Azada Quliyeva Teacher İDP Secondary School No. 33 of Aghdam region, Azerbaijan Abstract. Habibi’s creative activity influenced on the whole Azerbaijani poetry (especially on Khatai, Fuzuli, etc.) and on the Turkish poetry in general. The language of Habibi poems is in most cases simple and close to the style of folk poetry and there are few complex expressions or borrowings from Arabic or Persian languages in his poems. Habibi has created a unique metaphorical cycle in his ghazals. Habib was a poet who glorified real love and in his poems the closeness to the people's soul, the sincerity and simplicity were shown. The poems of Habibi are analysed in the article. Key words: Habibi, creativity, poem, qəzəl, metaphorical cycle ÜMUMTÜRK ƏDƏBIYYATINDA HƏBIBI YARADICILIĞI Quliyeva Azadə Əliağa qızı Müəllim 33 saylı Ağdam rayon köçkün orta məktəbi azade.quliyeva.1961@mail.ru Xülasə. Həbibi yaradıcılığı Azərbaycan şeirinə, ümumiyyətlə türkdilli poeziyaya təsir göstərmişdir. Həbibi şeirlərinin dili əksər hallarda xalq ifadə tərzinə yaxın və sadədir. Onun şeirlərində çətin anlaşılan ifadələr, ərəb fars tərkibləri azdır. Həbibi hətta öz qəzəllərində məcazlar silsiləsi yaratmışdır. Həbibi real eşqi tərənnüm edən şair idi və onun yaradıcılığında xalq ruhuna yaxınlıq, sadəlik və səmimilik özünü göstərir. Məqalədə Həbibinin şeirləri tədqiq edilir. Açar sözlər: Həbibi, yaradıcılıq, şeir, ghazal, məcazlar silsiləsi Azərbaycan ədəbiyyatının, ümumtürk şeirinin dünya səviyyəli ədiblərindən biri də Həbibidir. Həbibi təqribən 1470-75-ci illərdə Azərbaycan Respublikasının qədim Şirvan elinin Bərgüşad kəndində dünyaya göz açıb. Uşaqlığı və yeniyetməlik dövrü Bərgüşad kəndində keçib. Hətta onunla bağlı bir lətifə də var. Ağqoyunlu hökmdarı Sultan Yaqubun saray adamlarından biri quzu otaran Həbibi ilə rastlaşır. Uşaq qonağın suallarına çox müdrikcəsinə cavab verir. Həmin şəxs əhvalatı Sultan Yaquba söyləyir və bu təsadüf Həbibinin Sultan Yaqubun sarayına aparılmasına səbəb olur. Sonralar Həbibi Bağdad, Təbriz və Türkiyə sultanlığında fəaliyyət göstərərək Məliküşşüəra, Sultanüş-şüəra adı qazanmışdır. Hər üç sarayda hörmətli şəxsiyyətlərdən olmuşdur. O, Şah İsmayıl sarayında böyük nüfuz qazanmış, onunla yaxın münasibətdə olmuşdur. Çaldıran döyüşündən sonra Həbibi Türkiyədə yaşamışdır. 1520-ci ildə vəfat etdiyi güman olunur. Həbibi öz yaradıcılığı ilə dövrünün sənətkarlarını, hətta Füzulini belə heyrətdə qoyub. Onun mükəmməl divanı olmasına baxmayaraq, bu divan dövrümüzə qədər gəlib çatmayıb. Şairin -------------------... 13 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com yaradıcılığı Azərbaycan şeirinə, xüsusən, Xətai, Füzuli və başqalarının yaradıcılığına, ümumiyyətlə türkdilli poeziyaya təsir göstərib. Həbibi şeirlərinin dili əksər hallarda xalq ifadə tərzinə yaxın və sadədir. Onun şeirlərində çətin anlaşılan ifadələr, ərəb fars tərkibləri azdır. Həbibi yaradıcılığında – onun dilində, üslubunda Qazi Bürhanəddin, İmadəddin Nəsimi yaradıcılığında olan dil aydınlığı, ifadə gözəlliyi və nikbin ruh vardır. Həbibi öz qəzəllərində məcazlar silsiləsi yaradaraq bədii söz ustadları səviyyəsində özünəməxsus zirvə yaratmışdır. Bu, "Həbibi zirvəsi" idi. Şair eyni zamanda dini, elmi, fəlsəfi fikirlərinin dərinliyini ifadə gözəlliyi ilə təqdim edir: Bu üfüqdən, hər sitarə kim doğar, Mehri-aləm can gögündə mah ola... ...Vəchi-Adəmdir sirati müstəqim Ana doğru getməyən birah ola. (Həbibi, 2006: s. ). Əruz vəzninin oynaq ahəngi, şeirin məzmun və ifadə gözəlliyi ilə vəhdət yaradır. Və ya Şol tiri-qamətini sərv görürsə doğru, Qaşın kimi əgilir, olur kəman çəməndə. (Həbibi, 2006: s. ). Göründüyü kimi dərin məna, oynaq, ritmik şeir dili, ifadə aydınlığı Həbibi yaradıcılığına xas gözəlliklərdəndir. “Gül” rədifli qəzəlində ifadə gözəlliyi heyranedicidir: Billah, ey sərvi rəvan, durgil səhər, gül şən degül, Gün yüzün şəmi önündə ta gülə gülşəndə gül... (Həbibi, 2006: s. ). Burada misralarda başdan-başa alliterasiyanın işlədilməsi, intonasiya gözəlliyi yaradır. Şairin yaradıcılığında işlənən bədii təsvir və ifadə vasitələri mükəmməl məzmunun mükəmməl ifadədə təqdimatıdır. Bu da əbəs deyildir. Xələfi Füzuli poeziya günəşi idi. Füzulini yetirən bir şairin də yaradıcılığı məhz bu cür qüdrətli olmalı idi. Həbibi yaradıcılığının möhtəşəmliyi Xətai, Füzuli yaradıcılığına da bir qapı idi. Füzuli öz ustadının yaradıcılığına sevgisindəndir ki, onun beytlərindən istifadə edərək gözəl təxmis və təsdis nümunələri, nəzirələr yaratmışdır. Bədii mübaliğələrin, metaforik ifadələrin geniş işləndiyi Həbibi yaradıcılığı başdan-başa məcazlarla doludur. Yüzünə Zöhrə, Müştəri, Mehr ilə Mah ögünməsin K'ol Günəşin bir zərrəsi min mahtab olur, Şəha. ... Eylül yəqin yerin yüzü eynimdən ab olur, Şəha. (Həbibi, 2006: s. ). Və ya Pərtövi-hüsnü-camalın aləmi rövşən qılır Sən doğaldan çak gögündə ey qəmərrux, afitab. (Həbibi, 2006: s. ). Bədii xitablar, metaforik ifadələr Həbibi yaradıcılığını daim müşayiət edir. Eləcə də dahi şairin qəzəllərində hürufilik, sufilik ideyaları öz əksini tapır. Orta əsr dini dünyagörüşünün, fəlsəfi biliyinin ariflərindən olan Həbibi , bədii üslubda dini ifadələri yerli-yerində işlətmişdir: Anın çün hörməti məlum olundu, Kitabi-İsa, Musa, Mustafadə. (Həbibi, 2006: s. ). Həbibi şəxsi həyatında Füzuli, Ş.İ.Xətai ilə də çox yaxın münasibətdə olmuşdur. Onların bu yaxınlığı, yaradıcılıq ənənələrinə də sirayət etmişdir. -------------------... 14 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com Həbibinin haqqında həyat və yaradıcılığı barədə Sam Mirzə, Türkiyə təzkirəçiləri Lətifi, Aşıq Çələbi, Həsən Çələbi, Övliya Çələbi, Şəmsəddin Samü məlumat vermişdir. Eləcə də böyük alim, ədəbiyyatşünas Salman Mümtaz böyük şair haqqında bəhs edərək, onun aşağıdakı beytlə başlayan məşhur qəzəlini Füzulinin gözəl şəkildə təxmis etdiyini qeyd etmişdir. Gər səninçün qılmasam çak, ey büti-nazik bədən, Gorum olsun bu qəba, əgnimdə pirahan kəfən (Həbibi, 2006: s. ). Eləcə də Əlabbas Müznib Həbibi yaradıcılığından bəhs etmişdir. Şairin yaradıcılığında sufizm, hürufizm məzmunu ifadə edən beytlərə çox rast gəlirik. Həmin dövrdə Şərqdə - Azərbaycan ərazisində hakim Şirvanşahlar məmləkətində sufipanteist ideyalar kök salmışdı. Eləcə də, sələfi İ.Nəsiminin böyük təsirini şairin yaradıcılığında aydın şəkildə görürük. Həbibi real eşqi tərənnüm edən şair idi. Şairin ədəbi irsində xalq ruhuna yaxınlıq, sadəlik səmimilik, özünü göstərir. Təbriz, Bağdad saraylarındakı nüfuzu, Türkiyədə ədəbi mühitdə yer tutması onun dövrünün görkəmli şəxsiyyətlərindən olduğunun sübutudur. Həbibi hər şeydən öncə Füzuli kimi bir ədibin formalaşmasında böyük rol oynayıb. Eləcə də, Şah İsmayıl Xətai yaradıcılığı da Həbibi irsi ilə sıx əlaqədə olub. Xətai Məliküş-şüəra Həbibinin yaradıcılığına yüksək qiymət verib. Hətta onun qəzəlinə nəzirə yazıb. Həbibi Məliküş-şüəra kimi şöhrətli idi. Türkiyədə isə Sultanüş-şüəra adı ilə məşhur oldu. Bu gün Həbibi irsinə ədəbi aləmdə böyük maraq var. Orta əsr poeziyasının bu dahisinin əsərləri dəfələrlə nəşr olunub. Onun ədəbi irsinin tədqiqi davam etdirilir. Türk dünyasının böyük alimi M.F.Köprülü Həbibi yaradıcılığının tədqiqi ilə dərindən məşğul olmuşdur. Onun tədqiqatlarına əsasən böyük şair öz sələflərinin, eləcə də məşhur müasirlərinin əsərlərinə nəzirələr yazmışdır. Bu xüsusda böyük alimin fikrincə şair haqqında ən dəyərli mənbə Hacı Kamalın “Camiünnəzair” əlyazma məcmuəsidir. Övliya Çələbi “Cəfərabad təkyəsi”ndə şairin dəfnindən bəhs edərək onun əcəm elindən olduğunu və qüdrətli şair kimi şöhrət qazandığını, Cəfərabadda dəfn edildiyini bildirir. Aşıq Çələbi isə Həbibinin "əhli-elm-şivə və səyahət-pişə" bir şəxsiyyət olduğunu bildirərək, Türkiyədə elm adamı kimi fəaliyyətini, şöhrətini qeyd etmişdir. Bütün bunları ümumiləşdirərək qeyd edə bilərik ki, Həbibi poeziyası sələfləri - özündən əvvəlki qüdrətli sənətkarların, İ.Nəsiminin, Q.Bürhanəddinin, M.Övhədinin, müasirləri Kişvəri, Xətai və Füzulinin ənənələri ilə sıx bağlıdır. Orta dövr ədəbi əlaqələrinin tədqiqi, öyrənilməsi və araşdırılması baxımından şairin yaradıcılığı əsl mənbədir. Həm də şairin əsərləri orta əsr ədəbiyyatının dil və üslub xüsusiyyətlərini özündə əks etdirir. Ümumtürk ədəbiyyatında Həbibinin özünəməxsus dəst-xətti və yeri var. İstifadə edilmiş ədəbiyyat 1. Həbibi. (2006). Şeirlər. – Bakı: Şərq-Qərb. – 88 s. -------------------... 15 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com LITERARY STUDY/ ƏDƏBİYYATŞÜNASLIQ THE CONCEPT OF LOVE IN THE WORKS OF HUSEYN JAVID Rafig Novruzov Doctor of Philology, Professor Baku Slavic University, Azerbaijan rafik_novruzov@mail.ru ORCİD İD: 0000-0001-7045-5471 Abstract: The article deals with the concept of love in the work of the great Azerbaijani romantic poet Huseyn Javid. In the Azerbaijani literary criticism, this aspect of the work of G. Javid has not yet been considered. An attempt is made to define the main idea of the poet's poetry through the analyzed concept, which, in the opinion of the researcher, is the leading concept among others. At the same time, specific theses are put forward that can provide all possible assistance for subsequent searches. The Azerbaijani poet, starting from early creativity, from the first poetic works, denotes the leading direction expressed in sublime spirituality, based on love and kindness to the whole world around a person. For the poet, the entire universe is a single whole, built on love and kindness. Their absence makes room for evil and misery. In addition, man is the bearer of the divine principle given to him by the Creator. According to the poet, it is this fact that should serve as an incentive for a person in his short earthly life to pass the test through mortal life, to comprehend its meaning and himself in it and to receive after death, after the loss of the bodily shell, to gain a worthy eternal life for the soul. Therefore, a person needs to fill his soul with the light of love, kindness, sympathy and forgiveness It would seem that all these qualities are spelled out in all sacred books and are preached by all Abrahamic religions. However, the characters of the poet's dramatic works, being people of their time, choose the path of evil, hatred, war, intrigue and greed. G. Javid opposes such manifestations of his images, even at times realizing his powerlessness in front of human choice. At the same time, the poet does not deviate from his principles. This is evidenced by the principles of his few, but brave, unbending heroes who are ready to fight for them to the end. Key words: poems, Creator, love, kindness, dramatic works. КОНЦЕПТ ЛЮБОВЬ В ТВОРЧЕСТВЕ ГУСЕЙНА ДЖАВИДА Новрузов Рафиг Манаф оглы доктор филологических наук, профессор, Бакинский славянский университет, Азербайджан Email: rafik_novruzov@mail.ru Аннотация: В статье рассматривается концепт любовь в творчестве великого азербайджанского поэта-романтика Гусейна Джавида. В азербайджанском литературоведении этот аспект творчества Г.Джавида до сих пор не рассматривался. Делается попытка через анализируемый концепт определить главную идею поэзии поэта, которая, на взгляд исследователя, является ведущим концептом в ряду других. Вместе с тем, выдвигаются конкретные тезисы, которые могут оказать посильную помощь для последующих изысканий. Азербайджанский поэт, начиная с первых поэтических произведений, определяет ведущее направление в своем творчестве, выраженное в возвышенной духовности, опирающееся на любовь и доброту человека ко всему окружаемую миру. Для поэта все мироздание представляет единое целое, построенное на любви и доброте. Их отсутствие освобождает место для зла и несчастий. Кроме этого, человек является носителем божественного начала, данного ему Творцом. По мнению поэта, именно этот факт должен служить стимулом для человека в его короткой земной жизни, чтобы пройти испытание через бренную жизнь, осмыслить её смысл и себя в ней и обрести после смерти, после потери телесной оболочки достойную вечную жизнь для души. Поэтому человек нуждается в -------------------... 16 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com наполнении души светом любви, доброты, сочувствия и прощения. Казалось бы, все указанные качества прописаны во всех священных книгах и проповедуются всеми аврамическими религиями. Однако, персонажи драматических произведений поэта, будучи людьми своего времени, порой выбирают путь зла, ненависти, войн, интриг и алчности. Г.Джавид выступает против таких человеческих проявлений, напряженных аспектов, иногда внутренне осознавая свое бессилие перед человеческим выбором. Вместе с тем поэт не отступает от своих принципов. Тому свидетельством являются его идеалы, воплощенные в малочисленных, но отважных, не сгибаемых героях, которые готовы бороться за справедливость до конца. Ключевые слова: стихотворения, Творец, любовь, доброта, драматические произведения. Творчеству известного азербайджанского поэта-драматурга начала XX века Гусейна Джавида посвящены множество статей, монографических исследований и диссертаций. Тема, обозначенная в названии статьи, впервые привлекается в качестве предмета исследования. Поэтому автор статьи исключительно опирается на тексты анализируемых произведений и аргументирует свои доводы и умозаключения. Методами исследования являются общенаучные (анализ, синтез) и основные элементы дискурсивного анализа. Свою литературную деятельность Джавид начинал в предреволюционную эпоху, оставался крупнейшим писателем в советское время, и всегда был романтиком. Для Гусейна Джавида характерно тяготение к монументальному стилю, трагическим характерам и страстям, напряженным поискам Истины; резкое и несколько абстрактное Размежевание Добра и Зла. За этой абстрактностью угадывается не только протест против религиозного догматизма, отжившей морали, протест против империалистических войн и колониального гнета, разъединяющих людей, но и возвеличивание человека, отстаивающего свои социальные права, борющегося за добро и справедливость во имя светлого будущего. В этом суть долговечности джавидовской романтической драматургии. И все же в 20-х и 30-х годах, когда азербайджанская литература повернула к новому направлению реализма, Гусейн Джавид, пользуясь авторитетом и популярностью, казался некоторым критикам художником другой эпохи. Находясь под прессом культа личности, люди того времени были нетерпеливы и требовали от писателей «старого закала» немедленной, даже сиюминутной перестройки. Однако именно он создал в азербайджанской советской литературе жанр героической драмы, обратившись к народным героям и гуманистам прошлого, и в этом смысле именно он был учителем Джафара Джабарлы и Самеда Вургуна. Как мы уже отметили, азербайджанский поэт в сложной, достаточно противоречивой действительности пытался найти героев, которые отвечали бы его духовным поискам смысла человеческой жизни. Начиная с ранних поэтических произведений, Джавид определил, на наш взгляд, основной принцип жизни для своих персонажей. Так, в стихотворении «Qız məktəbində» («Девичья школа»), сюжет которой построен на вопросах поэта к девочкешкольнице и её ответах, главный акцент делается на духовную сторону подростка. Поэта интересует вопрос, если девочка из состоятельной семьи, то почему она предпочитает так просто одеваться. На что девочка ссылается на советы учительницы, которая утверждает, что ценность человека заключается не в дорогих украшениях, а в знаниях и чистоте. На вопрос кого же она любит больше всего на свете, девочка отвечает: «В первую очередь я люблю Аллаха, который создал небо, землю и людей.(“O Allahı ki, yeri-göyü, insanları xəlq eylər”). Далее – посланных Им пророков (“Sonra onun göndərdiyi elçilər”) … И, наконец, мать, отца, учительницу и всех людей… (“Anam, babam, müəlliməm, bir də bütün insanlar...”)» (Cavid, 2005: c.49). Казалось бы, бытовые и незатейливые вопросы и четкие ответы. Это только на первый взгляд. Поражают ответы девочки, которые, прямо скажем, не соответствуют её возрасту. Ответы являются глубоко продуманными и мудрыми, и могли бы принадлежать взрослому, видавшему все перипетии жизни и уже сформировавшейся личности. Но, здесь -------------------... 17 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com нет ничего удивительного, ибо героиня произведения ссылается на советы своей учительницы. То есть поэт подчеркивает роль педагога не только как прививающего знания своим подопечным, но и дающего верное воспитание для дальнейшего формирования их судеб. Вместе с тем, поэт напрямую обращается к читателю с программой о выборе верных жизненных ценностей. Поэт удивительно четко распределил порядок указанных ценностей. Все начинается с Творца, который подарил жизнь всему сущему. Потом идут пророки, которые являются Его посланниками для утверждения духовных ценностей. И лишь только в конечном ряду упоминаются родители, которые производят на свет себе подобных. Однако поражает завершающего эту иерархию проявление любви ко всем людям. Таким образом, духовную ценность для Джавида составляет нравственная пирамида, на вершине которой стоит Всевышний, а у её основания – люди. Эта поэтическая структура говорит не только об отношении персонажей к человеческим ценностям, но и фокусирует их параметры для самого поэта. В последующем своем творчестве Джавид, как убедимся в ходе исследования, будет придерживаться именно указанных принципов. В стихотворении «Benim Tanrım» («Мой Бог») поэт, перечисляя все создания в природе, отмечает, что каждый из созданий нуждается в своем покровителе, в избранном им объекте любви (“Hər qulun cihanda bir pənahı var / Hər əhli-halın bir qibləgahı var / Hər kəsin bir eşqi, bir ilahı var”), без которого жизнь мироздания не состоятельна. Более того, поэт признает, что красота всегда привлекательна, даже если она губительна и приносит горе (“Gözəl sevimlidir, cəllad olsa da / Sevgi xoşdur, sonu fəryad olsa da; / Uğrunda bənliyim bərbad olsa da”). Но и без неё цветник находится «в тюремном заключении (“Gözəlsiz bir gülşən zindana bənzər / Sevgisiz bir başda əqrəblər gəzər”), без любви в головах «бесчинствуют скорпионы» (Cavid, 2005: c.130). Вся эта образная картина, полная контрастирующих эпитетов и метафор, призвана принять единственный поэтический эпиграф «Моим Богом является красота и любовь» (“Benim tanrım gözəllikdir, sevgidir”) (Cavid, 2005: c.130). Иными словами, структура стихотворения, её элементы обосновывают причину заявленного рефрена. В смысловом же значении данный пассаж, на наш взгляд, является продолжением тезиса предыдущего стихотворения, где говорится о любви к Богу. Выходит, что в этом стихотворении Джавид раскрывает смысл, содержание понятия «Бог». В его понимании, Бог – это Красота и Любовь. Он считает, что все мироздание состоит именно из этих качеств Творца. Даже безобразия, тирания, жестокости, вражда – в общем всякое Зло – не могут в действительности затмить божественные проявления Красоты и Любви. Там, где красота, отсутствует безобразное, там, где любовь – нет места ненависти. То есть, азербайджанский поэт культивирует у читателя не низменную, земную красоту и любовь, а красоту и любовь вселенскую, вечную. Человек, носящий в своей земной, телесной оболочке божественную частицу в облике души, обязан заботится о ней, не нарушая законов мироздания, которые требуют гармонию во всем и выражается исключительно категориями «красота» и «любовь». Вот основное требование поэта к человеку, вот основное его поэтическое кредо. Трагедия «İblis» («Демон») была создана в конце первой мировой войны – в 1918 году. В ней азербайджанский поэт обличает разрушительные войны, изобличает «тиранов XX века». «Поэт-романтик не придавал в своем произведении особого значения конкретным вопросам времени и места трагедии, - пишет Мамед Джафар. – Правда, общий фон, на котором разворачиваются события, напоминают Турцию, и это не случайно: именно Турция была единственным из всех государств Ближнего Востока, принявшим участие в империалистической войне» (Мамед Джафар, 1982: с.89). При этом Джавида интересует не противодействие сторон, а противодействие идей, столкновение нравственных позиций, лежащих в конечном счете, в основе всякой войны. Как романтик он не стремится к изображению типических характеров в типических обстоятельствах. Для него гораздо важнее осмыслить в философском плане идеи добра и зла, «ошибки» высоких и низменных чувств, войны и мира, придав этим категориям глобальный характер. Идею войны, темных -------------------... 18 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com страстей, вероломства и зла олицетворяет Дьявол. Противоположную идею несет в себе главный персонаж пьесы Ариф, верующий во всемогущего бога, ищущего ответы на волнующие его вопросы в различных религиях, философских учениях. Его бог – Аллах – есть «вождь совести, светоч разума, источник вдохновений», выражение добра, всеобщей любви и человечности; он противопоставлен Дьяволу и людям, продавшим ему свою душу. И хотя Дьявол в понимании Арифа «есть злой и злосчастный гений», главная мысль автора заключается в представлении героя как «воплощающего в себе и порождающий зло на земле», - настоящий «Князь тьмы», «Отец лжи», «Соблазнитель» (Джавид, 1982). Однако, Гусейн Джавид не ограничивается общими чертами своего персонажа. Поэта волнует проблемы возникновения зла, причины низменных страстей, человеческих трагедий и войн. Порой люди причину всех бед, противоречий действительности ищут в окружающем мире или же в ближайшем людском окружении. Более того, в человеке традиционно сидит стереотип потустороннего зла, воплощенного в так называемых Демоне, Дьяволе, Сатане, Люцифере, Мефистофеле. Таков и находящийся в поисках Истины джавидовский персонаж Ариф. Его вера в Творца не теряет своего значения, но вместе с тем он уступает в попытках во всем обвинять своего противника Дьявола. Именно в последней сцене трагедии Джавид доводами Дьявола фактически разоблачает не только заблуждение Арифа, но и обвиняет людей, которые будучи свободными в выборе, сами же следуют по пути зла и ненависти. Обвинительная речь Дьявола, полная сарказма и аргументации, направлена против человеческих пороков. Свою речь он начинает со значимости и популярности своего имени: «İblis!.. O böyük ad nə qədər calibi-heyrət! / Hər ölkədə, hər dildə anılmaqla o şöhrət, (Cavid, 2005: c.103). (Дьявол!.. Сколько привлекательного в этом высоком имени! В каждом уголке, на каждом языке он принимается с почтением). Говоря о своем имени, Дьявол постепенно подводит нас к мысли, что его популярность бытует именно в жизни и в сознании людей. Даже в культовых местах он нашел себе достойное место: «Hər qülbədə, kaşаnədə, viranədə İblis! / Hər Kabədə, bütxanədə, meyxanədə İblis!» (Cavid, 2005: c.103) (В каждой хижине, дворце, в руинах присутствует Дьявол! В каждой Каабе, в буддийском храме, в питейнем зале присутствует Дьявол). То есть сами люди возвысили имя Дьявола и придали ему особое значение. Поэтому «Соблазнителю» невдомек, как те же люди, которые «прислушиваются к нему», вместе с тем ненавидят его, которые «преклоняются перед ним» и одновременно проклинают его: «Hər kəs bəni dinlər, fəqət eylər yenə nifrət, / Hər kəs bana aciz qul ikən, bəslər ədavət» (Cavid, 2005: c.103) (Всяк меня слушает, однако ненавидит, / Всяк передо мной, будучи беспомощным слугой, питает ко мне ненависть). Двуликость человеческой сущности поражает джавидовского героя. После аргументированной преамбулы Дьявол переходит к угрозам: «Lakin bəni təhqir edən, ey əbləhi miskin! / Olduqca müsəllət sana, bil, nəfsi-ləimin, /Pəncəmdə dəmadəm əzilib qıvrılacaqsın, / Daim ayaq altında sönüb məhv olacaqsın» (Cavid, 2005: c.104). (Однако, ты жалкий тупой, который оскорбляет меня! / Я высший покровитель твой, знай, греховник / Ты все время будешь мучаться в моих руках / Ты будешь под моими ногами вечно уничтожен). В речи явно чувствуется правота и уверенность главного персонажа. Здесь анатомически раскрываются внутренняя сущность человека. Может возникнуть вопрос: как вмещаются в духовном мире человека вера во Всевышнего и уступчивость Дьяволу? Дело в том, что в человеческой природе идет постоянная борьба между добром и злом. Именно человеку, а не внешней силе, принадлежит выбор между этой полярностью. Дьявол, хорошо зная приверженность человека к низменному, к земным слабостям и греховным поступкам, убежден в его ложной ориентированности. Естественно, что, это обстоятельство отстраняет человека от светлого, доброго, благого и заставляет принимать зло, как в мыслях, словах, так и в поступках. Вот откуда подпитывается убежденность Дьявола. И джавидовский герой наглядно указывает на своих последователей: «Bənsiz də, əmin ol sizə rəhbərlik edən var: / Qan püskürən, atəş savuran kinli krallar, /Şahlar, ulu xaqanlar, o çılğın dərəbəglər, /Altın və qadın düşkünü divanə bəbəklər. / Bin hiylə quran tilki -------------------... 19 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com siyasilər, o hər an / Məzhəb çıqaran, yol ayıran xadimi-ədyan; Onlarda bütün fitnəvü şər, zülmü xəyanət; / Onlar duruyorkan bəni təhqirə nə hacət?! / Onlar, əvət onlar sizi çignətməyə kafi, / Kafi, sizi qəhr etməyə, məhv etməyə kafi...» (Cavid, 2005: c.104) (И без меня, будь уверен, хватает у вас покровителей, / Изрыгающие кровь, испускающие пламя злые короли / Шахи, хаганы, возбужденные выскочки / Падкие на женщин и на золото сатанинские очи / Хитросплетениями занимающиеся лисы-политиканы, / Это именно они выдвигают учения, изменяют пути / От них исходит всякое зло, коварная измена; / Итак, при их присутствии ко мне почему эти оскорбления?! Наконец, их хватит для вашей грязни / Их достаточно, чтобы вас покарать и уничтожить). У читателя или зрителя не остается никаких сомнений, что характеристики, данные покровителям людей, ничем не разнятся с их эквивалентами, приписываемых Дьяволу. И прав Дьявол, который отправляет человека к самому себе, принуждая его искать причину нечистого духа, дьявольщины, бесовщины не во вне, а в собственной персоне. А последние аккорды речи говорят о том, что приговор Дьявола окончателен и обжалованию не подлежит: «Bən tərk edərim sizləri əlan, nəmə lazım! / Hiçdən gələrək, hiçliyə olmaqdayam azim./ İblis nədir? / - Cümlə xəyanətlərə bais.../ Ya hər kəsə xain olan insan nədir? / - İblis!» (Я покидаю вас, не предупреждая вас об этом, / Из небытия пришедшему, лучше оставаться в небытии. / Кто такой Дьявол? / Тот, который является причиной измен…/ Или всякому предателем являющийся человек кто? / Дьявол!) (Cavid, 2005: c.104). Да, Дьявол покидает людей, он уходит со сцены. Но он остается жить в самих людях: в их невежестве, зависти, чванстве, горделивости, алчности, чревоугодии, измене…На то мы можем найти множество примеров из исторических летописей человечества. Однако гениальный Джавид не утруждает нас читателей, и в своей очередной трагедии «Topal Teymur» (Хромой Тимур) подтверждает правоту Дьявола завершающей речью исторической личности средневекового талантливого, полководца, правителя, завоевателя мира, известного как Великий эмир (вождь), Тимура (Тамерлана). Тимур обращается к побежденному им правителю Османского государства султану Йылдрыму Баязиду: «Не тревожься хаган! Ты слепой слуга, я же сумасшедший хромой! Если была бы хоть малость цена миру, то подобный тебе слепой и подобный мне хромой не могли бы владеть бесконечными государствами и множеством людей» («Hiç məraq etmə, xaqanım! Sən kor bir abdal, bən də dəli bir topal! Əgər dünyanın zərrə qadar dəyəri olsaydı, yığın-yığın insanlara, ucu-bucağı yok məmləkətlərə...sənin gibi bir kor, bənim kimi bir topal müsəllət olmazdı») (Cavid, 2005: c. 302). Конечно, существует бесчисленное множество мнений, как специалистов, так и любителей, порой контрастирующих друг с другом, относительно жизни и деятельности этой легендарной личности. Но в данном случае нас интересует отношение к этой личности поэта-драматурга. Для Джавида завоеватель Тимур, при всех его незаурядных человеческих и полководческих способностях, является тираном, угнетателем, смысл значения которого в корне противоречат нравственным и творческим канонам автора. Поэтому Тимур как персонаж находится в ряду отрицательных образов. Но антипатии автора к своему персонажу не снимают со счетов и правоту слов Дьявола. Значит, Зло может торжествовать на земле, торжествовать в человеке и в человеческих отношениях. Но этот вывод был бы поверхностным и далеким от глубины идеи поэта. Тому подтверждением являются слова Поэта Кирмани, которые предшествуют заключительной речи правителя-победителя: «Любовь! Любовь!..Да, только лишь любовь может спасти человечество. Бьющееся сердце любовью одного пастуха достойнее султана, низвергающего злость и вражду. Если славные мировые противостояния, кровавые войны в конечном результате не порождают любовь, вселенскую любовь…, то пусть пойдет пропадом вся жизнь и вселенная» («Məhəbbət! Məhəbbət!.. Əvət, bütün bəşəriyyəti xilas edəcək yalnız məhəbbətdir. Məhəbbətlə çırpınan bir çoban qəlbi, kin və ədavət püskürən bir sultan qafasından daha şərəflidir. Əgər dünyanın şanlı çarpışmaları, qanlı vuruşmaları nəticədə bir məhəbbət, fövqəlbəşər bir məhəbbət doğurmuyacaqsa...bütün həyata, bütün kainata nifrətlər olsun») (Cavid, 2005: c.302). Да, у -------------------... 20 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com каждого из персонажей своя правда. Но как эта правда согласуется с правдой автора. Для того, чтобы окончательно убедиться в нравственной позиции Джавида, следует обратиться к проповеди пророка Мухаммеда из пьесы «Пророк» («Peyğəmbər»). Именно в ней поэтдраматург заключает результат всех своих нравственных поисков Истины, Правды и Жизни: “Bəncə əzmək də, əzilmək də, xəta, / Haqqı sev, haqsızı dəf et! Zira / Yaqışır haqqa məhəbbət, hörmət, / Kinli cəllada ədavət, nifrət. / Şu qılıc! Bir də şu mənəlı kitab! / İştə kafi sizə...Yoq başqa xitab. / Açar ancaq şu kitab el gözüni, / Siləcəkdir şu qılıc zülm üzüni. / Haq, vətən, sevqi-səadət, cənnət / Həp qılıc kölgəsi altında, əvət. / O da bilgiylə fəqət qiymət alır. Bilgisiz bir qılıc er-gec qırılır./ ...Kişi irfan işığında parlar, / Şübhəsiz, bigidə Allah gücü var. / Əvət, arif düşünür, haqqı bulur, / Aqibət kəndisi bir Tanrı olur” (Cavid, 2005: c.251). По мнению поэта, угнетать и быть угнетенным (“əzmək və əzilmək”) равнозначны. Лишь только любовь к Истине формирует уважение и создает условия взаимопонимания. Для достижения Истины существуют два средства: «меч» и «Книга», которые вместе символизируют знания, которые необходимы для борьбы с темнотой и невежеством и понимания «Истины, родины и счастья». Человек, озаренный светом познания, несет в себе божественный свет. Таким образом, подытоживая исследовательский анализ, мы приходим к выводу, что концепт «любовь», равноценное пониманию концепта «Бог», занимает основополагающее место среди других концептов в творчестве Гусейна Джавида. Начиная с ранних стихотворений и до монументальных трагедий и драм, его избранные герои, даже отрицательные персонажи опосредованно, несмотря на противоречия, сложности исторических эпох, действительности и человеческих судеб, прославляют любовь и связанные с ней концептуальные периферии – Истину, красоту, добро, верность, сострадание и др. - как смысл жизни, смысл предназначения и обретения вечности. Список использованной литературы 1. 2. 3. 4. Cavid H. (2005). Əsərləri: beş cilddə. I c. – Bakı: Lider Nəşriyyat. – 256s. Cavid Hüseyn (2005). Əsərləri: beş cilddə. III c. – Bakı: Lider Nəşriyyat. – 304 s. Мамед Джафар (1982). Гусейн Джавид. – Баку: Элм. – 193 с. Джавид Г. (1982). Пьесы: в двух книгах. – Баку: Элм – 341 с. ORİENTAL MOTİVES İN THE LYRİCS OF A. N. MAİKOV Maryam Yakubova PhD, Associate Professor Baku State University, Azerbaijan maryamyagubova@bsu.edu.az ORCİD İD: 0000-0002-3088-9993 Abstract. The theme of the East takes a special place in the bright and multidimensional work of the famous Russian poet Apollon Nikolaevich Maikov (1821-1897). It immediately follows that in contrast to many of his counterparts in the poetic “workshop”, who were describing the East in the most different forms (through personal contacts with an alien reality, creative understanding of the achievements of foreign folklore and literature classy, mastery of classics, and others) Maikov was limited in his work practically only by literary interests. in his work he is practically only interested in literature. But even in this only form of oriental themes development he managed to reach a certain height. Maikov’s interest in the East was persistent: during half of the century (from 1838 to 1888) he created more than three hundred original poems and translations on oriental themes. -------------------... 21 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com In this article, separate oriental works of Maikov, such as the original (“Pray of Bedouin”, “Deserters”, “Pari and Azrail”, and others), as well as translations (“The Destruction of Jerusalem”, “From Hafiz”) are reviewed. Key words: Maikov, poetry, orientalism, East, motive. ВОСТОЧНЫЕ МОТИВЫ В ЛИРИКЕ А. Н. МАЙКОВА Якубова Марьям Доцент Бакинский Государственный Университет, Азербайджан maryamyagubova@bsu.edu.az Аннотация. Тема Востока занимает особое место в ярком и многогранном творчестве известного русского поэта Аполлона Николаевича Майкова (1821-1897). Следует сразу заметить, что в отличие от многих своих собратьев по поэтическому «цеху», которые осваивали Восток в самых различных формах (через личные контакты с чуждой действительностью, творческое осмысление достижений инонационального фольклора и литературы, освоение классики и др.), Maйков ограничивался в своем творчестве практически лишь литературными интересами. Но даже в одной этой форме освоения восточной тематики он сумел достичь определенных высот. Интерес Майкова к Востоку был устойчивым: на протяжении полувека (с 1838 по 1888 год) им было создано более тридцати оригинальных стихотворений и переложений на ориентальные темы. В настоящей статье рассматриваются отдельные ориентальные произведения Майкова, как оригинальные («Молитва бедуина», «Пустынники», «Пери и Азраил» и др.), так и переводные («Разрушение Иерусалима», «Из Гафиза»). Ключевые слова: Майков, поэзия, ориенталистика, Восток, мотив. «Чистое искусство» выдвинуло целое созвездие ярких незаурядных поэтов, чей вклад в русскую литературу девятнадцатого столетия трудно переоценить. Достаточно назвать такие имена, как А. А. Фет, Ф. И. Тютчев, А. А. Мей, А. К. Толстой, Я. И. Полонский и многие другие. В ряду этих славных имен особое место, безусловно, принадлежит А. Н. Майкову, чье творчество до сих пор в полной мере так и не изучено. Такова судьба, к сожалению, большинства деятелей русской литературы позапрошлого столетия, отнесенных к так называемым «второстепенным», а, в ряде случаев, и к «третьестепенным» поэтам и писателям. А между тем, именно они, являясь полноправными участниками литературного процесса своего времени, способствовали обогащению его новыми идеями и образами, оказывали большое влияние на дальнейшее развитие русской литературы и культуры. В этом плане особенно неоценим вклад поэтов-эстетов, которые, в поисках красоты и гармонии, в своем творчестве не ограничивались лишь вечными темами любви и красоты, но и обращались к острым проблемам современного бытия и далекому прошлому своего и других народов. Созданные поэтами-эстетами лучшие образцы интимной и пейзажной лирики поражают удивительным психологизмом и отточенностью стиля. И, все же, поэзия «чистого искусства» важна не только широким освоением этих двух ведущих (любви и природы) тем. Она гораздо шире тех узких тематических рамок, которые закрепила за ней критика, как современная, так и последующих десятилетий. И в этом плане несомненный интерес представляет освоение поэтами-эстетами темы Востока со всем многообразием его красок и мотивов. Свою дань этой теме отдал и один из самых ярких представителей «чистого искусства» Аполлон Николаевич Майков (1821-1897). -------------------... 22 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com Следует сразу заметить, что в отличие от многих своих собратьев по поэтическому «цеху», которые осваивали Восток в самых различных формах (через личные контакты с чуждой действительностью, творческое осмысление достижений инонационального фольклора и литературы, освоение классики и др.)1, Maйков ограничивался в своем творчестве практически лишь литературными интересами. Но даже в одной этой форме освоения восточной тематики он сумел достичь определенных высот. Интерес Майкова к Востоку был устойчивым: на протяжении полувека (с 1838 по 1888 год) им было создано более тридцати оригинальных стихотворений и переложений на ориентальные темы. Данный факт был впервые отмечен известным ученым П. И. Тартаковским в его библиографическом указателе «Русская поэзия и Восток» (Тартаковский, 1975: с. 18, 30, 34, 39, 40). Тем не менее, ориентальное наследие Майкова, как, впрочем, и некоторых других его соратников по «чистому искусству», практически не исследовано. Исключение составляет статья А. Дж. Гаджиева «Пери и Азраил» А. Н. Майкова и его азербайджанский перевод», впервые опубликованная в 1989 году в книге «Этапы литературного братства», где наряду с анализом обозначенной проблемы дается некоторая оценка ориентализма русского поэта. (Гаджиев, 1989: с. 216-222) Ученый справедливо замечает, что «ориентальную тематику Майков разрабатывал в традиционном для русской литературы прошлого (девятнадцатого – М. Я.) столетия ключе – по нескольким направлениям. Здесь и антологические произведения о Библейском Востоке, – своеобразной родине человечества, и переложения из ориентального литературного наследия европейских поэтов И. В. Гете, Г. Гейне, А. Мицкевича и стихотворения, посвященные, с одной стороны, зарубежному (Турция, Индия), а с другой – русскому Востоку (Крым, Кавказ) … (Гаджиев, 1989: с. 219) При всем том, что точек личного соприкосновения с Востоком у Майкова не обнаруживается, его ориентальные стихотворения демонстрируют не только интерес поэта к нему, но и хорошее знание описываемого предмета. Уже в одном из первых «восточных» стихотворений поэта – «Молитва бедуина», – написанном в 1839 году, открывается картина безбрежной, опаленной солнцем и жарой африканской пустыни: О солнце! Твой щит вечным золотом блещет А море племен здесь клокочет и плещет… Вдали от серебряных рек и ручьев, Там бродит и гибнет караван подзабытый, Напрасно ждут люди от вихрей песчаных защиты Под грудью верблюдов и сенью шатров… Измученный жаждой бедуин обращается к Солнцу с просьбой смилостивиться к усталым путниками и даровать им прохладу и влагу: О Солнце! Накрой ты порфирой зеленой Пустыни нагие; росой благовонной Кокос наш, и финик, и пальму питай; Смягчи серебро ты овнов белорунных Кедара Верблюдам дай силу идти средь безводья и жара; Коням легкость ветра пустынного дай!.. Тема пустыни звучит и в другом стихотворении Майкова – «Пустыннику» (1840). В отличие от «Молитвы…», написанной в строгой антологической манере, в этом стихотворении звучат эпикурейские мотивы: Дай нам, пустынник, дубовые чашки и кружки, Эта концепция освоения Востока деятелями русской литературы была впервые предложена профессором А. Дж. Гаджиевым и вполне оправдала себя. См. об этом подробнее «Этапы литературного братства» (Майков, 1977: с. 10) 1 -------------------... 23 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com Утварь, которую режешь ты сам на досуге; Ставь перед нами из глины кувшины простые С влагой студеной, почерпнутой в полдень палящий… … Вкусим, усталые, сочных плодов и кореньев; Вспомним, как в первые веки отшельники жили, Тело свое изнуряя постом и молитвой… Особое место в ориенталистике Майкова этого периода занимает тема противостояния двух извечных противников – ангела и демона. Речь идет о таких произведениях, как «Ангел и демон» и «Пери и Азраил», написанных практически одновременно – в 1841 году. В центре первого стихотворения – размышления автора о противостоянии в борьбе за душу человека двух властителей загробного мира – рая и ада: Подъемлют спор за человека Два духа мощные: один – Эдемской двери властелин И вечный страж ее от века; Другой – во всем величьи зла, Владыка сумрачного мира: Над огненной его порфирой Горят два огненных крыла. Кому же отдает предпочтение человек? Но торжеству кому ж уступит В пыли рожденный человек? Поэт не дает ответа на свой вопрос. Очевидно, что хотя дары ангела заманчивы («венец ли вечных пальм», «чаша временная нег»), демон более симпатичен ему: Но гордый демон так прекрасен, Так лучезарен и могуч! Своеобразным развитием этой темы является и малоизвестное стихотворение Майкова «Пери и Азраил». Впервые оно было опубликовано в 1842 году в сборнике поэта «Стихотворения А. Н. Майкова». По неизвестным причинам это произведение редко включалось в последующие сборники поэта. Тем не менее, важность его в свете исследуемой проблемы неоспорима. В свое время анализ этого произведения был дан Агилем Гаджиевым в уже упоминавшийся выше статье «Пери и Азраил» А. Н. Майкова и его азербайджанский перевод». Стихотворение «Пери и Азраил» написано в форме спора-диалога между Пери (ангелом) и Азраилем (демоном). Начинается спор с обвинений Пери Азраила в кровавой жатве, устроенной им: Повсюду смерть и огнь кипящий Он (Азраил – М. Я.) по земле распространил. Везде, где человек ни ступит, На серебро ль полярных льдов Иль огнь тропических песков; Он их костьми своими купит, Он их обрызгает в крови! В ответе Азраила звучит не только попытка оправдать свои поступки, но и стремление облагородить их: Мой меч недаром обагряет Дождем кровавым грудь земли: Где только кровь не напояет -------------------... 24 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com Творящей силой бедный прах, Как ночью звезды в небесах, Как класс от темного посева, Как из зерна младое древо, Растут и блещут города, В освященный храм ложатся кедры, Кидают мрамор горны недры, Ширококрылые суда Текут в реках окровавленных, И на костях не погребенных Народ престолы создает И скипетр с венцом себе кует. Особенно мощно звучит финал монолога Азраила, содержащий приговор народам, воздвигающих престолы «на костях не погребенных…» В том же 1841 году Майков пишет еще одно, весьма примечательное, на наш взгляд, в связи с исследуемой проблемой, произведение. Речь идет о небольшом стихотворении «Вертоград», отсылающем нас к знаменитой библейской «Песнь песней». Известно, что мотивы этого величайшего памятника культуры нашли отражение в целом ряде произведений русской литературы девятнадцатого века. Достаточно вспомнить такие восходящие к библейcкому источнику произведения как «Соломон и Суламита» Г. Г. Державина, «Вертоград моей сестры» и «В крови горит огонь желания…» А. С. Пушкина, «Подражание восточному» и «Еврейские песни Л. А. Мея и многие другие. «Вертоград» Майкова, несмотря на свой небольшой объем (всего 12 строк), интересен, прежде всего, своей связью с первоисточником. Посмотри в свой вертоград В нем нарцисс уже распустился; Зелен кедр; вокруг обвился Ранний, цепкий виноград; Яблонь в цвете благовонном, Будто в снежном серебре; Резвой змейкой по горе. Ключ бежит к долинам сонным…. Вертоград свой отопри: Чтоб зацвесть, твой розан снежной Ждет твоей улыбки нежной, Как луча младой зари. Это стихотворение интересно также своей стилистикой. В отличие от ранее рассмотренных произведений («Молитва бедуина», «Пустынники», «Пери и Азраил») «Вертоград» отличается легкостью слога, даже некоторой игривостью стиха. Поэт создает живописную картину библейского пейзажа (нарцисс, кедр, виноград) с элементами среднерусского («яблони в цвете благовонном») … Небезынтересно в плане исследуемой проблемы еще одно произведение Майкова из этого же периода. Речь идет о небольшом стихотворении «Долин Евфратовых царицы…» где автор рисует портрет молодой красавицы. Примечательно, что героиня произведения является уроженкой Кавказа. Долин Евфратовых царицы, Прекрасны розы на заре, Блестя в росистом серебре И ярком пурпуре денницы, Еще милей, когда венком, -------------------... 25 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com Роскошно, с зернами алмаза, Они блистают над челом Младой красавицы Кавказа. Прекрасен перл, цветок морей, Затворник раковин беспечный; Но он прекрасней, нитью млечной На шее мраморной у ней, По груди пышно рассыпаясь И в черных локонах теряясь. Со временем интерес Майкова к теме востока расширялся и углублялся. Он пишет целый ряд стихотворений, в которых в той или иной мере осмысливаются самые различные вопросы бытия, зачастую сквозь призму инонациональной (в данном случае – восточной) истории и культуры. Показательно в этом отношении стихотворение «Мани – Факел – Фарес», в котором поэт размышляет о проблемах погрязшего в суете мире и участи властителя, уподобившего себя Богу: В диадеме и порфире, Прославляемый как бог, И как бог единый в мире, Весь собой на пышном пире, Наполняющий чертог – Вавилона, Ниневии Царь за брашной возлежит… Поэт использует здесь библейские образы и символы в качестве предупреждения человечеству карой за его прегрешения. Что твердишь: О горе! Горе! В суете погрязший век! Без руля, на бурном море, Сам с собой в вечном споре, Чем гордишься, человек? В буйстве мнящий быти богом, Сам же сын его чудес – Иль не зришь, в киченьи многом, Над своим уже порогом Слов: мани – факел – фарес!.. В процессе эволюции идейно-эстетического кредо Майкова менялось и его отношение к процессу отбора и освоения ориентальных мотивов. Показательно в этом плане одно из лучших, на наш взгляд, произведений поэта семидесятых годов - «Емшан», где тема Востока выступает в тесном сплаве с темой древней Руси. В основу его легло летописное предание. Главными героями стихотворения являются два брата – половецкие ханы, Отрок и Сырчан, разлученные после наступления Мономаха. Отрок оказался на Кавказе, где царствовал в роскоши и богатстве: Он там богат, он царь тех стран, Владыка надо всем Кавказом… После смерти Мономаха Сырчан посылает к брату певца с просьбой вернуться на родину: Скажи ему, чтоб бросил всё, Что умер враг, что спали цепи, Чтоб шёл в наследие своё, В благоухающие степи! -------------------... 26 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com Ему ты песен наших спой, — Когда ж на песнь не отзовется, Свяжи в пучок емшан степной И дай ему — и он вернётся». Так и случилось. Никакими посулами певец не мог уговорить отрока вернуться. И только пучок травы степной (полыни) – емшан – заставил хана вернуться в отчий край2, «травы степной пучок из рук не выпуская». «Емшан» - психологическое произведение с глубоким философским смыслом. Патриотическая идея здесь тесно переплетается с темой братской любви. Язык произведения прост и доступен. Поэт для создания атмосферы половецкого быт использует большое количество восточных слов и выражений (улус, батыри лихие, орды кочевые, абхазянки, ханы, и др.) … Наряду с оригинальными произведениями на ориентальные темы в творчестве Майкова можно выделить целый ряд переводов-переложений отдельных стихотворений И. В. Гете, Г. Гейне, А. Мицкевича, основанных на восточных мотивах. Достаточно назвать такие стихотворения, как «Алушта днем» (1869), «Разрушение Иерусалима» (1862), «Из Гафиза» (1874) и другие. Так «Разрушение Иерусалима» является поэтическим переложением стихотворения А. Мицкевича. В этом произведении Майков рисует страшную картину гибели древнего народа, уничтоженного римскими легионами: Посылал Ерусалим! Пылал священный храм, И ветер пламя гнал по городу... Трагедия Иерусалима тесно переплетена с трагедией его закованных в кандалы жителей, отправляющихся в рабство. Вынужденные наблюдать страшную картину гибели родного города, они взывают к богу с требованием отомстить варварам: О бог отцов! ужели Ты медлишь! Ты молчишь!.. Восстань! Вооружись В грома и молнии!.. Но бог безмолвствовал… В строках стихотворения ощущаются страх, гнев, отчаяние пленников, чей родной очаг разрушен до основания, а будущее – безнадежно. Среди наиболее интересных переводов-переложений Майкова выделяется небольшое произведение «Встрепенись, взмахни крылами…», опубликованное под названием «Из Гафиза» в 1874 году. Известно, что лирика великого персидского поэта пользовалась огромной популярностью в России. Достаточно назвать имена Пушкина, Тютчева, Фета и многих других, переводивших произведения Гафиза на русский язык. Особенно активен в этом отношении был Фет, переложивший на русский язык около тридцати стихотворений Гафиза. Более того, Фет и по сей день считается одним из лучших его переводчиков. Вклад Майкова в популяризацию лирики персидского поэта в России гораздо скромнее. Однако факт обращения Майкова к творчеству Гафиза заслуживает несомненного внимания. Стихотворение «Встрепенись, взмахни крылами…» написано на одну из излюбленных тем восточной поэзии – тему соловья и розы. Встрепенись, взмахни крылами, Торжествуй, о сердце, пой, Что опутано сетями Ты у розы огневой, Что ты в сети к ней попалось, 2 Известно, что емшан считается символом памяти о родине, призывом вернуться домой. -------------------... 27 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com А не в сети к мудрецам, Что не им внимать досталось Дивным песням и слезам; И хоть слез, с твоей любовью, Ты моря у ней прольешь И из ран горячей кровью Всё по капле изойдешь, Но зато умрешь мгновенно Вместе с песнею своей В самый пыл - как вдохновенный Умирает соловей. Примечательно, что стихотворение Гафиза задолго до Майкова (в 1859 году) было переведено Фетом: Веселись, о сердце-птичка, Пой, довольное судьбиной, Что тебя пленила роза, Воцарившись над долиной. Уж теперь тебе не биться грубой сети птицелова, И тебя не тронут когти, Не укусит зуб змеиный. Правда, что занозы розы Глубоко в тебя вонзились И истечь горячей кровью Ты должна перед кончиной. Но зато твоей кончине Нет подобной ни единой: Ты умрешь прекрасной смертью, Благородной, соловьиной (Фет, 1982: с.311) Оба стихотворения по-своему интересны. Нисколько не умаляя достоинств фетовского переложения, следует отметить, что и Майков вполне успешно справился с задачей, создав оригинальное произведение на сюжет Гафиза. Обращения Майкова к Востоку выразилось не только в создании оригинальных произведений и поэтических переложений. Оно зачастую включало в себя использование различной ориентальной терминологии и лексики в произведениях, далеких от восточной тематики: хан, мурза, ордынцы («В городце в 1263 г.), альбанка («Ах, чудное небо ейБогу…»), «толпа невольниц африканских» («Розы») … Исследование даже отдельных фактов из ориенталистики Майкова позволяет поновому взглянуть на историю освоения темы Востока поэтами «чистого искусства». И в этом плане вклад Майкова в русскую ориентальную поэзию трудно переоценить. Список использованной литературы 1. Майков А. Н. (1984). Сочинения: в 2-х томах. т. 1, т. 2. – Москва: Правда. – 576 с. 2. Майков А. Н. (1977). Избранные произведения. Библиотека поэта. Большая серия. – Ленинград: Советский писатель. – 912 с. 3. Стихотворения Аполлона Майкова. (1842). – Санкт-Петербург: Типографии Эдуарда Праца. – 240 с. 4. Стихотворения Аполлона Майкова. (1858). В 2-х книгах. – Санкт-Петербург: Издание графа Г. А. Кушелева-Безбородко. – 552 с. -------------------... 28 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com 5. Гаджиев А. Дж. (1989). «Пери и Азраил» А. Н. Майкова и его азербайджанский перевод» // Этапы литературного братства. – Баку: Язычи. – С. 216-222. 6. Тартаковский П. И. (1975). Русская поэзия и Восток. 1800-1950. – Москва: Наука. – 180 с. 7. Фет А. А. (1982). Сочинения: в 2-х томах. Т. 1. – Москва: Правда. – 461 с. TRADITIONAL FOLK SHOWS IN TURKISH-GEORGIAN REALITY Tamar Khvedeliani Prof. Dr. Kafkas Üniversity, Turkey tamarkhvedeliani@gmail.com ORCID ID: 0000-0002-7728-2558 Sudan Altun PhD Kafkas Üniversity, Turkey sudanceinkaya2010@hotmail.com ORCID ID: 0000-0003-0227-4219 Abstract: The memory of the Turkish and Georgian people left a number of theatrical entertainments, which along with entertaining the audience, also had an educational significance. Interestingly, we find similarities in traditions in countries with completely different cultures and mentalities. The old traditions in Turkey and Georgia are very similar and different from each other. The article talks about Nowruz Bairam and Georgian Chiakokona. Which must have a common root in the Christian and Muslim worlds and must be associated with the name of the chief deity of Mazdeanism Ahuramazda. Here we are talking about the "Halloween" spread in Europe, which at first glance, is very similar to the "Berikaoba", "Keenoba" spread in Georgia, but it is radically different from it. The article shows well these similarities - differences. In addition, the article talks about a spectacle common in Georgia - "Lazarus". On the feasts of water, fire, land, which is not unfamiliar to the Muslim world, and even more interestingly, we talk about the popular entertainment show in Georgia "hunting", which was considered a favorite pastime of kings and aristocrats. The reasons why this show was so popular for Georgians are shown. TÜRK-GÜRCÜ GERÇEKLİĞİNDE GELENEKSEL HALK GÖSTERİLERİ Tamar KHVEDELİANİ Prof. Dr. Kafkas Üniversitesi (TÜRKİYE) tamarkhvedeliani@gmail.com Sudan ALTUN Arş. Gör. Dr. Kafkas Üniversitesi (TÜRKİYE) sudanceinkaya2010@hotmail.com Özet: Türk ve Gürcü halkları arasında ortak olan bir gelenek de halk gösterileridir. Seyirciyi eğlendirmenin yanı sıra eğitici bir öneme sahip olan tiyatral eğlenceyi de içerisinde barındırır. İlginç bir şekilde, tamamen farklı kültürlere ve zihniyetlere sahip ülkelerdeki geleneklerde benzerlikler yer almaktadır. Gürcistan ve Türkiye’nin eski gelenekleri birbirine çok benzer ve farklı yönleri bulunmaktadır. Makalede Türk Nevruz Bayramı ve Gürcü Çiakokona hakkında genel bilgiler verilerek görsellerle karşılaştırma yapılacaktır. Müslüman ve Hristiyan dünyasında ortak bir köke sahip olan ateş, MazdeanizmAhuramazda'nın baş tanrısının adıyla ilişkilendirilmelidir. Burada ilk bakışta Gürcistan'daki “Berikaoba”, “Keenoba” geleneklerine benzerlik gösterse de çok farklı olan “Çiakokona”, “Nevruz” ve Avrupa'daki “Cadılar Bayramı” üzerinde değerlendirilecektir. Makalenin amacı bu benzerlikleri - farklılıkları karşılaştırmalı olarak ele almaktır. Ek olarak, Gürcistan'da yaygın bir gösteri olan “Lazarus” danda bilgi verilecektir. Müslüman dünyasına yabancı olmayan su, ateş, toprak şölenlerinde ve daha da ilginci, -------------------... 29 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com Gürcistan'daki popüler eğlence gösterileri - kralların ve aristokratların favori eğlencesi olarak kabul edilen “avcılık” üzerinde durur. Bu gösterinin Gürcüler için bu denli popüler olmasının nedenleri de açıklanacaktır. Giriş Türk ve Gürcü halkları arasında ortak olan bir gelenek de halk gösterileridir. Seyirciyi eğlendirmenin yanı sıra eğitici bir öneme sahip olan bir dizi tiyatro eğlencesi de bulunur. İlginç bir şekilde, tamamen farklı kültürlere ve zihniyetlere sahip ülkelerdeki geleneklerde benzerlikler yer almaktadır. Gürcistan ve Türkiye’nin eski gelenekleri birbirine çok benzer ve farklı yönleri vardır. Makalemizde Hıristiyanlık ve Müslüman dünyasında ortak bir köke sahip olması gereken bir görüşe dikka çekmekteyiz, ancak bunun Hıristiyanlık veya İslam ile hiçbir ilgisi yoktur. Kökleri daha uzak geçmişe Kakar uzanan ve ateş, baş tanrı Mazdeanizme – Ahuramazda dayanmaktadır. Türk “Nevruz Bayramı” ve Gürcü “Çiakokona” hakkında genel bilgiler yer alır. Ahuramazda'nın sembolü, aynı zamanda Tanrı'nın yasasını sembolize eden, insana yeraltı dünyasının sıcaklığını hatırlatan ve kalbinde katarsis arzusunu uyandıran şey ateştir. Mazdeklerin ateşi sürekli yanıyordur ve bu inançtaki insanlara göre Tanrı için kabul edilebilirliğin tek şartı ateşle arındırıldıktan sonra dikkati çekmeye değer olmaktır. Nevruz Bayram, Türklerde eski bir geleneksel bayramdır. "Nevruz" kelimesi "yeni gün" anlamına gelir ve baharın başlangıcı olarak kabul edilir. Bu gün Arabistan'da, İran'da, Mısırlı Kıptiler (Hıristiyan Araplar) da ateşe taparlar, ancak Doğu dünyasında bir pagan bayramı olarak görüldüğü kadar (İslam ve Hıristiyanlık kabul edilmeden önce bile kutlandığı), daha sonra arka plana taşındığını görüyoruz. (Muhammad Salih al-Munajid., 3.) Fakat bu arka plana atılmanın geleneğin tamamen unutulduğu anlamına gelmeyeceğini belirtmek gerekir. Nevruz bugün hala Türki Cumhuriyetleri’nde ve özelikle Türkiye'de kutlanmaktadır. Her biri bir unsuru sembolize eden Navruz Bayramı kutlama geleneklerinden önce dört Salı kutlanır: su, ateş, toprak, hava... İlk Salı günü su yenilenir. Su bir bilgi taşıyıcısı olduğu müddetçe doğal olarak yenilenmesi ve temizlenmesi gerekir. İnsanlar nehirden geçerek yeni yıla arınarak girerler, bu esnada çocuklar suda oyunlar oynar, sudan içilir ve arınıldığan yeni yıla temizlenerek girildiği düşünülür. Su sürekli akıyordur ve arıtıyordur. Gürcüler arasında ayrıca suya kötü bir rüya görüldüğünde anlatma, rüyayı suya taşıma ve suyla atma geleneği de bulunmaktadır. İnsanlar bütün bir yıl temizlenme işlemlerini hep suyla gerçekleştirdiklerinden su kirlenir ve her yıl yenilenmesi gerektiğine inanılır. Gürcistan'da bu arınma ile ilgili eğlenceli bir de halk gösterisi olan "Lazarus" vardır. Hepimiz iyi bir mahsulün orta derecede güneşe ve yağmura ihtiyacı olduğunu iyi biliriz. Yani kuvvetli bir ısı olduğunda, toprak kurur, tohumlar açılır ve yağmura ihtiyaç vardır. Sürekli yağmur yağarsa tohumlar çürür ve güneşe ihtiyaç vardır. Bu mırıldanma, su damlaları sıçratma, birbirini ıslatma anlamına gelen "Lazarus" ritüeli ile ilişkilidir. Gürcistan’da toprakla uğraşan herkesin ortak eğlencesidir. "Tsutsoba" efsanesi ayın çocukları İlyas ve Lazarus ile alakalıdır. Lazarus çok kibar ve yağmurda sık sık çimen ve çiçek ylan biridir ancak uykuyu çok sever. Bir gün uyuyakaldığında rüyasında dünyada kuraklık başlar, yağmur yağmaz. Daha sonra köyün gençleri Lazarus bebekleri yaparlar (Bütün dünyada çocuklar bebeklerle oynamayı severler. Ve insanlar bebeklerin sihirli güçleri olduğuna inanır.), bahçeden avluya yürüyerek şarkı söylerler: „Aman, Lazare, Lazare! Dayandı kapıya Lazare, Parlar gözleri, Tanrı, bize gönder gökyüzünün yaşlarını, İstemeyiz daha Güneşin yakmasını, Tanrı, bize gönder çamuru, istemeyiz daha kuru toprağı. Lazare uyanıp yeryüzüne yağmur yağdırırdı, sonra at arabasına binip göğe çıkardı. O sırada şimşekler çakıp bol bol yağmur yağardı. -------------------... 30 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com Yağmur uzun sürerse, şarkı şu şekilde değişir: Aman, Lazare, Lazare! Kov artık şu bulutları gökkyüzünden, İstemeyiz artık gök yaşlarını, Tanrı, ver bize Güneş’in sıcaklığı, İstemeyiz çamuru, Tanrı, ver bize kuru toprağı.“ Ve bu esnada evin sahibi biraz yiyecek, içecek, bol su getirir ve genç şarkıcıları/göstericileri ıslatır, mırıltı başlar. İnsanlar bu ritüel ile birbirlerine dua ederler; hasat, koyun ve ineklerin su damlaları gibi çoğalması, zengin olmaları için (Canelidze., Cilt 1, 1983). İkinci Salı, ateş gücünün bir kutlama bayamı yer alır. Ateş; güneşin, ısının, ışığın sembolüdür. Bu sırada büyük bir şenlik ateşi yakılır ve ateşin geçişiyle ilişkilendirilen bir kişi üzerinden atlar, bu atlamayla ruhsal-fiziksel olarak arındığı düşünülür. Aynı gün evlerde mumlar yakılır (ailedeki üye sayısı kadar) ve herkes Tanrı'ya dua eder. Bütün gece eğlence, dans, ateşe zıplama ile devam eder ve sabaha yeni doğanlar gibi tertemiz, arınmış, günahsız, masum olarak uyanılır. "Yeni Gün" böyle karşılanır. Üçüncü Salı dünya günüdür. Yaşam, bolluk, bereket sembolüdür. Bu gün buğdaylar tabaklara ekilir. Yeşil semeniler bir bakıma umudun yeniden dirilişin işaretidir. Doğanın uyanışının, varoluşun ve kışın bittiğinin habercisidir. Dördüncü Salı hava ve rüzgar kutlamasıdır. Rüzgar toprağı karıştırır, rüzgar çiçeklerin birbirine girmesine yardım eder, bu yüzden başarı, mutluluk ve karşılıklı yardım kutlaması olarak kabul edilir. O gün genç kızlar yatmadan önce yastıklarının altına dikkatlice on tane elma saklarlar. Ve daha sonar birbilerine gördükleri rüyayı sorarlar. Bu son Salı, bu yüzden bayram gününe özel tatlılar, kuru meyveler, kuru yemişler, mumlar, çeşitli renklerle boyanmış yumurtalarla hazırlanılır. (Nevruz Bayram - Eneski Gelenekler Çerçevesince, s.10) Bu sırada çocuklar ailelere gelir ve şarkı söyler, aileler de dua ederler. Bolluk ve bereket dilenir. Yetişkinler şapkalarını tatlılarla doldurur (Gürcü "Alilo" gibi). Çiakokona'ya gelince, Gürcistan'da kötü ruhları kovmak için yılda bir kez geleneksel olarak ateşle arınma olarak gerçekleştirilir. Çiakokona, Sulkhan Saba tarafından "samanla aydınlatılmış büyük bir ateş" olarak tanımlanmaktadır. (Sulkhan Saba., 230) Elbruz Dağı'nda (Tabakon) kötü ruhlarının yılda bir kez toplanıp, aralarından en iyisini seçerek insanlara zarar verme yolları -------------------... 31 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com hakkında konuştukları üzerine bir efsane vardır. Hatta insanlar kendilerini büyük ateşle bu kötü ruhtan koruduklarına ve günahlardan arındıklarına inanırlar. Ancak buna dair başka görüşler de bulunmaktadır. Haşeratın mahsule zarar vermemesi için, yuva yaptıkları asma kamışları yakılarak yok edilir (Kvantidze., 251). Bazı bilim adamları, kelimenin İberya-Kafkas dağ dilinde ateşli, konik, yüksek ateş anlamına gelen "tsia-kolkola" kelimesinden türediğine inanmaktadır. Çocukken bu eğlenceli ritüeli gören ve katılan herkes yüzyılar boyu devam edecek olan bu halkaya dahil olurdu. Çiakokona sırasında kurumuş yapraklar, odun, çam ağaçları (özellikle asma dalları) yakılır ve eğlenilir. Kahkahalar atılır, gençler ateşten atlar ve en sonunda kola kola birleşirler. Ateş geleneği muhtemelen tüm halkların tarihinde var olmuştur. Örneğin, Yunan mitlerinden, Prens Demophon'a ölümsüzlük aşılamak isteyen, bizim için çok iyi bilinen doğa tanrıçası Demeter, geceleri ısıtılmış bir fırında uyurdu (Greek Myths, 51). Kraliçe ısıtılmış bir çanta alarak gerçeğini kanıtladığında istemeden (Joseph Bedie) "Tristan ve Isolde" u hatırlar. Mikheil Javakhishvili'den "Arsena Marabdeli" öyküsünde ise Arsena elinde bir yumurta ile herhangi bir engeli aşarak her zorluğun üstesinden gelebileceğini açıkça ortaya koyar. İncil'de yer alan: Kral Nebukadnetsar'ın Deir Ovası'nda yaktığı ateşte üç genç adamı, Ananias, Azariah ve Mişael'i cezalandırmak için yakmışlardır. Ancak daha sonar bu ateşten arınmış ve Tanrı'ya olan inançları tam olduğu için zarar görmeden çıkmışlardır. Aynı ritüellere bağlı olarak bugün Gürcistan'da evsahibinin gün batımından sonra yeni doğan ailenin yanına gelen misafirin ayaklarına yanan kağıt atmak zorunda oması, misafirin de bu ateşin üzerine basıp kötü ruhlarda ve kötülüklerden kurtulması geleneği devam etmektedir. Çünkü ateş tüm dinlerde kutsal sayılır. Avrupa'da yaygın olan inanca göre günahkâr bir adamın ruhu arındırılır ve cennete gönderilir. Bu da vücudun ateşte yakılarak olacağı düşünülür. Gürcistan'da avlanmak çok eski bir gelenektir ve avcılığı çok severler. Çok eskilerde kralların favori eğlencesidir. Neden diye sorabilirsiniz? Çünkü bütün krallar, sıradan insanları avlamayı sever de?! Cevap basit. Gürcistan, tüm hayatı boyunca düşmanla savaşan çok küçük bir ülkedir. Gürcü halkı her zaman hazırlıklı olmalıdır, çünkü her zaman birçok düşmanı vardı, bu yüzden dinlenmeye hakkı yoktu. Savaşta savaştılar, barış içinde eğitim aldılar, savaşa hazırlandılar, eğlenmek istiyorlarsa ava çıktılar ama bu da bir tür hazırlıktı, küçük bir halkın büyük bir düşmana karşı hazırlanması. Cadılar Bayramı'nın sembolü bir balkabağı, içinde bir yanan mumdur. Böylece hem ölülerin ruhlarını hem de ona lezzetli tatlılar verirse onun için dua edeceğine söz veren nazik ev sahibini korkutma amaçlıdır. Sonra bir şenlik ateşi yaklır. Kurban öldürülür. Şenlik ateşinden kutsal ateşi alarak eve götürürler. Bu kutsal ateşin aileleri kötü ruhlardan koruyacağına inanılır. Cadılar Bayramı'nın sembolü - kabak, kartlara ve alkole meraklı yaşlı bir çiftçi hakkındaki eski bir İrlandalı efsanesiyle ilişkilendirilir. Bu efsaneye göre şeytanı iki kez aldatır. Ölümünden sonra kötü bir adam olduğu için cennete gidemez, ancak cehenneme de gidemez çünkü kötü ruh onu cehenneme götürmeyeceğine söz verir, bu yüzden gideceği yeri bulamaz. Ölümden sonra yürür ve balkabağı kafasıyla herkesi korkutur. Cadılar Bayramı (All Hallows Even) adı, All Saints Bayramı anlamına gelir çünkü Cadılar Bayramı bir kilise tatili - All Saints' Day ile aynı zamana denk gelmektedir. -------------------... 32 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com Sonuç Gördüğümüz gibi, Cadılar Bayramı Gürcistan'daki biraz eski ama halka açık eğlenceye, hayvan derilerine, maskelere, evin içinde dolaşmaya ve tatlılar toplamaya çok benzemektedir. Ancak Gürcistan'da insanlar o zamanlar mutludur. Kimse kimseden korkmuyordur. Ölülerden bahsedilmez. İnsanlar güne mutlu uyanır, Cadılar Bayramı gibi bayram kutlanırdı. Çocuklar başkalarını korkutmayacak şekilde giyinir, birbirleriyle şakalaşır, kanlı fedakarlık ritüelini izlerlerdi. Ebeveynlerden herkes çocuğunun kan görmemesi gerektiğini bilir, böylece çocuğun zihninde saldırganlık doğacağını düşündüğünden daha dikkat edilirdir. Gelecekte zihinlerde olumsuz izler bırakacağı düşünülürdü. Çocuklar korkmuş insanları görür, ölülerin anısına güler, zihni olumsuz ve boş bilgilerle doldurmayı yeğlerlerdi. Son olarak, yukarıdakileri özetlemek ve iki komşu ülkedeki halka açık eğlence gösterileriyle ilgili benzerlik ve farklılıkları belirtebiliriz: 1. Karakterleri aynı niteliktedir ve bu eğlencelerin bir anlamı vardır. 2. Her iki durumda da müzik, dans, eğlence, kötülük, sessiz kahkaha büyük bir rol oynar. 3. Eğlenceli gösterilerin temel amacı insanları mutlu etmektir. 4. Her iki durumda da, bu eğlenceler baharın sevincini, doğayı canlandırmayı ifade etmenin neşeli bir yoludur. ტრადიციული ხალხური თამაშები თურქულ-ქართულ რეალობაში შესავალი ქართველი და თურქი ხალხის მეხსიერებას არაერთი თეატრალური გართობასანახაობა შემორჩა,რომლებსაც, მაყურებელთა გართობასთან ერთად, აღმზრდელობითი მნიშვნელობაც ჰქონდა. საინტერესოა, რომ ამ სრულიად განსხვავებული კულტურისა და მენტალიტეტის მქონე ქვეყნებში ვპოულობთ ტრადიციების მსგავსებას. საქართველოსა და თურქეთში არსებული ძველი ტრადიციები ბევრი რამით ჰგვანან და განსხვავდებიან ერთმანეთისგან. ამჯერად, ჩვენი ყურადღება მიიქცია ერთმა სანახაობამ, რომელსაც ქრისტიანულ და მუსულმანურ სამყაროში საერთო ძირი უნდა ჰქონდეს, თუმცა იგი არც ქრისტიანობას უკავშირდება და არც ისლამს, მისი ფესვები უფრო შორეულ წარსულშია საძიებელი და მაზდეანობასთან, მთავარ ღვთაება - აჰურამაზდასთან მივყავართ. საუბარია ნოვრუზ ბაირამისა და ქართული ჭიაკოკონობის შესახებ. აჰურამაზდას სიმბოლოა ცეცხლი, რომელიც ამავდროულად ღვთის სამართალს განასახიერებს, რომელიც მუდმივად შეახსენებს ადამიანს იმქვეყნიური ჯოჯოხეთის მხურვალებას და მის გულში კათარზისის სურვილს ბადებს. მაზდეანთა მიზგითებში მუდმივად ენთო ცეცხლი და ადამიანებსაც სწამდათ, რომ ღვთაებისათვის მისაღებნი, მისი ყურადღების ღირსნი მხოლოდ ცეცხლით განწმენდის შემდეგ გახდებოდნენ. ნოვრუზ ბაირამი, როგორც აღვნიშნეთ, უძველესი ტრადიციული დღესასწაულია. სიტყვა „ნოვრუზ“ ნიშნავს „ახალ დღეს“ და გაზაფხულის დაწყებას მოასწავებს. ამ დღეს აღნიშნავდნენ არაბეთში, სპარსეთში, ეგვიპტელი კოპტებიც (ქრისტიანი -------------------... 33 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com არაბები) თაყვანს სცემდნენ ცეცხლს, მაგრამ რამდენადაც იგი აღმოსავლურ სამყაროში წარმართულ დღესასწაულად ითვლება (მას ისლამისა და ქრისტიანობის მიღებამდეც ზეიმობდნენ), თანდათანობით პოზიციები დათმო, უკანა პლანზე გადაინაცვლა და პირველობა ქურბან და რამაზან ბაირამებს დაუთმო, (მუჰამეთ სალიჰ ალმუნაჯიდი., 3.) თუმცა ეს არ ნიშნავს, რომ სრულ დავიწყებას მიეცა. იგი დღესაც აღინიშნება თურქეთში. იმავეს თქმა შეიძლება ჭიაკოკონობის შესახებაც, რომელსაც ქრისტიანობა ასევე დიდად არ სწყალობს. ნავრუზ ბაირამის დღესასწაულამდე აღნიშნავენ ოთხ სამშაბათს, თითოეული თითო სტიქიას განასახიერებს: წყალი, ცეცხლი, მიწა, ჰაერი... პირველ სამშაბათს წყლის განახლება ხდება. რამდენადაც წყალი ინფორმაციის მატარებელია, ბუნებრივია, მას განახლება, გაწმენდა სჭირდება. ამ დროს გადიან მდინარეზე, კარგია წყლის დალევა, ბავშვები თამაშობენ წყალში... წყალი მუდმივად მიედინება და მიაქვს ინფორმაცია. ქართველებისთვისაც ცნობილია ცუდი სიზმრის წყლისთვის გატანების, სიზმრის წყალთან მოყოლის ჩვეულება. ყოველივე ამით ბინძურდება წყალი და ყოველწლიურად მისი განახლებაა საჭირო. საქართველოში არსებობდა გასართობი სანახაობა. მას „ლაზარობა“ ერქვა. ყველამ ვიცით, რომ კარგ მოსავალს სჭირდება ზომიერი მზე და წვიმა. ამიტომ როცა ძლიერი სიცხე იყო, მიწა შრებოდა, თესლი ხმებოდა, საჭირო იყო წვიმა, მაგრამ როცა სულ წვიმდა, მიწაში თესლი ლპებოდა და საჭირო იყო მზე. სწორედ ამას უკავშირდება „ლაზარეობის“ რიტუალი,რომელთან ერთად იგულისხმება „წუწაობა“, წყლის წვეთების სხურება, ერთმანეთის დასველება. ყველასთვის საყვარელი მხიარული გასართობი. „წუწაობის“ ლეგენდა უკავშირდება მთვარის შვილებს - ელიას და ლაზარეს. ლაზარე ძალიან კეთილი იყო და ბალახებს და ყვავილებს ხშირად უგზავნიდა წვიმას, მაგრამ ძილი უყვარდა. როცა დაიძინებდა, დედამიწაზე გვალვა იწყებოდა, წვიმა აღარ მოდიოდა. მაშინ სოფლის ახალგაზრდები აკეთებდნენ ლაზარეს თოჯინას (ყველა ქვეყანაში, ყველა დროში ბავშვებს უყვარდათ თოჯინებით თამაში. ხალხს სჯეროდა, რომ თოჯინებს ჯადოსნური ძალა ჰქონდა), ეზო - ეზო დადიოდნენ და მღეროდნენ: „აჰ, ლაზარე, ლაზარე! ლაზარ მოდგა კარსა, აბრიალებს თვალსა, ღმერთო, მოგვეც ცის ნამი, აღარ გვინდა მზის თვალი, ღმერთო, მოგვეც ტალახი, აღარ გვინდა გორახი. ლაზარე გაიღვიძებდა და დედამიწაზე წვიმას გზავნიდა, მერე ელიაც დაჯდებოდა ეტლში და ცაზე მიჰქროდა, ამ დროს ქუხდა და ელავდა. მაგრამ თუ წვიმა დიდხანს გაგრძელდებოდა, სიმღერა ასე იცვლებოდა: აჰ, ლაზარე, ლაზარე! ცას ღრუბლები აჰყარე, აღარ გვინდა ცის ნამი, ღმერთო, მოგვეც მზის თვალი, აღარ გვინდა ტალახი, ღმერთო, მოგვეც გორახი.„ და ამ დროს სახლის პატრონი გამოიტანდა ცოტა საჭმელს, სასმელს, ბევრ წყალს და ახალგაზრდა მომღერლებს ასხამდა, იწყებოდა წუწაობა. ადამიანები ამ რიტუალით ერთმანეთს ლოცავდნენ, რომ წყლის წვეთებივით გამრავლებოდათ მოსავალი, ცხვარ-ძროხა, გამდიდრებულიყვნენ (ჯანელიძე., ტ.1.,1983) მერე ბაღშინკარგ სუფრას გაშლიდნენ და ილხენდნენ. -------------------... 34 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com მეორე სამშაბათი ცეცხლის სტიქიის ზეიმია. იგი მზის, სითბოს, სინათლის სიმბოლოა. ამ დროს ინთება დიდი კოცონი და ადამიანი მასზე გადახტომით, რაც ასოცირდება ცეცხლში გავლასთან, იწმინდება სულიერ-ხორციელად. ამ დღეს ოჯახებში ინთება სანთლები (იმდენი, რამდენი წევრიცაა ოჯახში) და თითოეულ მათგან ავედრებენ ღმერთს. მთელი ღამე გრძელდება მხიარულება, ცეკვა-თამაში, კოცონზე ხტომა და დილით პრაქტიკულად უცოდველნი, ახალშობილთა მსგავსად ეგებებიან მზეს, „ახალ დღეს“. მესამე სამშაბათი დედამიწის დღეა. სიცოცხლის, სიუხვის, ნაყოფიერების სიმბოლო. ამ დღეს თეფშებზე ითესება ხორბალი. მწვანე ჯეჯილიც ბუნების გამოღვიძების, ხვავისა და ბარაქის მომასწავებელია, ერთგვარად იმედის სიმბოლოა. მეოთხე სამშაბათი ჰაერის, ქარის დღესასწაულია. ქარი აღვივებს ნიადაგს, ქარი ეხმარება ყვავილებს დამტვერვაში, ამიტომ მიჩნეულია წარმატების, ბედნიერების, ურთიერთდახმარების ზეიმად. ამ დღეს გოგონები მკითხაობენ და ძილის წინ საგულდაგულოდ მალავენ ბალიშის ქვეშ ვაშლის ათ მარცვალს. ეს ბოლო სამშაბათია, ამიტომ იშლება მდიდრული სადღესასწაულო სუფრა ტკბილეულით, ჩირით, სანთლებით, სხვადასხვაფრად შეღებილი და ლამაზად მოხატული, მწვანე ჯეჯილში ფაქიზად ჩაწყობილი კვერცხებით. (ნავრუზ ბაირამი უძველესი ტრადიციების მემკვიდრე., 10) ამ დროს ბავშვები მოდიან ოჯახებში და მღერიან, ოჯახებს ლოცავენ, ხვავსა და ბარაქას უსურვებენ, უფროსები კი ქუდებს ტკბილეულით უვსებენ (ქართული „ალილოს“ მსგავსად). რაც შეეხება ჭიაკოკონას, საქართველოში იგი ავი სულების დასაფრთხობად ტარდება წელიწადში ერთხელ და ცეცხლთყვანისმცემლობის პერიოდს უკავშირდება. ჭიაკოკონას სულხან საბა განმარტავს, როგორც “ჩალით დანთებულ დიდ ცეცხლს“. (სულხან საბა., 230) არსებობს გადმოცემა, რომ წელიწადში ერთხელ იალბუზის (ტაბაკონის) მთაზე იკრიბებიან ავი სულები და საუბრობენ ადამიანისათვის ზიანის მიყენების საშუალებებზე, არჩევენ მათ შორის უკეთესს. ადამიანები კი თავს დიდი ცეცხლით იცავენ და ცოდვებისგანაც იწმინდებიან. მაგრამ არსებობს სხვა მოსაზრებაც. იმისათვის, რომ მოსავალი ჭიამ არ გააფუჭოს, ჭიაკოკონას დროს წვავდნენ ვაზის ლერწამს, სადაც იბუდებდა ჭია, ამით პარაზიტს ანადგურებდნენ (კვანტიძე., 251). -------------------... 35 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com მეცნიერთა ერთი ნაწილი მიიჩნევს, რომ ეს სიტყვა მომდინარეობა „წიაკოლკოლასგან“, რაც იბერიულ - კავკასიურ ენათა მთის კილოებში ნიშნავს აკოკოლავებულ, კონუსუსებურად ამაღლებულ ცეცხლს. ყველას, ვისაც ბავშვობაში გვინახავს და მონაწილეობა მიგვიღია ამ მხიარულ გასართობ რიტუალში, დიდი სიამოვნება მიგვიღია და ნაკლებად დავფიქრებულვართ მისი წარმოშობის, ძირითადი დანიშნულების შესახებ, მის ფესვებზე, რომელიც საუკუნეთა წიაღშია ჩაკარგული. ჭიაკოკონას დროს წვავდნენ ხმელ ფოთლებს, შეშას, წალამს (ვაზის ტოტებს) და იწყებოდა მხიარულება, სიცილი, ახალგაზრდები ხტებოდნენ ცეცხლზე და ასე ერთობოდნენ. ცეცხლით გამოცდის ტრადიცია ალბათ ყველა ხალხის ისტორიაში არსებობდა. მაგალითად, ბერძნული მითებიდან ჩვენთვის კარგად ცნობილი ბუნების ქალღმერთი დემეტრა, რომელსაც ისე უნდოდა, უფლისწულ დემოფონტისთვის უკვდავება შთაებერა, რომ დღისით ამბროსიას უსვამდა, ღამით კი გახურებულ ღუმელში აძინებდა, ანუ ცეცხლში აწრთობდა (ბერძნული მითები., 51) მოგვიანებით ამ ჩვეულებამ ლიტერატურაშიც გადაინაცვლა. უნებურად გვახსენდება (ჟოზეფ ბედიე.) „ტრისტანი და იზოლდა“, როცა დედოფალმა თავისი სიმართლე გახურებული შანთის ხელში აღებით დაამტკიცა. მიხეილ ჯავახიშვილის „არსენა მარაბდელი“, სადაც არსენა ნაკვერცხლით ხელში ნათელს ხდის, რომ ძალუძს ნებისმიერი წინაღობის გადალახვა, ნებისმიერი სირთულის დაძლევა. აღარ გავაგრძელებთ მაგალითების მოტანას, თუმცა, ალბათ, მაინც უნდა გავიხსენოთ ერთი ეპიზოდი ბიბლიიდან: დეირის ველზე მეფე ნაბუქოდონოსორის მიერ ანთებული კოცონი სამი ახალგაზრდის, ანანიას, აზარიას და მისაელის დასასჯელად, რომლებიც ცეცხლიდან განწმენდილნი და სრულიად უვნებელნი გამოვიდნენ, რადგან დიდი იყო ღმერთის რწმენა და მისი დახმარების იმედი. ასეთი მაგალითი არაერთია და საუბარს აღარ გავაგრძელებთ... და მაინც ერთსაც დავამატებთ: საქართველოში დღესაც არსებობს ასეთი ტრადიცია, რომ ახალშობილის ოჯახში მზის ჩასვლის შემდეგ მისული სტუმრის ფეხებთან მასპინძელმა ცეცხლმოკიდებული ქაღალდი უნდა დააგდოს, სტუმარი მას გადააბიჯებს და ამით ბნელ ქუჩაში ადევნებულ ავსულს მოიშორებს, რადგან ცეცხლი ყველა რელიგიაში წმინდად ითვლება და მას ადამიანის განწმენდაც შეუძლია. როგორც ამბობენ, ევროპაში გავრცელებულ წმინდა ინკვიზიციას სწორედ ეს მიზანი ჰქონდა ცოდვილი ადამიანის სული განწმენდილი გაეგზავნა ზეცაში, რაც სხეულის ცეცხლში გატარებით, მისი დაწვით უნდა მომხდარიყო. საქართველოში ძალიან უყვარდათ ნადირობა. ის მეფეების საყვარელი გასართობი იყო. შეიძლება ვიკითხოთ რატომ? რატომ მოსწონდა ყველა მეფეს, თავადს და ჩვეულებრივ ადამიანს ნადირობა? პასუხი მარტივია. -------------------... 36 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com საართველო ძალიან პატარა ქვეყანა იყო, რომელიც მთელი ცხოვრება იბრძოდა მტრის წინააღმდეგ. ქართველი ყოველთვის მზად უნდა ყოფილიყო, რადგან ყოველთვის ბევრი მტერი ჰყავდა, ამიტომ მას დასვენების უფლება არ ჰქონდა. ომის დროს იბრძოდნენ, მშვიდობის დროს კი ვარჯიშობდნენ, ომისთვის ემზადებოდნენ, თუ გართობა უნდოდათ, სანადიროდ მიდიოდნენ, მაგრამ ესეც ერთგვარი მზადება იყო, მცირერიცხოვანი ხალხის მზადება მრავალრიცხოვანი მტრის წინააღმდეგ. ჰელოუინის სიმბოლოა გოგრა, მის შიგნით სანთელი ანთია.ასე აშინებდნენ მკვდარი ადამიანების სულებსაც და კეთილ მასპინძელსაც, რომელიც თუ გემრიელ ტკბილეულს მისცემდა, სიტყვას აძლევდნენ, რომ ილოცებდნენ მისთვის. შემდეგ ანთებდნენ კოცონს, მსხვერპლს კლავდნენ, კოცონიდან იღებდნენ წმინდა ცეცხლს და სახლში მიჰქონდათ. სჯეროდათ, რომ ეს წმინდა ცეცხლი მათ ოჯახებს ავი სულებისგან დაიცავდა. ჰელოუინის სიმბოლო - გოგრა უკავშირდება უძველეს ირლანდიურ ლეგენდას მოხუც ფერმერზე, რომელის კარტის და ალკოჰოლის მოყვარე ყოფილა. მან ორჯერ მოატყუა ეშმაკი. სიკვდილის შემდეგ კი სამოთხეში ვერ მოხვდა, რადგან ცუდი ადამიანი იყო, მაგრამ ვერც ჯოჯოხეთში მოხვდა, რადგან ბოროტმა სულმა სიტყვა მისცა, რომ ჯოჯოხეთში არ წაიყვანდა, ამიტომ მან კუთვნილი ადგილი ვერ იპოვა. სიკვდილის შემდეგ დადის და ყველას აშინებს თავისი გოგრის თავით. სახელწოდება ჰელოუინი (All Hallows Even) – ნიშნავს ყველ წმინდანის საღამოს, რადგან ჰელოუინი ემთხვეოდა ეკლესიის მიერ დადგენილ დღესასწაულს ყველა წმინდანის დღეს. დასკვნა როგორც დავინახეთ, ჰელოუინი ცოტთი ჰგავს ძველ საქართველოში გავრცელებულ სახალხო გასართობებს, ცხოველების ტყავის ტანსაცმელი, ნიღბები, სახლებში სიარული და ტკბილეულის შეგროვება, მაგრამ საქართველოში ხალხი მხიარულობდა, არავის აშინებდნენ, მიცვალებულებზე არ ლაპარაკობდნენ, ადამიანებში ხალისს აღვიძებდნს, ჰელოუინი კი შიშს იწვევს, იცვლება წარმოდგენა სიკეთესა და ბოროტებაზე, ბავშვები ისე იცვამენ, რომ სხვებს კი არა, ერთმანეთსაც აშინებენ, ცუდად ხუმრობენ, უყურებენ მსხვერპლის შეწირვის სისხლიან რიტუალს, მონაწილეობენ მასში, არადა ყველამ კარგად იცის, რომ ბავშვის თვალებმა სისხლი არ უნდა ნახოს, ამით აგრესია იბადება ბავშვის გონებაში, იზრდება და ვინ იცის, რა კვალს დატოვებს მომავალში მის ფსიქიკურ მდგომარეობაზე. ბავშვები ხედავენ შეშინებულ ადამიანებს, დასცინიან მიცვალებულების ხსოვნას, მისი გონება ნეგატიური ინფორმაციით იტვირთება. დასასრულ, გვინდა შევაჯამოთ ზემოთქმული და ჩამოვაყალიბოთ ის მსგავსება განსხვავებანი, რაც ორი მეზობელი ქვეყნის სახალხო გასართობ სანახაობასთან იყო დაკავშირებული: -------------------... 37 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com 1. მათი პერსონაჟები ერთნაირი ბუნებისანი არიან და ამ გასართობებს ერთი მნიშვნელობა აქვს. 2. ორივე შემთხვევაში დიდი როლი ეკისრება მუსიკას, ცეკვას, გართობას, უბოროტო, ალალ სიცილს. 3. გასართობი სანახაობების უმთავრესი მიზანი ადამიანების გამხიარულებაა. 4. ორივე შემთხვევაში ეს გასართობები გაზაფხულის მოსვლის, ბუნების გაცოცხლების სიხარულის გამოხატვის ხალისიანი საშუალებაა. ლიტერატურა / Kaynakça 1. AL-MUNACİDİ, Muhamet Salih, Nevruz Bayramı Kutlama Şekli (Çev. Nodar Davitadze) ალმუნაჯიდი, მუჰამეთ სალიჰ, ნოვრუზ ბაირამის აღნიშვნის ჰუქმი, (თარგმნა: ნოდარ დავითაძემ). 2. BARDAVELİDZE, Vera, Gürcülerin Eski İnançları Tarihlerinden, Tiflis, 1941. ბარდაველიძე, ვერა, ქართველთა უძველესი სარწმუნოების ისტორიიდან, თბ., 1941. 3. GRİŞAŞVİLİ, İoseb, Eski Tiflis’in Edebi Boheması, Tiflis, 1986. გრიშაშვილი, იოსებ, ძველი ტფილისის ლიტერატურული ბოჰემა, თბ., 1986. 4. Tarih, 2017/14 Ocak, Gürcistan’da Berikaoba. 2017/14 იანვარი, ბერიკაობა საქართველოში. 5. JOSEPH, Bedie, Tristan ve İzolda’nın Kitabı, Tiflis, 1946, s.88. ჟოზეფ, ბედიე, წიგნი ტრისტანისა და იზოლდასი, თბ., 1946, გვ. 88. 6. KHVEDELİANİ, Tamar; ALTUN, Sudan, GÜRCÜ – TÜRK HALK GÖSTERİLERİ “BERİKAOBA, KEENOBA VE ORTA OYUNU” ÜZERİNE Georgian - Turkish Folk Shows on “Berikaoba, Keenoba and Orta Oyun” , Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi Kafkas University Journal of the Institute of Social Sciences Bahar Spring 2019, Sayı Number 23, 1-14 DOI:10.9775/kausbed.2019.001. 7. MAMEDOVA, Maleika, Halk Sanatı ve Etnolojisi, Tiflis, 2014, S.1. მამედოვა, მალეიკა, ხალხური შემოქმედება და ეთნოლოგია, თბ., 2014, N1. 8. MEZURNİŞVİLİ, Ketevan, XIX-XX Yy.da Tiflis’te Bayramlar ve Eğlenceler, Tiflis, 2019. მეზურნიშვილი, ქეთევან, დღესასწაულები და გართობა-სანახაობანი XIX-XX საუკუნეების თბილისში, თბ., 2019. 9. NİKOLAİ, Kuni, Eski Yunan Mitolojisi, Tiflis, 2011. ნიკოლაი, კუნი, ძველი ბერძნული მითოლოგია, თბ., 2011. 10. ORBELİANİ, Sulkan Saba, Gürcü Sözlüğü, I-II Cilt, Tiflis, 1993. ორბელიანი, სულხან საბა, ლექსიკონი ქართული, I–II ტომი, თბ., 1993. 11. Nevruz Bayramı, Eneski Gelenekler Çerçevesince, 2016. ნავრუზ ბაირამი, უძველესი ტრადიციების მემკვიდრე, 2016. 12. http://dalma.news/ge/novruz-bairami-uzvelesi-tradiciebis-memkvidreoba/ UOT:821.512.161 DETECTIVE-ADVENTUROUS ASSAULT IN THE NOVEL “KATRE-İ MATEM” (“DROP OF MOURNİNG”) BY ALEXANDER PALA Turkan Aliyeva PhD Azerbaijan University of Languages, Azerbaijan aliyeva.t3@gmail.com ORCİD İD: 0000-0001-6167-6483 -------------------... 38 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com Abstract. Alexander Pala’s works named as “Katre-i matem” (“Drop of mourning”) and “Afsanah”(“The Legend”) can be considered as partly fantastic, and more detective-adventure work.It is possible to observe detective plot and adventure style in these works. It is known that the events in detective works are conditionally related to adventure (the Turks use the word " serüven" in this sense) time and place. These works by Alexander Pala correspond to the type of adventure-detective novel. Postmodernist text code and fantastic-detective character of novels “Katre-i matem” and “Afsanah” starts from their symbolic names. Dual plot which is spesific to the dedective works, shows itself in the work ”Katre-i matem”. On one hand, the Grand Vizier Ibrahim Pasha, who made a special name in disclosure of hidden crimes and arrest the murders, on the other hand, the victim – Nagshigul’s husband Shahin act as a dedective, i.e., criminal plot is independent of investigational plot. Keywords: Iskandar Pala, “Katre-i matem”, dedective-adventurous. İSKƏNDƏR PALANIN “KATRE-İ MATEM” (“MATƏM DAMLASI”) ROMANINDA DETEKTIV-MACƏRAÇI TƏHKIYƏ Əliyeva Türkan Miryasin qızı Filol.üzrə fəlsəfə doktoru Azərbaycan Dillər Universiteti, Azərbaycan aliyeva.t3@gmail.com Xülasə. İsgəndər Palanın “ Katre-i matem ” (“Yas Damlası”) və “Afsanah” (“Əfsanə”) adlanan əsərləri qismən fantastik, əsasən dedektiv-macəra əsərləri kimi qəbul edilə bilər. Bu işlərdə macəra tərzi. Dedektiv əsərlərindəki hadisələrin şərti olaraq macəra ilə (Türklər bu mənada "macəra" sözünü işlədirlər), zaman və məkanla əlaqəli olduğu məlumdur. Alexander Pala'nın bu əsərləri macəra detektiv roman janrına uyğundur. Postmodernist mətn kodu və " Katre-i matem " və "Afsanah" romanlarının fantastik-dedektiv xarakteri simvolik adlarından başlayır. Dedektiv əsərlərinə xas olan ikili süjet "Katre-i matem" əsərində özünü göstərir. Bir tərəfdən gizli cinayətlərin açılması və qətllərin tutulmasında xüsusi ad çıxarmış Böyük Vəzir İbrahim Paşa, digər tərəfdən zərərçəkmiş - Nağşıgülün əri Şahin dedektiv rolunu oynayır, yəni cinayət sui-qəsdi istintaq planından asılı deyildir. Açar sözlər: İsgəndər Pala, “Matəm damlası”, dedektiv-macəraçı təhkiyə İskəndər Palanın “Katre-i matem” (“Matəm damlası”), romanında tarixi və dini hadisələrin bədii inikasında detektiv-macəraçı təhkiyə özünü göstərir. Məlumdur ki, detektiv əsərlərdə hadisələr şərti olaraq macəra (türklər bu mənada daha çox “serüven” kəlməsini işlədirlər) zaman və məkan ilə bağlıdır. İskəndər Palanın “Katre-i matem” əsəri daha çox macəra-detektiv romanı tipinə uyğun gəlir. Bu roman qismən fantastik, daha çox detektivmacəra əsər kimi dəyərləndirilə bilər. Bu əsərdə də detektivlərə xas ikili süjet xətti var. Bir tərəfdən, xəfiyyəliyi ilə və gizli-qapaqlı cinayətlərin açılmasında, qatillərin yaxalanması işlərində xüsusi ad çıxarmış Baş vəzir Damad İbrahim Paşa, digər tərəfdən, zərərçəkmişin özü – qətlə yetirilmiş Nəqşigülün əri Şahin xəfiyə rolunda çıxış edir, yəni cinayət süjeti ilə istintaq süjeti müstəqil şəkildə aparılır. Romandakı cinayət süjeti hadisənin, yəni müəmmalı qətlin macəra təbiətindən (toy gecəsinin səhəri gəlin öz yatağında öldürülür) doğur, klassik detektiv romanlarından fərqli olaraq, əsərdə istintaq süjeti sirli cinayətin açıqlanmasına həsr edilib, adətən faktlar bədii qəhrəmanın özünün məntiqi təhlili və araşdırmaları vasitəsilə açıqlanır. İskəndər Palanın bu romanı haqqında məqalə yazan haqqında məqalə yazan Cahanxanım Seyidzadə, haqlı olaraq, əsərdə detektivlə sevginin bir araya gətirildiyini qeyd edir və romanı intellektual detektiv janrının uğurlu nümunələrindən biri hesab edir. “Katre-i matem”romanının postmodernist mətn kodu və fantastik-detektiv xarakteri əsərin rəmzi adından başlayır. Yazıçı əsərinə Anadolu türklərinin “lalə”, bizim daha çox “zanbaq” (“tülpan”) dediyimiz səksəndən artıq növü olan çiçəyin əsərin baş qəhrəmanının Osmanlı sarayı -------------------... 39 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com (əslində, öz sevgilisi) üçün xüsusi olaraq yetişdirdiyi tünd bənövşəyi növünün adını vermişdir. Roman Osmanlı tarixinin “Lalə dövrü” adı ilə daxil olan mərhələsinə, o dönəmin həyat tərzi, mədəniyyəti və estetikasına postmodernist parodiyadır. Kitabın redaksiya təqdimatında bu xüsusilə vurğulanır: “Lale sadece bir çiçek değil, bir yaşayış tarzı, estetik bir tavır, kültürel ve tarihsel bir birikim olarak İstanbul’u, hatta tüm Osmanlı’yı çevreliyor. İstanbul, doğal tüm güzelliklerinin, mimari şah eserlerinin tarihî debdebesi ile beraber lalezarlara, lale yarışlarına, lale şiirlerine bezeniyor; lalelerin şehri, renklerin şehri, yaprakların şehri haline dönüşüyor” (İskender, 2008: s. 5). Məlum olduğu kimi, bu mərhələ 1718-ci ildə Avsriya ilə imzalanan Pojarevatsk Andlaşması ilə başlayıb, 1730-ci ildəki Patrona Xəlil Üsyanı ilə sona çatan dövrdür. Sultanı III Əhmədlə sədrəzəm Nevşehirli Damad İbrahim Paşanın hakimiyyəti illəri olan bu tarixi zaman kəsiyi daha çox “zövq və səfa” dövrü olaraq bilinir. Bu dövrdə, bir tərəfdən, incəsənət, elm və poeziya inkişafı etmişdir. Məsələn, osmanlı poeziyasında məhəlliləşmə hərəkatının banisi, öz şərqiləri ilə klassik şeirə realizmi gətirən Nədim kimi böyük Divan şairi, Levni kimi ustad nəqqaş yetişmiş, Türkiyədə ilk rəsmi dövlət mətbəəsi qurulmuş və çap üsulu ilə ilk kitab nəşr edilmiş, çiçək xəstəliyinə qarşı ilk dəfə peyvənd aparılmışdır. Digər tərəfdən, İstanbulda geniş abadlıq, quruculuq və yaşıllaşdırma işləri həyata keçirilmişdir. Məsələn, şəhərin ən böyük su bəndlərindən biri çəkilmiş, kitabxana, kağız və çini fabrikləri tikilmiş, xaricdən gətirilən və dövrə adını verən, şöhrəti dünyaya yayılan yeni lalə növləri yetişdirilərək şəhərin park və bağçaları bəzədilmişdir. Bütün bunlarla yanaşı, xalqın böyük bir qismi çətin vəziyyətdəykən İstanbulda bəzi dövlət böyüklərinin rahat bir həyat davam etdirmələri, əyləncəyə düşkünlükləri narazılığa səbəb olurdu. İran müharibəsi əsnasında Sultanın fəth etdikləri qalaları pul qarşılığı satdığı söz-söhbəti üzərinə, xalqdan Sultanın hərbi səfərə çıxması istəyi gəlmişdi. III Əhmədin saxta bir səfər alayı təşkil etməsi, qısa bir müddət sonra saraya qayıtması xalqın səbrini daşırmış, üsyan çıxmışdı. Üsyanın lideri alban əslli bir yeniçəri olan Patrona Xəlil idi. Üsyankarların təzyiqi ilə İbrahim Paşa edam edilmiş, Sultan III Əhməd taxtdan endirilərək yerinə Sultan I Mahmud gətirilmişdir. İ.Pala romanın süjet xəttinin mərkəzinə Osmanlı sarayını xaricən sarsıdan bu üsyan hadisəsini və Sarayı daxildən yıxan məkrli əhvalat və intriqaları oturtmuşdur. Roman “mətn içərisində mətn” şəklində qurğulanmışdır. Əsər bizə müasir olan, ancaq kimliyi naməlum təhkiyəçinin açıq hərracda Osmanlı dönəminə aid bir əlyazmanı satın alması ilə başlayır. Əlyazmanın kimə aid olduğu və kim tərəfindən qələmə alındığı bilinməsə də təhkiyəçi (yazıçı) əlyazma mətnini müasir türkcəyə uyğunlaşdıraraq oxucu ilə paylaşmaq qərarına gəlir. Əlyazma mətninin adı “Yek cinayət şast u şeş sual”, yəni “Altmış altı sualda tək cinayət”, yaxud “Bir cinayət, 66 sual”dır (İskender, 2008: s.10). Əlyazma bir “girizgah”la başlayır və bu giriş eyni zamanda romanın sonrakı hadisələrinin bədii konfliktini hazırlayır: “Kalemimi hokkaya bandırdığım şu andaki Nevşehirli Damat İbrahim Paşa’yı canından; Sultan III. Ahmet’i de tahtından eden cehennemden nişan Eylül İhtilali’nin üzerinden henüz iki hafta geçti - şahit olduğum olayları yazıp yazmamakta kararsız sayılırım. Bilemiyorum. Yazmak gerektiğini düşündüğüm şeyler bir bakıma devlete ait sırları ifşa etmek gibi bir ihanetin ağırlığını da vicdanıma yükleyecek. Öte yandan Şark’ın kutsal çiçeği laleye dair yorumlarda bulunacak ve belki şükufeciyan esnafını gücendirmiş de olacağım. Ama birisi çıkıp yiğit Şehzade Ahmet’i, aşağılık isyancıların yaptıklarını, cennete benzeyen İstanbul’u ve Sadabat’ın laleye kattığı zarafeti anlatmazsa bu dahi tarihe ve şehre haksızlık sayılır” (İskender, 2008: s.13). Əlyazmadakı hadisələr Qara Şahin adlı baş qəhrəmanın öz sevdiyi Nəqşigül adlı qızla evlənməsi, zifaf gecəsinin ertəsi sevgilisinin qəddarcasına öldürülmüş olduğunu öyrənmə səhnəsi ilə başlayır. Yaşadığı faciənin şokunu üzərindən atmağa macal tapmayan Şahin bu səfər də qatil olaraq şübhəli qismində sorğuya çəkilir, işgəncələrə məruz qalır. Dənizə atılmaq yolu ilə öldürülmək istənən Şahin şiddətli fırtına sayəsində qayıqdan qaçmağı bacarır və təsadüfən tanış olduğu Osmanzadə adlı birinin köməyi ilə bir macar həkiminə qaşları və burnunu əməliyyat etdirərək simasını dəyişdirir, özünü tanınmaz hala sala bilir. Bu nöqtədən etibarən oxucu Şahin və ona yoldaşlıq edən dilənçi Topac Yeyə ilə birlikdə macəralarla dolu bir səyahətə çıxır. Sevdiyi -------------------... 40 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com qadının qatillərini tapmağı özünə söz verən Şahin məsələni axıra çatdırmaq üçün toy gecəsi Nəqşigülün ona verdiyi lalə soğanının yetişmə zamanını gözləməli olur. Bu minvalla əsərin digər qəhrəmanlarından biri olan lalə yetişdirmə üzrə mütəxəssis olan Hafiz Çələbi əsərə daxil edilir. Əslində, romanın bu hissəsinə qədər qeyri-adi bir amil nəzərə çarpmır və oxucuya sadə, adi detektiv janrının nümunələrindən biri sayıla biləcək əsər təsiri bağışlayır. Lakin əsəri maraqlı edən nüans arvadının qatillərini axtaran Qara Şahinin, əslində özü də axtarışda olan taxtdan salınmış Sultan II Mustafanın cariyədən olma oğlu Şahzadə Əhməd oldmasıdır. Şahin özü şahzadə olduğunu bilməsə də əsər boyu Huriqız adlı gizli təşkilatın nümayəndəsi tərəfindən qorunur. Tarixi hadisələr, bir-birinə zəncirvarı şəkildə bağlanan və Şahini qatillərə aparan dəlillər, həmin dövrdə xalqın yaşadığı çətinliklər və buna paralel olaraq Kağızxana dərəsində vəzir İbahim paşanın Sultan III Əhməd üçün fransız saraylarını örnək alaraq tikdirdiyi Sadabad köşkü, vəzir-vüzəranın, paşaların xalqın acınacaqlı vəziyyətindən bixəbər zövq və səfa içində əyləncə məclisləri qurmaları dolğun şəkildə təsvir olunmuşdur. Əsərin sonunda bütün hadisələrin Cücə Çaker tərəfindən Qara Şahinin anasından-atasından qalmış 30 incisinə sahib olmaq üçün planlaşdırıldığı məlum olur. Digər tərəfdən, Şahinin cinayəti araşdırarkən Əcəm diyarından gələn dərviş Abdal Salman olaraq Vəzir İbrahim Paşanın sarayına qədər gedib çıxması, eləcə də Lalə dövrünün ən önəmli hadisəsi Patrona Xəlil üsyanının mərkəzində olması olduqca maraq doğurur. Beləliklə, oxucu bir tərəfdən maraqlı detektiv roman oxumaqla yanaşı, eyni zamanda Lalə dövründə baş vermiş tarixi hadisələri daha yaxından izləmə imkanı qazanır. Əsərin digər bir qəhrəmanı Şahinin yaxın dostu və sirdaşı, ona qatilləri tapmaqda köməklik edən Yanık Yusufdur. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Yanık Yusuf və Hafız Çələbi obrazları tarixən yaşamış insanlardır və onların adına Osmanlı qaynaqlarında rast gəlmək olar. Romanda lalə (zanbaq), bir tərəfdən, hadisələrin cərəyan etdiyi “zövq və səfa” dövrünün kübar təbəqəsi və rəiyyət arasındakı fərqli həyat tərzinin ironik simvolikasıdır. Digər tərəfdən, yazıçı bu çiçəklə Allahın birliyi, vahidliyi arasında bağlantı quran müsəlman türk inancını rəmzləşdirir. Belə ki, digər güllərdən fərqli olaraq, lalə soğanından yalnız bir pöhrə boy atır və tək bir çiçək açır. Allahın varlığı ilə lalənin təkliyi arasındakı əlaqə çiçəyin müqəddəsləşdirilməsi və xalq tərəfindən sevilməsinin səbəbi kimi əsaslandırılır. İskəndər Pala Lalə dövrünün Osmanlı İmperiyasının tarixində olduğu kimi, poeziyasında da tənəzzülə qədəm qoymasının başlanğıcı illəri olmasını yaxşı bilir. Çox yox, bir əsr əvvəl dünyanın milyonlarla kvadratkilometrlik ərazilərinə sahib olan, bir-birinin ardınca möhtəşəm fəthlər edən Osmanlı iqtidarı bu dövrdə öz ərazisindən mühüm torpaqlar itirir, iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrində geriləməyə, Avropadan xeyli geri qalmağa başlayır. Bunu başa düşən iqtidar inkişaf etmiş Qərbin elmi-texnoloji yeniliklərindən yararlanmaq üçün yollar axtarır, diplomatik əlaqələr qurmağa çalışır, bir çox Avropa ölkəsinə ilk diplomatik missiyalar göndərirdi. Romanda dövrün bu mənzərəsinə də diqqət yetirilir, Avropanın mədəniyyət mərkəzlərinə çevrilmiş şəhərlərinə Osmanlı dövlətinin rəsmi elçilərinin göndərilməsi məsələsi diqqətə çatdırılır. Yazıçının oxucuya ünvanladığı ən mühüm mətləblərdən biri də məhz budur ki, ən inkişaf etmiş bir dövlət belə “zövq və səfaya” dalıb xalqdan qoparsa, dövlətin və ölkənin fəlakəti qaçılmaz olur. İqtidarın (Sultanın və vəzirin) sonunu gətirən siyasi çalxantılarla dolu Patrona Xəlil üsyanı rəngarəng və möhtəşəm “lalələr”i (dövrü) də soldurmuş olur. Cahanxanım Seyidzadə yuxarıda xatırlanan məqaləsində İskəndər Palanın romana bu dövrü mövzu seçməklə “oxucunu yenidən Osmanlı tarixinin əzəməti və möhtəşəmliyi ilə yaddaşlarda qalan dönəminə geri döndürərək müasir Türkiyə cəmiyyəti həmin dövr arasında körpü yaratmağa çalışdığını” vurğulayır. O, əsərdə bəzi hadisələrə yazıçının subyektiv münasibətinin də şahidi olduğunu qeyd edir, “əksər tarix kitablarında və qaynaqlarında Patrona Xəlilin zalım, qəddar və öz mənfəətini güdən biri olduğu yazılırsa, İskəndər Pala bu əsərdə əslində onu xalq arasında xüsusi hörmətə sahib olan, təmizürəkli, lakin ətrafındakı insanlar tərəfindən aldadılaraq öz əməllərinə alət etdikləri biri kimi təsvir etdiyini” nəzərə çatdırır. -------------------... 41 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com Romanda lalə çiçəyinin özü də yazıçı tərəfindən “təşxisi-intaq” metaforu ilə insanlaşdırılır, “katre-i matəm” adı ilə bədii obraza çevrilir. Əsərin əvvəlindən sonuna qədər lalə barədə müxtəlif maraqlı məlumatlarla rastlaşırıq. Məsələn, yazıçı İstanbul laləsinin ilk dəfə Qanuni Sultan Süleyman zamanında Əbussuud Əfəndi tərəfindən yetişdirildiyini, bundan sonra onun bağçalardan xalça, çini, parça, xalı, kilim kimi əşya, məscid, türbə, mədrəsə kimi memarlıq və tətbiqi sənət əsərlərinə bəzək, naxış, miniatür kimi köçdüyünü dilə gətirir. Yaxud lalənin ilk dəfə Avropa ölkələrinə Frenk adlı bir fransız tərəfindən qaçırıldığını və avropalıların laləyə verdikləri “tülpan” (tulip) isminin türk dillərindəki “tülbənd” kəlməsindən törədiyini nəzərə çatdırır. C.Seyidzadə öz məqaləsində romanın postmodernist kod və elementləri məsələsinə toxunaraq yazır: “İntertekstuallıq, tarixilik və bu tarixilik anlayışının modernizmdən öncəki anlayışla uyğunlaşmaması, detektivlik və müəllifin bilinməməsi kimi xüsusiyyətlərə əsasən “Katre-i matəm”i postmodern romanın uğurlu nümunələrindən hesab etmək olar. Xüsusilə əlyazmanı yazıya köçürənin bilinməməsinin “Müəllif ölüdür” nəzəriyyəsinə uyğunluğu postmodernist əsərlərdə müəllifin elə də önəm daşımadığı həqiqətini bir daha ortaya qoymuş olur. Əlyazmanın əvvəlində – “Girizgah” adlı bölümdə əhvalatı danışan şəxs əsərin sonunda da özünün kim olmasını gizli saxlayır...” (Seyidzadə). Romanda detektiv süjet xətti sadəcə Nəqşigülün qatilinin, qətli törətməkdə şübhələnilən Şahinin axtarılması ilə bitmir. Padşahın ən yaxınlarından olan İshaq Əfəndinin Sultana onun böyük qardaşı Sultan Mustafanın bir oğlu olduğunu və bu şahzadənin yaşadığını, gizləndiyini xəbər verməsiylə üçüncü bir detektiv süjet xətti açılır. Şahzadə Əhmədin sağ olması “dövlət-i aliyyə” (iqtidar) üçün bir riskdi. Onun bir an öncə tapılıb ortadan götürülməsi labüd idi. Bu sirri yalnız Sultan və bu xəbəri ona çatdıran İshaqla yanaşı, onların söhbətini gizlincə qulaq asan “xəfiyəlik” azarkeşi Baş vəzir də öyrənir və o da şahzadəni öz əlaltıları vasitəsilə axtarmağa qərar verir. Qısa bir müddət içində onun qılıq dəyişdirdiyini və adının Kara Şahin olduğunu öyrənən də məhz Baş vəzirin adamları olur. Lakin detektiv macəra xətti bununla da yekunlaşmır. Əvvəlcə dilənçi, sonra dərviş və nəhayət, vəzirin əlaltısı kimi öz sevgilisinin qatilini axtaran Şahinin əlinə tünd bənövşəyi lalə soğanını görən bu sahənin bilicisi Hafiz Çələbi onu harada tapdığını, kimdən aldığını soruşmuşdu. Çünki o lalə bir əkizi olan və oğurlanan bir laləydi. Məlum olur ki, Şahin bu laləni öldürülmüş sevgilisi Nəqşigüldən almışdır. Romanın finalı tam bir klassik detektiv romanları xatırladır, gizlinlər iplik yumağı kimi çözülməyə başlayır. Sən demə, sərvət ovçuları Şahinin ona anasından 30 bahabiçilməz mirvarini ələ keçirmək üçün toy gecəsinin ertəsində onunla evləndirilən gürcü cariyə Nəqşigülün yerinə ona çox oxşayan birinin cəsədini parçalamışlar. Ustaca qurulmuş bir oyunda Şahinə toydan əvvəl Nəqşigülün atası kimi təqdim olunan şəxsin əslində qul-kölə taciri olması da aydın olur. Bir dəstə quldur Nəqşigül vasitəsilə cinayəti Şahinin üstünə yıxmaq, mirvariləri ələ keçirmək istəyirmişlər. İ.Palanın detektiv roman ustası olması həm də buradan bəlli olur ki, əsərin sonunda da heç kəs, o cümlədən Şahinin özü də Şahzadə Əhmədin kim olmasını öyrənə bilmir (gizli bir təşkilatın tapşırığını icra edən Huriqızdan və oxucudan başqa!). Əlyazma mətninin müəllifi də öz adını yazmadığına görə, demək ki, şahzadəni tanıyan yeganə şəxsin özünün də kimliyi naməlum olaraq qalır. İstifadə edilmış ədəbiyyat 1. Barbaros X. (2014). Paşanın xatirələri. Azərbaycan dilinə uyğunlaşdıranı: Elxan Rzayev. – Bakı: Bakı Kitab Klubu. – 156 s. 2. İskender Pala (2008). Katre-i Matem. – İstanbul: Kapı Yayınları. – 480 s. 3. İskender Pala (2013). Efsane (Bir Barbaros Romanı). – İstanbul: Kapı Yn. – 392 s. 4. Seyidzadə C. İ.Palanın postmodernist romanı. // http:/kulis.lent.az/news /16089 -------------------... 42 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com THE ELEMENTS OF NARRATİVE STRUCTURE AND THE İSSUE OF THEİR CHOİCE Ulviyya Rahimova PhD, Associate Professor Azerbaijan University, Azerbaijan ulviyye72@mail.ru ORCİD İD: 0000-0002-2595-497 Abstract: The presented article highlights such problems as narrative elements, gaps, expansioncontraction phenomena, stream of consciousness technique, details, choice. It is noted that an event occurring in a literary and artistic example is not able to repeat, reflect the history that takes place outside the work (real, borrowed from other literary sources, or that was a figment of the author's imagination) in all its details and features. The skill of the master is determined in this case by solving the problem of choice. In this regard, from the point of view of studying the theory of narration, it is of great importance to study the phenomena of expansion and contraction of the narrative, as the most important condition for transforming the case into a literary event that plays an important role in the narrative process. After the selection of the elements and their features, expansion and contraction are not possible. In particular, the introduction into fiction of such an irresistible stream as "Stream of Consciousness" and the definition of the main direction of the development of fiction by it, testifies to the greatest prospects not for compression, but specifically for expansion. It is concluded in conclusion that the more the author refuses details in the process of presenting an event, the more space opens up to the reader to include his own imagination, and vice versa, excessive detail limits it. Key words: narrative text, element, choice, lacuna, detail TƏHKİYƏNİN ELEMENTLƏRİ VƏ ONLARIN SEÇİM PROBLEMİ Rəhimova Ülviyyə Həsaməddin qızı filol.üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Azərbaycan Universiteti, Azərbaycan ulviyye72@mail.ru Xülasə: Təqdim olunmuş məqalədə təhkiyə elementləri, lakunalar, genişlənmə-sıxılma fenomenləri, şüur-axını texnikası, təfərrüat, seçim kimi problemlərə aydınlıq gətirilmişdir. Qeyd olunur ki, ədəbi-bədii nümunədə cərəyan edən hadisə əsərdən kənarda baş verən (həqiqətən baş vermiş, digər ədəbi mənbələrdən əxz olunmuş, ya da müəllif təxəyyülünün məhsulu olan) əhvalatı bütün detalları və xüsusiyyətləri ilə təkrar etmək, əks etdirmək mümkün deyil. Bunun üçün sənətkarın səriştəsi onun seçim problemlərini həll etməsi ilə müəyyənləşir. Bu baxımdan təhkiyə prosesində mühüm rol oynayan, əhvalatın bədii hadisəyə çevrilməsinin mühüm şərti olan təhkiyənin genişlənməsi və sıxılması fenomenlərini araşdırmaq təhkiyə nəzəriyyəsinin öyrənilməsi baxımından xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Elementlərin və onların xüsusiyyətlərinin seçimi həyata keçirildikdən sonra artıq genişlənmə və sıxılma mümkün deyil. . Xüsusilə "Şüur axını" adlı qarşısıalınmaz selin bədii ədəbiyyata gətirilməsi və xüsusilə məhz bu meylin bədii ədəbiyyatın əsas inkişaf istiqamətini müəyyən etməsi sıxılmanın yox, məhz genişlənmənin daha böyük perspektivə malik olmasından xəbər verir. Nəticə olaraq belə qənaətə gəlinir ki, müəllif hadisənin təqdimatı prosesində nə qədər təfərrüatdan çox imtina edirsə, bir o qədər oxucunun təxəyyülü üçün geniş meydan açır və əksinə, nə qədər təfərrüata varırsa, bir o qədər onu çərçivəyə salır. Açar sözlər: təhkiyə, mətn, element, seçim, lakuna, detal Təhkiyə prosesində müəllif detalları və onların xüsusiyyətlərini elə seçməlidir ki, bu və ya digər personajın gözləri qabağında cərəyan edən hadisəni təsvir etməklə kifayətlənməyərək onların məkan, zaman, ideologiya nəzər nöqtəsindən hər birinin mövqeyini ifadə edə bilsin. -------------------... 43 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com Əsərin başlanğıcında müəllif adətən əsərdə açıqlayacağı bütün problemlərə toxunmaq, bir növ onları düyünləmək istəyir. Cəlil Məmmədquluzadənin "Kişmiş oyunu" hekayəsinin başlanğıcına diqqət yetirək: "Qış fəsli idi. Hava şiddətli soyuq idi. Biz iki nəfər seyid, İran əhli, Araz çayından Rusiya torpağına keçib axşam vaxtı özümüzü yetirdik "Zurnalı" kəndinə. Vətəndə günümüz məşəqqət və korluqla keçirdi. Rus məmləkətinə səfər etməyimizin səbəbi bu idi ki, buranın müsəlman əhallisindən həmişə mehribanlıq görüb əhli əyalımıza ruzi əxz edib vətənə qayıtmışıq. Allah razı olsun bu vilayətin müsəlmanlarından; ayda bir dəfə bunlara qonaq oluruq. Kəndə yetişib xəbərdar olduq ki, buranın camaatı kəndin mötəbər ağası və ağsaqqalı Bala Sultanın tövlə otağına cəm olub uzun qış gecələrini orada söhbət ilə yola verirlər. Biz də üz qoyduq həmin bala Sultanın həmin tövlə otağına" (Məmmədquluzadə, 2004: s.130) Təhkiyənin elementləri və onların seçimi nəzər nöqtəsindən əsərin girişini təşkil edən bu parça əsərdə cərəyan edəcək hadisənin çıxış durumunu ifadə edir. Hər şeydən əvvəl onu qeyd etmək lazımdır ki, bu hekayə güzgüsayağı sənətkarın digər bir əsəri - " Ölülər"in tam əksini təşkil edir. Hər iki əsərdə İran "möminləri" "Rusiya torpağı"na sadəlövh müsəlmanları barmaqlarına dolamaq məqsədilə gəlirlər. Lakin əgər "Ölülər"də Şeyx Nəsrullah öz məqsədinə nail olursa, "Kişmiş oyunu"nda yerli əhali onlara dərs verir. Hadisənin elementlərinə diqqət yetirdikdə məlum olur ki, iranlılar Arazı qış fəslində, "şiddətli" soyuqların cərəyan etdikləri dövrdə keçiblər. Bu onların ekstremal duruma düçar olacaqlarını öncədən xəbər verir. Deməli zaman təsadüfi deyildir, müəllif tərəfindən məqsədyönlü şəkildə seçilib və öncədən hadisələrin cərəyan istiqamətini müəyyənləşdirir. Onların təştif buyurduqları kənd "Zurnalı" adlanır. Əslində bu ad da Danabaş kəndi kimi simvolik məna daşıyır. Azərbaycan dilində kimi isə ələ salmağın daha ekspressiv variantı kimə isə "zurna qoşmaq"dır. Deməli məkanın adı da gələcəkdə hadisələrin hansı istiqamətdə cərəyan edəcəyindən implisit şəkildə xəbər verir; amma sadəlövh iranlılar bunu dərk etmirlər: onlar elə bilirlər ki, Danabaşa gəliblər, daha bilmirlər ki, yolları bədbəxtlikdən "Zurnalı"ya düşüb. Onlar bu vaxta qədər buranın sadəlövh əhalisindən yalnız yaxşılıq görüblər: başlarını aldadıb pullarını əllərindən alıblar. Amma diqqətlə fikir verdikdə, məlum olur ki, implisit şəkildə təhkiyə hadisələrin tamam əks istiqamətdə cərəyan edəcəyini ifadə edir. Bu mehribanlıq sanki tufan qarşısında təbiətin bir növ susmasıdır, sükuta qərq olmasıdır. Kənd əhlinin ağsaqqal Bala Sultanın "tövlə otağı"nda yığışmasını da təsadüfi element hesab etmək düzgün deyil. Bura bir növ qərarghdır, bütün oyunlar burada planlaşdırılırlar və buradan həyata keçirilirlər və bu oyunların da başında məhz Bala Sultan durur. Təhkiyəçi birinci şəxsin adından hadisəni nəql edir. Bu təhkiyə forması qəribə bir bədii effektin meydana gəlməsinə səbəb olur; iranlı seyidlər sadəlövhdürlər; onlar hadisələrin hansı istiqamətdə cərəyan edəcəklərindən xəbərdar deyillər. Ona görə də əgər müəllif təhkiyə elementlərinin seçimini onların öhdəsinə buraxsaydı, məqsədinə nail ola bilməzdi. Məhz buna görə də müəllif özü sadəlövh seyidlərə kömək edir, özü elementlərin və onların xüsusiyyətlərinin seçimini həyata keçirir. Təhkiyənin şəxssiz təhkiyəçi tərəfindən həyata keçirilməsi zamanı müəllif seçim prosesini məqsədyönlü şəkildə və birbaşa həyata keçirə bilərdi. Lakin bu həm bədii forma, həm də ideya məzmunu baxımından tamamilə başqa bir əsər olardı. Ola bilsin ki, bəzi nəzər nöqtələrindən əsər qazanardı, lakin bu əsərin özünəməxsusluğunu təşkil edən detektiv gözlənilməzlik yoxa çıxardı. Təhkiyə prosesində mühüm rol oynayan, əhvalatın bədii hadisəyə çevrilməsinin mühüm şərti olan təhkiyənin genişlənməsi və sıxılması fenomenlərini araşdırmaq təhkiyə nəzəriyyəsinin öyrənilməsi baxımından xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Qeyd etmək lazımdır ki, ədəbi-bədii nümunədə cərəyan edən hadisə əsərdən kənarda baş verən (həqiqətən baş vermiş, digər ədəbi mənbələrdən əxz olunmuş, ya da müəllif təxəyyülünün məhsulu olan) əhvalatı bütün detalları və xüsusiyyətləri ilə təkrar etmək, əks etdirmək mümkün deyil. -------------------... 44 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com Buna görə də təhkiyəçi hadisənin təqdimatında məhdud sayda elementlərin və onların xüsusiyyətlərinin təsviri ilə kifayətlənməli olur. Özü də bu məhdud saylı elementlər funksional xarakter daşımalıdırlar. "Funksional xarakter daşımalıdırlar" deyəndə biz iki şeyi nəzərdə tuturuq: 1. Bu elelmentlər əsərdə baş verən hadisələrdə iştirak etməlidirlər. Əks təqdirdə onların əsərə gətirilməsinin heç bir mənası olmazdı. Rus yazıçısı Çexovun məşhur bir deyimi vardır: “əgər əsərdə divardan tüfəng asılmışdırsa, o mütləq atəş açmalıdır”. 2. Bu müəyyən və konkret elementlər əhvalatı səciyyələndirən, lakin bədii əsərin hüdudlarından kənarda qalan qeyri-müəyyən, qeyri konkret elementləri bir növ əvəz və təmsil etməlidir. Əgər əhvalatlarda elementlər bütün cəhətlərdən müəyyəndirlərsə, hadisələrdə onlar az xüsusiyyətlərə və əlamətlərə malikdirlər. Əsərdə "Biz iki nəfər seyid, İran əhli" - bu bədii hadisədə (süjetdə) iki nəfər insan haqqıda verilmiş məlumatdır. Bu personajların yaşları, həyat tərzləri, yaşadığı məkan haqda heç bir məlumat yoxdur. Bu tipli saysız hesabsız "əhvalat" suallarında hekayənin korpusunda heç bir cavab verilmir. Amma bu elementlər əhvalatda var, amma süjetdə öz əksini tapmamışdır. Cəlil Məmmədquluzadə heç cür dünyanın element dolğunluğunu və bütövlüyünü əsərində təcəssüm edə bilməzdi. Əgər hansı bir möcüzə vasitəsilə buna nail olsaydı, bu oxucu üçün maraqlı olmazdı. Lakin ünsiyyətyaratma funksiyasını həyata keçirmək üçün bu seçimlərin edilməsinin bir başqa funksiyası da var; bu da təsvir olunmayan, lakin yerləri boş qalan bu "əhvalat" elementlərinin əsərdə cərəyan edən hadisələrdə rolu ilə bağlıdır. Narratologiyada buna "qeyri-müəyyən yerlər" yaxud "lakunalar" (latın dilində "boş yer" deməkdir) deyirlər. Bu lakunalar ona görə zəruridirlər ki, onları oxucu öz elementləri və onların xüsusiyyətləri ilə doldura bilsin, yəni yazıçı bununla aposteriori özü də axıra kimi dərk etmədən oxucunun təxəyyülü üçün meydan açır. Bu baxımdan lakunaların üç qismə bölünməsi daha məqsədəuyğundur: a) zəruri; b) şüursuz; c) şüurlü. Detektiv romanda şüurlu lakunalar üstünlük təşkil edirlər. Bu ona görə lazımdır ki, sonda müəllif bu şüurlu (bəlkə də "ehtiyatda saxlanılmış" anlayışı daha düzgündür) elementləri və onların xüsusiyyətlərini axırda açıqlayır və bununla da qarşısına qoyduğu problemləri həll edir. Detektiv roman strukturunun bir çatışmayan cəhəti var: o, oxucunun aposteriori düşüncələri üçün, təxəyyülü üçün meydan açmır. Çünki, əsərin maraqlı oxunması naminə müəllif onu gələcək perspektivlərdən məhrum edir. Zəruri lakunları müəyyən etmək əsl sənətkarın təhkiyəsini səciyyələndirən xüsusiyyətdir. Bu baxımdan bədii portretlə insanın zahiri görünüşünü təsvir etməyin də iki əsas prinsipinə təsadüf olunur: 1.Birdəfəyə, maksimum dolğunluqla təsvir etmək; 2. Portret elementlərindən tədricən, müəyyən bir psixoloji durumu yaxud hadisənin gedişini əsaslandırmaq üçün İkinci halda müəllif lakunalardan bacarıqla istifadə etməlidir. Yəni elə yerlər boş qalmalıdır ki, onlar oxucunun intellektual və hissi inkişafına meydan açsınlar. Əsərlərin müəllifləri oxucunun diqqətini cəlb etmək üçün lakuna fenomenindən bacarıqla istifadə edirlər. Bu məsələyə ilə bağlı polyak fenomenoloqu-ədəbiyyatşünas-filosofu Roman İnqardenin tədqiqatları diqqəti cəlb edə bilər. İnqarden qeyd edirdi ki, “bədii mətn sxematik sistemə malikdir, natamam müəyyən lakuna üslubui, hər bir mətndə məna qeyri-müəyyənliyi var. Bütün bunlar oxucudan mətnin konkretləşdirilməsi, diqqətli oxunuşun praktikaya çevrilməsi, bunun köməyi ilə mətnin şərh edilərək ədəbi əsər statusuna yüksəlməsini tələb edir (Chrzanowska-kluczewska, 2015: p. 1-21).” "Lakuna" dilçilikdə də, ədəbiyyatşünaslıqda da işlənən termindir. Jenett özünü "Fiqurlar" əsərində "genişlənmə - sıxıilma" fenomenini əhvalatlara (bədii əsərin hüdudlarından kənarda baş verənlərə) münasibətdə bədii hadisədə (süjetdə) həyata keçirilən seçimlə bağlayır. Hər bir əhvalat saysızhesabsız-elementlərdən və onların xüsusiyyətlərindən təşkil olunmuşdur. Əhvalatı bədii əsərin korpusuna daxil etmək üçün, yəni onu hadisəyə çevirmək üçün iki üsul mövcuddur. Birincisi, maksimum elementləri təhkiyəyə cəlb edib, onların hər birini konkretləşdirmək. Süleyman Rəhlimovun, İsmayıl Şıxlının, Əbülhəsənin yaradıcılığı buna misal ola bilər. Onların yaradıcılığında hər bir epizodda müxtəlif elementlərin cəlb olubnması və onların təhkiyənin strukturunda müəyyən özünəməxsus rolu oynayır. -------------------... 45 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com Belə bir təhkiyə "ləng" təhkiyə adlanır. Əgər bədii hadisə üçün azsaylı elementlər seçilirsə, bu sıxılmış, "sürətli" lakonik təhkiyə adlanır. “60-cılar”ın yaradıcılığı “sürətli” təhkiyə ilə müəyyənləşir. Yusif Səmədoğlunun, anarın yaradıcılığı bu baxımdan daha səciyyəvidir. Elementlərin uzun-uzadı sadalanması, yəni müəllifin əhvalatı maksimum təhkiyəyə gətirmək cəhdi, başqa sözlə desək fabula ilə süjet arasında fərqi minimuma çatdırmaq istəyi təhkiyənin gedişini ləngidir. Bu baxımdan uzun müddət belə hesab olunurdu ki, XX əsr nəsrində təhkiyənin mütərəqqi və perspektivli inkişaf xətti lakonikliklə, hadisəni əhvalatdan maksimum aralamaqla bağlıdır. Bu hər şeydən əvvəl XIX əsrdə Balzakdan və Dikkensdən başlayaraq genişliyə meyl etməsi və bunun ucu-bucağı olmayan naturalizmə gətirib çıxarması və bununla bağlı yaranmış böhranı aradan qaldırmaq zəruriyyəti ilə izah edirdilər. İkinci maraqlı məqam artıq XX əsrin əvvəllərindən özünü büruzə verən təhkiyənin maksimum genişlənməyə can atması ilə bağlıdır Süleyman Rəhimov, İsmayıl Şıxlı, Əbülhəsən kimi sənətkarlar sövqi-təbii bu tendensiyanı hiss edirdi və təhkiyələrində gerçəkləşdirməyə çalışırdı. Xüsusilə "Şüur axını" adlı qarşısıalınmaz selin bədii ədəbiyyata gətirilməsi və xüsusilə məhz bu meylin bədii ədəbiyyatın əsas inkişaf istiqamətini müəyyən etməsi sıxılmanın yox, məhz genişlənmənin daha böyük perspektivə malik olmasından xəbər verir. Əgər mütaliə baxımından lakoniklik nisbətən daha məqbul hesab oluna bilərsə, sənətkar qismində şübhəsiz ki, genişlik daha üstün hesab oluna bilər. Onu da əlavə etmək lazımdır ki, XX əsr dünya ədəbiyyatının ən qüdrətli qollarından biri olan alman ədəbiyyatında genişlənmə demək olar ki, bir çox böyük sənətkarlarda özünü büruzə verir. Üçüncü maraqlı məqam onunla bağlıdır ki, klassik nümunələrdə nə təmiz genişlənməyə, nə də təmiz sıxılmağa təsadüf olunmur. Böyük sənətkarlar bu iki prinsipi bacarıqla bir-birilə əvəzləyirlər. Ümumi şəkildə qeyd etmək olar ki, məqamından asılı olaraq böyük sənətkarlar lakonizmi və sözçülüyü bir-birilə əvəz ediriər və yeri gəlmişkən, gözəl bədii effekt əldə edirlər. Narratoloqlar genişlənməni və sıxılmanı bir qayda olaraq hadisənin (süjetin) əhvalata (fabulaya) münasibətdə seçiminin daha aşağı yaxud daha yüksək səviyyəsi ilə ölçülür: hadisə nə qədər ətraflı şəkildə izah olunursa, bir o qədər o genişlənir, Nə qədər az xassə və əlamət cəlb olunursa, bir o qədər təhkiyə sıxılır. İsmayıl Şıxlının yaradıcılığı haqqında söhbət açarkən İntiqam Qasımzadə qeyd edir ki, "Ölən dünyam" forma baxımından İsmayıl Şıxlının əvvəlki iki romanından xeyli fərqlənir. Nisbətən kiçik həcmli bu əsərdə yazıçı əsas sujet xətti ilə bağlı müxtəlif hadisələri paralel inkişaf etdirmək hesabına və konkret zaman çərçivələrini cəsarətlə pozaraq, gah irəli – gələcəyə gedib, gah da geri – keçmişə qayıtmaq sayəsində iki böyük nəslin taleyini izləməyə və ölkənin siyasi mənzərəsini verməyə müvəffəq olur. Romanın dili də quruluşuna uyğun çox çevik və lakonikdir; hətta təbiət təsvirlərinin özündə belə, "Dəli Kür"lə müqayisədə, yazıçı bir-iki dəqiq ştrixlə kifayətlənir, qəti təfərrüata varmır. Qəribədir, illər uzunu ənənəvi nəsr təhkiyəsindən kənara çıxmayan. Klassik roman janrınnın bütün qayda-qanunlarına riayət edən İsmayıl Şıxlı "Ölən dünyam"da çərçivələri vurub dağıdır; qəhrəmanlarının taleyi ilə bağlı bir epizodu, Azərbaycan miqyasında baş verən qlobal ictimai-siyasi proseslərin təsviri əvəz edir. Və yaxud, aramla qələmə alınmış psixoloji vəziyyətdən sonra çox rahatlıqla süjetin müəyyan hissəsini sürətlə nəql edib keçir. Yazıçı bunu biləbilə edir, diqqətini ikinci-üçüncü dərəcəli heç bir şeyə yayındırmır; məqsəd əsərin qayəsini qabartmaqdır. Qayə isə bundan ibarətdir: Azərbaycan xalqına kənardan zorla qəbul etdirilmiş siyasi sistem onun həyatında saysız-hesabsız məhrumiyyətlərə, ölümlərə, faciələrə səbəb olub.” (Şıxlı, 2005: s.10-11) Göründüyü kimi eyni sənətkarın iki müxtəlif əsərində “genişlənmə”, “sıxılma” baxımından müxtəlif təhkiyə üsullarına müraciət olunmuşdur. Nəticə olaraq qeyd ermək lazımdır ki, müəllif hadisənin təqdimatı prosesində nə qədər təfərrüatdan çox imtina edirsə, bir o qədər oxucunun təxəyyülü üçün geniş meydan açır və əksinə, nə qədər təfərrüata varırsa, bir o qədər onu çərçivəyə salır. Deməli, əslində hər iki prinsipdən -------------------... 46 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com ehtiyatla istifadə etmək lazımdır. Narratologiyada bədii təhkiyədə elementlərin konkretləşməsinin üç üsulunu göstərirlər: birincisi, durumun, personajın yaxud hərəkətin getdikcə daha xırda hissələrə parçalanması ilə nəticələnən daxili üzvlənmə hadisəsinə Süleyman Rəhimovun məşhur “Şamo” epopeyasında rast gəlinir.. İkincisi, həmin elementin (durumun, personajın yaxud hərəkətin) getgedə daha çoxsaylı və ətraflı keyfiyyətlərlə, xüsusiyyətlərlə və əlamətlərlə müəyyən olunması. Üçüncüsü, həmin elementlərin "kontekstləşdirilməsi", məsələn deyək ki, proloqda baş verəcək hadisənin tarixöncəsinin kontekst şəklində əlavə olunması, yaxud epiloq şəklində onun hansı nəticələrə gətirib çıxartdığını göstərmilməsi və sairə. Elementlərin və onların xüsusiyyətlərinin seçimi həyata keçirildikdən sonra artıq genişlənmə və sıxılma mümkün deyil. Seçimdən sonra müəllif yalnız müəyyən şeyləri təkrar edə bilər ki, bəzi hallarda bu həqiqətən müəyyən bədii effektin meydana gəlməsinə səbəb olur. Amma bir qayda olaraq bu tavtologiya hesab olunur. Bu baxımdan qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan ədəbiyyatında XX əsrin ikinci yarısına seçilməmiş elementlərin poetikasına "Şüur axını" texnikası əsasında yazılmış əsərlər aid ola bilər. Anar, Sabir Əhmədli, İsa Hüseynov bilərəkdən oxucuya şüursuzluq elementlərini təqdim edir, bu elementləri ortaya qoyan assosiativ səbəbləri bərpa etməyi isə oxucunun öhdəsinə buraxırlar. Anarın “Ağ liman”, Elçinin “Ağ dəvə”, Afaq Məsudun “İzdiham”əsəri “şüur axını” texnikası əsasında yazılmışdır. İstifadə edilmiş ədəbiyyat 1. Məmmədquluzadə C. (2004). Əsərləri. Dörd cilddə. I cild. – Bakı: Öndər nəşriyyat. – 664 s. 2. Şıxlı İ. (2005). Seçilmiş əsərləri: iki cilddə. I c. – Bakı: Şərq-Qərb. – 408 s. 3. Chrzanowska-Kluczewska E. (2015). textual indeterminacy revisited: from Roman Ingarden onwards // Journal of literary semantics. – Berlin: Vol. 44. № 1. – P. 1-21 4. https://doi.org/10.2307/1344844 UOT: 398 CLASSICAL EPIC TRADITION AND THE EPIC "SHIRVANLI GAHRAMAN SHAH" Tariel Gani Doctor of Philosophy in Philology, Associate Professor Azerbaijan University, Azerbaijan Doctoral student National Museum of Azerbaijan iterature named after Nizami Ganjavi, ANAS qenitariel@mail.ru ORCİD İD: 0000-0002-2972-0795 Abstract. Shirvan folklore environment is characterized by serious richness at all levels, the ability to cover various aspects of the ethnic memory of the nation. The myth, legends, tales, folk ceremonies, labor songs, etc. is a clear example of this. The imagination formed by the epic creativity in this richness more clearly reveals both the general dynamics of the historical and cultural current, as well as the power to express the ethnos. The epos "Shirvanli Gahraman Shah" is a classic example of this. The events that took place in the person of the heroic shah, his life adventure, the events and stories from his birth to his death, create conditions for a wide typological analysis with the richness of structure and content. In general, it serves as a solid source in terms of clarifying the processes taking place at the local level in the storytelling, as well as what is happening at the national level. The content covered by the paradigmatic picture brings to the attention of the national-spiritual, artistic-aesthetic, historical-philosophical ideas of the ethnos. All this clarifies the grandeur of the classical tradition at the environmental level and in the example of "Shirvanli Gahraman Shah". Keywords: Epos “Shirvanli Gahraman Shah”, Shirvan epos narration, epic tradition, epic, epos, ashug repertoire -------------------... 47 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com KLASSİK EPİK ƏNƏNƏ VƏ “ŞİRVANLI QƏHRƏMANŞAH” DASTANI Qəni Tariyel Seyfəddin oğlu filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Azərbaycan Universiteti, Azərbaycan Doktorant AMEA Nizami Gəncəvi adına Milli Azərbaycan Ədəbiyyatı Muzeyi qenitariel@mail.ru Xülasə. Şirvan folklor mühiti bütün səviyyələrdə ciddi zənginliklə, xalqın etnik yaddaşının rəngarəng tərəflərini əhatə edə bilmək gücü ilə səciyyələnir. Əfsanə, rəvayət, nağıl, xalq mərasimləri, əmək nəğmələri və s. bunun bariz örnəyi olaraq diqqət önünə gəlir. Dastan yaradıcılığının bu zənginlikdə formalaşdırdığı təsəvvür həm tarixi-mədəni axarın ümumi dinamikasını, həm də etnosu ifadə etmək gücünü daha aydınlıqla ortaya qoyur. “Şirvanlı Qəhrəman şah” dastanı bunun klassik örnəyidir. Qəhrəman şahın timsalında baş verənlər, onun həyat macərası, dünyaya gəlişindən butasına qovuşana qədərki hadisə və əhvalatlar struktur və məzmun zənginliyi ilə geniş tipoloji təhlillərə şərait yaradır. Bütünlükdə dastançılıqda lokal səviyyədə gedən prosesləri, eləcə də milli səviyyədə nələrlə faktlaşmasını aydınlaşdırmaq baxımından əsaslı mənbə funksiyası daşıyır. Paradiqmatik mənzərənin əhatələdiyi məzmun etnosun milli-mənəvi, bədiiestetik, tarixi-fəlsəfi təsəvvürlərini diqqət önünə gətirir. Bütün bunlar klassik ənənənin mühit səviyyəsində və “Şirvanlı Qəhrəman şah” timsalında möhtəşəmliyini aydınlaşdırır. Açar sözlər: “Şirvanlı Qəhrəman şah” dastanı, Şirvan dastan söyləyiciliyi, epik ənənə, epos, dastan, aşıq repertuarı və s. Giriş. Şirvan folklor mühiti bütün parametrlərdə ənənəni, etnik sistemin tarixi-mədəni dinamikasını aydınlaşdırmaq baxımından mükəmməl bir imkanlılıqla səciyyələnir. Etnoqrafik mədəniyyətin ehtiva etdiyi yaddaş ayrı-ayrı zaman kəsiklərində baş verənləri, ibtidai düşücədən günümüzə qədər daşınanların nələrlə faktlaşmasını təhlilə gətirmək baxımından mühüm qaynaqdır. Əfsanə, rəvayət, nağıl, dastan və s. folklor örnəkləri bu müstəvidə lazımı qədər imkanlılıqla xarakterizə olunur. Məsələn, dastanlar timsalında “Adıgözəl və Aslan şah”, “Şahzadə Qasım”, “Seydi və Pəri”, “Barıdday Soltan” və s. (Rüstəmov, 2015: s.199-289) buna bariz nümunədir. Çünki klassik epik ənənənin ümumi axarı kontekstində dastan mətni üfiqi və şaquli yanaşmalarda daha geniş müşahidələrə şərait yaradır. “Şirvanlı Qəhrəman şah”ın mətn axarında özünü göstərən formullar sistemi, mətnin informasiya qatı, sənətkar söyləyiciliyi və s. baxımından mükəmməl bir məzmunla faktlaşır. Şirvan folklor mühiti və etnik mədəniyyətin ana axarı. Ümumiyyətlə, Şirvan folklor mühiti etnik mədəniyyətin ana axarında ən əsaslı qaynaq olaraq sinxron və diaxron yanaşmalarla diqqət önünə gəlir. Ayrı-ayrı janrlar səviyyəsində aparılan araşdırmalar (Abbaslı, 2007: s.3-272; Allahmanlı, 1998: s.3-144; Qasımlı, 2011: s.3-304; Qəniyev, 1997: s.3-260) bunun göstəricisidir. Epos yaddaşı, dastan təfəkkürü poetexnoloji, etnokulturoloji və tarixi-mədəni axarı aydınlaşdırmaq və dolğun nəticələrə gəlmək baxımından daha çox faktura ilə səciyyələnir. “Şirvanlı Qəhrəman şah” dastanının ayrı-ayrı ustad sənətkarlardan yazıya alınan variantları üzərində aparılan müşahidələr tipoloji yanaşmalarda mükəmməl bir təsəvvürü diqqət önünə gətirir. “Kitabi-Dədə Qorqud”dan üzü bəri olanların, məsələn, “Tahir və Zöhrə”, “Aşıq Qərib”, “Abbas və Gülgəz”, “Valeh və Zərnigar” və s. ((Aşıq ədəbiyyatı antologiyası. Məhəbbət dastanları, 2017: s.32-630) etnik səviyyədə nələrlə səciyyələnməsi haqqında dolğun təsəvvür formalaşdırır. “Şirvanlı Qəhrəman şah” dastanı Şirvan dastan yaradıcılığının nümunəsi olub məzmun və struktur xüsusiyyətləri ilə nəzər-diqqəti cəlb edir. Burada özünü göstərən nitq etiketləri, keçid formulları, söyləyici maneraları mühitin folklor mənzərəsini, auditoriyanın sənət axarını aydınlaşdırır. Ozan, aşıq timsalında əski təsəvvürləri, tarixi-mədəni prosesin gedişini diqqət önünə gətirir. Dastandakı təhkiyə, eləcə də mətnin məzmun qatı bunu bütün təfərrüatları ilə ortaya qoyur. Məsələn, başlanğıc epizoddan bu bir aydınlıqla görünür: -------------------... 48 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com “Sizə hardan xəbər verim? Pirani Şirvandan. Kimdən? Ziyad xandan. Ziyad xanın vardövləti həddini aşmışdı. Amma övlad üzünə həsrət kəsilmişdi. Aqil kişilərin məsləhəti ilə o, bir çox ehsanlar verdi, yal-yalavaclara əl tutdu. Neçə-neçə yoxsula kömək elədi. Mal-dövlətinin bir hissəsini kasıblara payladı. Günlər keçdi, aylar dolandı, nəhayət Ziyad xanın bir oğlu oldu. Dayələr tutuldu. Uşağa ad qoydular Qəhrəman. Xüsusi mollalar dərs verdi, igidlərdən güləş tutmaq, qılınc çalmaq öyrəndi. Aqillərlə oturub durdu. Günlərin birində Qəhrəman dərsdən gəlib yatmışdı. Yuxuda gördü ki, bir nurani dərviş əlində badə durub başının üstündə deyir: -Oğul, al bu badəni iç. Qəhrəman dedi: -Ağa dərviş, bu badə bizə haram buyrulub. Dərviş dedi: -Bala, bu badə o badələrdən deyil, Leylini Məcnuna, Vərqanı Gülşaya, Abbası Gülgəzə yetirən badədir. Al iç, sən də mətləbinə çatarsan” (Qəni, 2012: s.55). Burada epizodun verdiyi informasiya ciddi bir faktura ilə motivlənir. a) Şirvan haqqında məlumat verilir; b) Ziyad xan dünya malı baxımından zəngindir; c) övladsızlıq onu bütün həyatı boyu narahat edir; ç) xeyirxahlıqları, kimsəsizlərə əl tutması sayəsində Tanrı ona övlad bəxş edir; d) adını Qəhrəman qoydular; e) xüsusi dayələr sayəsində tərbiyə alır, biliklərə yiyələnir; ə) yuxuda dərviş ona badə verir; f) dərviş ona mətləbini göstərir və s. Dastanın sonuncu epizoduna diqqət yetirək və başlanğıc motivdə olanlarla sonuncu epizodda olanlar biri digərini tamamlayır və dolğun bir təsəvvür formalaşdırır. “Söz tamama yetdi. Qəhrəman qarğıyıb şahı dağa göndərdi. Şəhər əhli Qəhrəmanın haqq aşığı olduğunu görərək qırx gün, qırx gecə toy edib Mələk xanımı Qəhrəmana verdilər. Qəhrəman bir az Şam şəhərində qaldıqdan sonra Mələk xanımı da götürüb Şirvana gəldi və ata-anası ilə görüşdü. Onlar üçün Şirvan adəti üzrə toy etdilər. O, vaxtdan haqq aşığı Şirvanda şah oldu. Ömür-gün yoldaşı Mələk xanımla ölkəni ədalətlə idarə etdilər. Qəhrəman şahın vaxtında Şirvan daha da qüdrətli dövlət oldu. Şahın sarayında aşıq şairlər məclisi yaradıldı. Yeri düşəndə şah aşıqlar üçün məclis qurdurar. Özü də onlarla şeirləşər, deyişərdi” (Qəni, 2012: s.55). Burada situasiya və onun hadisə ardıcıllığı dolğun təsəvvür formalaşdırır. Həmin hadisə ardıcıllığının axarına diqqət yetirək: a) Qəhrəmanın şahı qarğaması (qarğışın müstəcəb olması); b) haqq aşıqlığının əhali tərəfindən dərki; c) Evlənmə (Qəhrəmanla Mələk xanım evlənir); ç) qırx gün, qırx gecə toy; d) Şirvana (vətənə) qayıdış); e) Şirvanda qəhrəmanların toyu; ə) haqq aşığının (Qəhrəmanın) Şirvanda şahlığı; f) ölkənin ədalətlə idarə edilməsi; g) sarayda aşıqlar, şairlər məclisinin fəaliyyəti; h) şahın (Qəhrəmanın) ədəbi məclislərdə iştirakı və haqq aşığı kimi şeirlər deməsi və s. Göründüyü kimi, bu epizod böyük-böyük epik əsərlərin, yazılı və şifahi mühitin möhtəşəm abidələrinin özündə ehtiva etdiyi məzmunu, idealları əks etdirmək gücü ilə səciyyələnir. Dastanın strukturu və onun əhatələdiyi məzmun. Şirvan mühitinin dastançılıq ənənəsinin zənginliyində əhatələnən mükəmməl struktur sistemi, məzmununda boy göstərən etnosun inam və təsəvvürləri, haqq aşıqlığı bilgisi, ədalətli şəxlərin hakimiyyətə gətirilməsi, ölkə idarəçiliyi haqqındakı təsəvvürləri bütün təfsilatı ilə nəzər-diqqəti cəlb edir. Bütünlükdə türk dastan yaradıcılığı üçün səciyyəvi olan bu təsəvvürlər təkcə Şirvan dastançılığı ilə xarakterik olmayıb, milli səviyyədə özünü göstərən məsələdir. Şirvan folklor mühiti isə bu dəyərlərin qorunub -------------------... 49 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com daşındığı ocaqlardan biridir. Dünya şöhrətli “Kitabi-Dədə Qorqud” kimi möhtəşəm abidədə millimənəvi yaddaşı, məsələn, dövlətçilik təsəvvürü bir xətt kimi əvvəldən-axıra qədər bütöv olaraq özünü göstərir. Dastanda xüsusi olaraq vurğulanır ki, “axır zamanda xanlıq geri Qayıya dəgə, kimsə əllərindən almaya, axır zaman olub qiyamət qopunca” (Kitabi-Dədə Qorqud, 1978; s.14). Mətnin verdiyi bilginin ciddiliyini və həm də möhtəşəmliyini daha funksional səviyyəyə qaldıran məqamlardan biri bu sözlərin Oğuz elinin ağsaqqalı Dədə Qorqud tərəfindən söylənməsidir. “Oğuz Kağan”, “Bilqamıs”, “Manas”, “Alpamış”, “Edige”, “Corabatır”, “Koroğlu” və s. kimi möhtəşəm dastan nümunələri (Aşıq ədəbiyyatı antologiyası, 2017: s.12-499; Kitabi-Dədə Qorqud, 1978; s.11182; Koroğlu, 2009: s.16-448) bütün sistemi ilə bu mahiyyətin təlqininə, qoruyuculuğuna hesablanıbdır. Şirvan folklor mühitinin mükəmməl nümunələrindən olan “Şirvanlı Qəhrəman şah” dastanı da mahiyyətində ehtiva etrdiyi məzmunla bu təsəvvürün etnosistemdə nə qədər ciddi rol oynadığını aydınlaşdırır. Şirvan aşıqlarının çağdaş dastan söyləyiciliyində bu nümunə “Kərəmi”, “Qocaman şikəstə”, “Şikəstə”, “Döymə Kərəmi”, “Qayda”, “Zil gərayi”, “Qocaman şikəstə”, “Zarıncı şikəstə”, “Qobustanı”, “Zarıncı şikəstə” havaları ilə nizamlanır. Ustad sənətkarların söyləmələrində özünə geniş yer alan bu dastanın repertuar variantlarının tipoloji təhlili ana xəttin aparıcılığının lazımı qədər qorunduğu haqqında dolğun təsəvvür formalaşdırır. Bu havaların hər birisi dastanın poetik mətninin ruhunun, məzmununun çatdırılmasına, epik təhkiyənin mahiyətinin dolğunluğuna hesablanmaqla region auditoriyasının ehtiyac və istəklərinə hesablanmışdı. Dastan özünəməxsus təhkiyə formulları (inisial, medial) və onun müxtəlif səpkili sistemləri ilə səciyyələnir. Ustad sənətkarlar bu söyləyicilikdə özünəməxsus zaman, məkan formullarından, ənənəviləşmiş keçid formullarından istifadə etməklə auditoriyanın mənəvi ehiyaclarını, ruhani istəklərini də diqqət mərkəzində saxlamışlar. “Pişrov”lar, “şikəstə”lər, “şəşəngi”lər bir bütöv olaraq mühit ifaçılığında mövcud sistemin qoruyuculuğuna, zənginləşməsinə xidmət etmiş və bununla da region dastan repertuarında olduqca dolğun təsəvvür formalaşmışdır. Təhkiyə, şeir, rəqs, musiqi, ifa və s. kimi zənginlikdə daxili simmetriya qeyri-adi ustalıqla, sənətkar davranışından tutmuş onun ifa elementlərinə qədər ciddi bir əhatəliliklə səciyyələnir. Nümunə üçün dastan repertuarında mövcud olan özünəməxsusluq anlamında bir formula (keçid formulu) diqqət yetirək: “İndi sizə xəbər verim Şam şəhərinin şahından. Neçə vaxt idi ki, şahın xəzinəsini yarıblarmış. Odur ki, padşah qəzəblənib qarovulçulara əmr vermiş ki, oğru mütləq tapılmalıdır. Qarovulçular gəzə-gəzə gəlib Qəhrəman yatan yerə çatdılar. Qəhrəmanın yad adam olduğunu görüb, onu oyatdılar. Heç bir şey soruşmadan əl-ayağını bağladılar. Qəhrəman soruşdu: -Məni niyə tutursunuz? Hara aparırsınız? Qarovulçular dedi: -Şəhərə şahın qulluğuna. Sən yad adamsan özün də oğru. Neçə vaxtdır padşahın xəzinəsini çapıb-talayan sənsənmiş” (Qəni, 2012: s.62-63). Dastan yaradıcılığı təhkiyənin rəngarəngliyi, onun sistem mükəmməlliyi ilə seçilən bir formadır və onun müəyyənləşdirdiyi sistem müxtəlif səviyyələrdə (paradiqmatik səviyyə, sintaqmatik səviyyə və janr səviyyəsi) reallaşır. Etnosun gerçəklik haqqında təsəvvürlərinin ifadə formaları içərisində dastanın xüsusi yeri vardır ki, ustadlar da Şirvan folklor mühitində bundan qeyri-adi dərəcədə yararlanmışlar. Yuxarıdakı epizod söyləyicinin “indi sizə xəbər verim Şam şəhərinin şahından” ifadəsi ilə hadisəni şaxələndirməklə auditoriyanın marağına əlavə ovqat qatır. Ona görə də bu sistemin mükəmməlliyində hər bir hərəkətin, epizodun, söyləyici münasibətinin öz yeri vardır. Hadisələrin axarının istiqamətlənməsi və rəngarəngliyi üçün şeir, ifa əlavəsinin (sözlə dediyi kimi, sazla da dedi) formulunun mətn daxilində yerinə yetirdiyi funksiya etnomədəni sistemin mükəmməllik timsalında mövcud çeşidlərini aydınlaşdırır. Məsələn, Qəhrəmanın özünü təqdimi epizoduna diqqət yetirək: Atam Şirvan şahı qızılquşludur, Anam Pəri xanım, gözü yaşlıdır, Bacım Gözəl xanım şux baxışlıdır, Şirvan kimi bir diyarım var mənim. (Qəni, 2012: s.63). Göründüyü kimi, mətn informasiyası bütöv bir təfsilatı, dastan qəhrəmanı haqqında əsaslı bilgini proyeksiyalaşdırır. Burada dastan qəhrəmanı qarşılaşdığı mürəkkəb situasiyada özü ilə bağlı -------------------... 50 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com olanları açıqlayır və ona qarşı yönəlmiş böhtanın ona bağlanmadığını bu sadadadıqları ilə ortaya qoyur. Burada Şirvanın bir coğrafi məkan olaraq formalaşdırdığı məzmun qürur hissi ilə mətnə gətirilir. Digər tərəfdən atasının Şirvan şahı olması, anası Pəri xanımın övlad narahatçılığı, bacısı Gözəl xanımla bağlı verdiyi bilgilər Qəhrəman şah timsalında etnoçevrənin ailə, əxlaq, davranış münasibətlərini əhatələyir. Söyləyici bütün ezoterik və ekzoterik fakturadan yararlanmaqla auditoriyanın ehtiyac və istəklərini öncülləməyə və ona istiqamət verməyə çalışır. Ona görə də dastan repertuarına aşıq yaradıcılığında bir bütöv kimi baxmaq lazımdır və ustadlar ənənəni yüksək səviyyədə erkən yaşlarından mənimsəməklə bu sənətin sirlərini bir məqsəd olaraq qarşılarına qoymuşlar. Klassik epik ənənə və “Qəhrəman şah” dastanında mövcud qəliblər. Aşıq yaradıcılığı ustad-şagird ənənəsi timsalında “ustaddan dərs alma” kimi mükəmməl sistemlə nizamlanmışdır. Çünki burada səhnə davranışının bütün element və boyaları auditoriyanın ehtiyaclarına, sənətin müqqəddəsliyinə hesablanmışdır. “Aşıq bir el nəğməkarı kimi, əsrlər boyu xalqın gözəl həyat uğrunda mübarizəsinə bilavasitə kömək etmiş və zövqünü oxşamışdır. Bu baxımdan aşıq ədəbiyyatında ustad-şagird ənənəsi məsələsini dərindən araşdırmaq vacibdir. Aşıqlıq xüsusi bir sənət növü kimi nəsillərdən-nəsillərə keçir, gənc aşıq ustadının nəcib ənənələrini davam və inkişaf etdirir... Şagird aşıq proqramını “təlim-təhsil” edərkən, ustaddan klassik saz və söz aşıqlarının qoyub getdiyi hikmətləri, fəlsəfəni, etikanı, estetikanı mükəmməl öyrənir. “El anası” adı adlanan aşıq xalqın elçisi, elin carçısıdır. Xalqın acılı-şirinli təəssüratı onun közərən sinəsində, odlu nəfəsində öz ifadəsini tapır. Bu mənada aşıq el yaraşığıdır, onun səsi xalqın, haqqın, ədalətin, hətta vətənin çağırış dolu mübariz səsidir” (Həkimov, 1983: s.200). Şirvan aşıq mühitinin formalaşdırdığı sənət ənənəsinin zənginlik əmsalı kifayət qədər özünəməxsusluqla, klassikanın fasiləsiz dinamikasının qorunuşu ilə diqqəti cəlb edir. Klassik ənənə və Şirvan aşıqlarının müasir dastan repertuarı problemi müstəvisində aparılan təhlillər bütün parametrləri ilə etnomədəni sistemin gücünü ortaya qoyur və mühitin dastan təsnifi kontekstində təhlilini zəruriləşdirir. “Şirvanlı Qəhrəman şah” dastanı Şirvan aşıqlarının repertuarında zaman-zaman özünə yer almış və bu gün də diqqətçəkici səciyyəsi ilə mühüm maraq doğurur. Dastanın əhatələdiyi coğrafiya, Şirvan, Dərbənd, Təbriz, İrəvan, Naxçıvan, Şam şəhərləri və onlarla bağlı verilən bilgilər janr informasiyasının zaman və məkan miqyasını sərgiləyir. Məsələn, “Pirani Şirvan” özlüyündə aşıq düşüncəsində Şirvan elinin qədimliyi və mədəniyyət zənginliyi bağlı mükəmməl təsəvvür ortaya qoyur. Burada xalqın etnik mədəniyyətinin müxtəlif tərəfləri, məişəti, adət-ənənələri, dünyagörüşü, dövlətçilik ənənələri ifadəsini tapır. Dastan qəhrəmanının dünyaya gəlişindən butasına çatmasına və ağlı, bacarığı ilə padşahlıq səviyyəsinə yüksəlməsinə qədər bütün olanları diqqət önünə gətirir. Janr özünəməxsusluğunda başlanğıc formulları, zaman və məkan, keçid və sonluq formulları bir bütöv olaraq dastan mahiyyətində olanları, söyləyici bacarığını, təhkiyə texnologiyasında özünü göstərən maneraları diqqət önünə gətirir. “Qaynaqlar göstərir ki, ozanların fəaliyyət meydanı geniş olmuşdur. Elat toylarından, şölənlərdən tutmuş, savaş meydanlarına, böyük saraylara qədər ozanların Oğuznamələri söylədiyi məkanlar idi. Onlar ellər şəklində təşkil olunmuş bəylər tərəfindən idarə olunan türkman ellərini dolaşıb mümkün məclislərdə bu xalqın ataları barədə dastan söyləyirdilər” (Əsgər, 2013: s.162). Şirvan aşıqları da öz sənət funksiyası ilə eyni ruha köklənməklə el-el, oba-oba-oba dolaşmış və xalqın həyat hekayələrini dürlü-dürlü məclislərdə geniş ictimaiyyətə təqdim etmişlər. “Şirvanlı Qəhrəman şah” dastanı da klassik ənənə baxımından həmin mühitin ənənələri üzərində yaranmış və günümüzə qədər ustadların repertuarında özünə geniş yer almışdır. Poetik ricətlər, nitq etiketləri, kanonik sistemin mükəmməlliyi sənətkar repertuarında daha da gərəkli keyfiyyətlər qazanmaqla ona yaşarlıq gətirmişdir. Nəticə. Bütün bunlar klassik ənənənin ümumi axarını və Şirvan dastan mühitində özünü göstərən keyfiyyət göstəricilərini diqqət önünə gətirir. Məlum olduğu kimi, “Şirvanlı Qəhrəman şah” Şirvan aşıqlarının yaradıcılıq məhsuludur. Uzun zamanlar ərzində ustadların repertuarında cilalanmış və yüksək sənət abidəsi kimi yaşarlıq qazanmışdır. Dastan mətnindəki informasiya qatı, -------------------... 51 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com poetik fiqurların sərgilədiyi məzmun, söyləyici repertuarındakı keyfiyyət göstəriciləri və s. ayrıayrı epizodlarda bütün tərəfləri ilə diqqət önünə gəlir. Beləliklə, “Şirvanlı Qəhrəman şah” lokal və milli səviyyəni özündə ehtiva etmək və ənənənin axarını aydınlaşdırmaq baxımından geniş imkanlılıqla nəzər-diqqəti cəlb etməklə, həm sistemli araşdırmalara şərait yaradır. İstifadə olunmuş ədəbiyyat 1. Abbaslı, İ. (2007). Azərbaycan dastanlarının yayılması və təsiri məsələləri. – Bakı: Nurlan. – 272 s 2. Allahmanlı, M. (1998). Türk dastan yaradıcılığı. – Bakı: Ağrıdağ. –144 s. 3. Aşıq ədəbiyyatı antologiyası: 3 cilddə. (2017). Qəhrəmanlıq dastanları. II c. (tərtib edənlər: M.Qasımlı, M.Allahmanlı). – Bakı: Meqa print. – 508 s. 4. Aşıq ədəbiyyatı antologiyası: 3 cilddə. (2017). Məhəbbət dastanları. III c. (tərtib edənlər: M.Qasımlı, M.Allahmanlı). – Bakı: Meqa print. – 736 s. 5. Aşıq Əhməd Rüstəmov. (2015). Şeirlər, qoşmalar, dastanlar. – Bakı: Araz. – 304 s. 6. Azərbaycan folkloru antologiyası. (2005). Şirvan folkloru. (toplayıb tərtib edənlər: S.Qəniyev, H.İsmayılov). XI c. – Bakı: Səda. – 442 s. 7. Əsgər, Ə. (2013). Oğuznamə yaradıcılığı. – Bakı: Elm və təhsil. – 340 s. 8. Həkimov, M. (1983). Azərbaycan aşıq ədəbiyyatı. – Bakı: Yazıçı. - 240 s. 9. Kitabi-Dədə Qorqud. (1978). –Bakı: Gənclik. – 182 s. 10. Koroğlu. (2009). – Bakı, Nurlan. – 448 s. 11. Qasımlı, M. (2011). Ozan-aşıq sənəti. – Bakı: Uğur. – 304 s. 12. Qəniyev, S. (1997). Şirvan folklor mühiti. – Bakı: Ozan. – 260 s. 13. Qəni, T. (2012). Şirvan dastanları və aşıq rəvayətləri. – Bakı: Elm və təhsil. – 538 s. CHİLDREN’S POETRY İN XIX- XX CENTURIES Samangul Qafarova PhD, Associate Professor Baku Slavic University, Azerbaijan Gul.Husu01@gmail.com ORCİD İD:0503236018 Abstract: The history of poetry in Azerbaijani literature is the history of our literature. The power of poetry in breaking the chains of our freedom of speech and gaining free thought is an undeniable fact. The creativity of our heroes has passed from language to language, and has retained its value and essence for centuries. From this point of view, with the power of children's poetry, we achieve certain results in education. Keywords: poetry, history of poetry, children's poetry, the power of poetry, the role of poetry in education. XIX- XX ƏSRİN QOVUŞUĞUNDA UŞAQ POEZİYASI Qafarova Səməngül Hüsü qızı dosent Bakı Slavyan Universiteti, Azərbaycan Gul.Husu01@gmail.com Xülasə. Azərbaycan ədəbiyyatında poeziya tarixi ədəbiyyatımızın tarixidir. Söz azadlığımızın qandallarının qırılmasında və fikir azadlığının əldə edilməsində poeziyanın gücü danılmaz faktdır. Qəhrəmanlarımızın yaradıcılığı dildən dilə keçib əsrlər boyu öz dəyərini və mahiyyətini qoruyub saxladı. Bu baxımdan uşaq poeziyasının gücü ilə tərbiyə sahəsində müəyyən nəticələr əldə eilir. -------------------... 52 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com Açar sözlər: poeziya, poeziyanın tarixi, uşaq poeziyası, poeziyanın gücü, təlim-tərbiyədə poeziyanın rolu. Ədəbiyyatın gücü onun emosionallığında, bədii təsiri psixoloji və pedaqoji cəhətdən daha tez, asan mənimsənilməsindədir. Bu baxımdan S.Vurğunun bu fikirləri hər zaman aktualdır: “Lirika – öz nəğməsini oxuduqdan sonra o saat uçub gedən quşa bənzəməməlidir. Lirik şeir, nəğmə insanın qəlbini dilə gətirməli, onun qəlbində yuva salmalı, zümrüd quşu kimi onu isindirməli, zəhmətdə, mübarizədə, kədərli və ya sevincli dəqiqələrdə yoldaşlıq etməli, nəcib hisslər oyatmalı, daha da güclü, ağıllı, mənəvi cəhətdən zəngin etməlidir” (Vurğun,1938). Uşaq ədəbiyyatında mühüm sahə olan poeziyanın inkişaf yollarına nəzər salmaq bu cəhətdən maraqlıdır. Qazanılan biliklər, ədəbiyyatın daha çox ideoloji əhəmiyyət daşıdığını, ölkədə maarifçilik hərəkatının güclənməsinə, maarifçi ədəbiyyatın inkişafına, milli problemlərin həlli yollarınının axtarışı başlamışdır. “Şərqi - Rus”, “Tərəqqi”, “Məktəb”, “Yoldaş”, “Təkəmmül”, “Dirilik” kimi mətbu orqanlar ədəbiyyatımızın təşəkkülünə, o cümlədən uşaq ədəbiyyatının inkişafına, millimənəvi probləmlərin qismən öz həlli tapmasına yaxınlaşdırdı. Vətənimizdə baş verən hadisələr, Azərbaycan xalq Cumhüriyyətinin yaranması, ədəbiyyat və mədəniyyətimizin inkişafını, ziyalılarımızın fəallığını genişləndirdi, köklü dəyişikliklər baş verdi. Türk dili dövlət dili elan edildi, nəşr imkanlarını açıldı, zəngin bir ədəbiyyat yaranmağa başladı. Azərbaycanda Bakı Dövlət Universitetinin fəaliyyətə başlaması, məktəb, təhsil sahəsində yüksək irəliləyişin olması, 92 adda (42 türkcə, 44-rusca, 6-ı isə başqa dillərdə) qəzet və dərgilərin çap olunması maarifin inkişafına təkan verdi.Məhəmməd Hadi, hüseyn Cavid, Abdulla Şaiq, Əhməd Cavad, Ümgülsüm Sadıqzadə, Əli Yusif poeziya sahəsində böyük uğurlar qazandılar. Uşaq ədəbiyyatı yaratmaq uğrunda mübarizə aparanların fəaliyyətini genişləndirdi. Ziyalıların əksəriyyəti folklordan istifadə etməklə bu boşluğu doldurmağa çalışırdılar. Bu baxımdan Firidun bəy Köçərlinin “Balalara hədiyyə” adlı müntəxalatı ən gözəl dərs vəsaiti hesab olunurdu.Vətənin xalqın nicatını maarifçilikdə görən ziyalılarımız, bu günün tələbinə uyğun (yəni, 1920-30-cu illər nəzərdə tutulur) yeni dərsliklərinh hazırlanmasına, maarifçiliyin və realist ədəbiyyatın inkişafına xeyirxah- ziyalılarımızı, mütərəqqi fikirli yazıçılarımızı cəlb etməyə çalışırdılar. XX əsrin ilk onilliyində Azərbaycan pedoqoji fikir tarixində əsaslı rol oynayan, məktəblər üçün vacib və uşaqların yaş xüsusiyyətin uyğun dərsliklər, əsərlər meydana gəldi. Bu sahədə R.Əfəndiyevin, A.Şaiqin, N.Nərimanovun, M.Mahmudbəyovun, Şaxtaxtlının, Rəcəbovun, S.Axundzadənin, Ağazadənin, A.Əfəndizadənin, Ə.Hafizin, S.Əsgərzadənin, C.Bünyadzadənin, K.İsmayılovun və s.ziyalı yazıçılarımızın hazırladıqları dərslik və yazdıqları əsərlər uşaq ədəbiyyatının inkişafında böyük rol oynamışdır. İlk uşaq jurnalı “Dəbistan” (1906-1908) ziyalı, vətənpərvər, maarif xadimi Əlisgəndər Cəfərzadə tərəfindən nəşr olunmuşdu. Bu jurnalın məqsədi mütərəqqi üsulu məktəbin sayını artırmaq, ibtidai şəkildə də olsa, uşaqları elmin müxtəlif sahələrilə,Azərbaycan və dünya xalqlarının ədəbiyyatı ilə tanış etmək, şeir və hekayələr, dini və tarixi məqalələr, keçmiş və bu günümüzə, təbiətimizə həsr olunmuş yaradıcılıqla, söz sənətinin digər inciləri ilə cəmiyyətə xidmət etmək olmuşdur. İkinci əsas jurnal (1905-1907) “Rəhbər” idi. Bunun redaktoru Mahmudbəy Mahmudbəyov idi. Bu jurnal pedoqoji xarakterli jurnal idi, onun məqsədi məktəb, maarif, təlim-tərbiyə, sahəsində pedoqoji materialları çap etdirmək və bu işdə fəaliyyət göstərən pedoqoqlara müəyyən istiqamət vermək idi. 1911-ci ildə “Məktəb” jurnalı çap olundu. Bu hər iki jurnalın fəaliyyətinin dayanmasından sonra zərurətdə doğan bir hadisə idi. Dərs zamanı onsuzda oxu materiallarının qıtlığından əziyyət çəkən müəllimlərin işi bir az da çətinləşmişdi. Bakı məktəblərində müəllimlik edən Qafur Rəşaq Mirzəzadə və Ə.Əfəndizadənin təşəbbüsü ilə araya-ərsəyə gəldi. Jurnalın fəaliyyət göstərməsində -------------------... 53 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com A.Şaiq, N.Nərimanov, S.S.Axundov, A.Səhhət, A.Divanbəyoğlu yaxından iştirak edirdilər. Jurnal səhifələrində A.Şaiqin, A.Səhhətin, Ə.Cavadın maraqlı, məktəb səviyyəsində şeirləri çap olunurdu. Bundan başqa “Zənbur”, “Babayi-əmir”, “Tuti”, “Bəhlul” və başqa demokratik məqsədli mətbuat vasitələri müəyyən qədər uşaq poeziyasının inkişafına kömək edirdi. Burada M.Hadi, H.Cavid, A.Səhhət,C.Cabbarlı, Ə.Cavad yeni nəslin sabahına, inkişafına, maariflənməsinə xidmət göstərən əsərləri şeirləri ilə çıxış edirdilər. Bayaq qeyd etdiyimiz kimi, dünya xalqları içərisində olan hadisələr, Azərbaycanda da yaşam tərzinə təsir etmişdir, sosial rejimin gəlişi yenicə qurulmuş Xalq Cumhiriyyətini dağıtdı. Özünün mütəce qanunlarını hər sahədə həyata keçirdi. Milli istiqlal düşüncəli şeirlər artıq yazılırdı, indi hərşey göstərişlə həyata keçirilirdi.Bu da uşaq ədəbiyyatının inkişafını ləngidirdi. 1928-ci ildə rus höküməti “Uşaqlar və gənclər mətbuatını yaxşılaşdırmaq haqqında tədbirlər” - adlı tarixi qərarından sonra bu sahədə müəyyən işlər görüldü. “Qırmızı günəş”, “Aydınlıq”, “Qızıl Şərq”, “Qızıl Gənclik”, “Gənc işçi”, “Komsomol”, “Pioner” kimi qəzet və jurnal səhifələrində müəyyən şeir nümunələri çap olunurdu. Bəzi yaradıcı təşkilatların köməyi, təşəbbüsü ilə xeyli məcmuələr buraxılmışdır; “Məktəb yıldızı”, “Cavanlıq”, “Gənclər dünyası”, “Tələbə həyatı”, “Qızıl Tələbə” və s. Bunlarda 20-30-cu illərin yeni ədəbi qüvvələrini təmsil edən S.Rüstəm, R.Rza, S.Vurğun, A.Şaiq, M.Rahim, N.Rəfibəyli, M.Müşfiq və başqalarının əsərləri işıq üzü gördü. 1934-cü ildə Moskvada keçirilən SSR Yazıçılar İttifaqının I qurultayında uşaq ədəbiyyatına qayğı ilə yanaşmaq, gələcək inkişafı üçün müəyyən tədbirlər görmək kimi məsələlər qarşıya qoyuldu. Yurdsuz, yuvasız, anasız, atasız uşaqların bu həyatdan uzaqlaşdırılması, uşaqlar arasında vətənpərvərlik kimi hissin inkişaf etdirilməsi öndə duran vəzifə ifi. Bunu S.Vurğunçıxışında belə göstərirdi: “İnsan hissləri içərisində ən müqəddəs əbədi tərəqqi və inkişafa təkan verən amillərdən biri, bəlkə də ən mühümü vətənpərvərlikdir. Xalq eşqi, Vətən məhəbbəti insanın həyat nəfəsidir. Bu hiss, bugünkü körpələr nəslimizin təlim tərbiyəsinin əsas ruhu, çarpan ürəyi, düşünən beyni olmalıdır. Bu işdə bədii sözün, incəsənətin xidməti böyük və zəruridir” (Vurğun, 1972: s.317). Azərbaycan Yazıçılar İttifaqı (1934) yaradıldıqdan sonra sosiolist prinsiplərini öz yaradıcılıqlarında istənilən səviyyədə ifadə edə bilməyən yazarlarımızın bir hissəsi təqiblərə məruz qaldı və repressiyanın qurbanlarına çevrildilər. Hər tərəfdən xalqımızı sıxır, istedadlı adamlarıazərbaycanşılığın əsas əlaməti olan türkçülükdə, müsəlmançılığa, islamın geriliyini bəhanə edərək qadağa qoymaqla, müasirliyi isə yalnız sovetin tərənnümü ilə məşqul olmağa sövq etməklə, dünyaya açılan pəncərəni bağlayırdılar. Bütün bunlara baxmayaraq, bütün ziyalılarımız, şair və yazıçılarımız öz sahələrində fəaliyyətlərini genişləndirir, milliyi qoruyub saxlayır, özünü bir xalq kimi təsdiqləməyə çalışırdı. İkinci Dünya müharibəsinə sürüklənən Sovet İttifaqı müharibəyə başladı.Müharibənin tələbləri həyata keçirilirdi.Faşizmə nifrət hər kəsin şüarına çevrildi.Cənubi Azərbaycandan muhacir olan və Şimali Azərbaycandan Avropa ölkələrinə muhacir olanlarda bir yerə gəlib, buu mübarizədə qalib olmağa çalışırdılar.Amma müharibə öncəsi və 1953-cü ilə qədər güclü təqiblər və repressiyalar, başqa sahələr kimi poeziyamıza, o cümlədən uşaq poeziyasına güclü zərbələr vardı.Vəətənpərvər şeirləri ilə təqiblərə məruz qalan, 1937-ci ildə güllələnən Əhməd Cavad , azadlıq quşu, qadağalara sığmayan, odlu-alovlu M.Müşfiq 1938-ci ildə güllələndi, xalq düşməni damğası vurularaq güllələnən Seyid Hüseynlərin yoxluğu yaratmışdı bu geriliyi.Nə gözəl ki, milli məfkurə üzərində milli duyğuların, milli dərkin ilk, istiqamətverici nümunələrini yadigar qoymuşlar. Və bu yadigarların şöləsində alovlanaraq məşələ çevrilən yeni nəsil yetişirdi. Xalqının müqəddaratını həll etməyi öz çiyinlərinə alan, mədəniyyətinin, ədəbiyyatının inkişafını yad əllərə etibar etməyən –Nəsil! Azərbaycan mədəniyyətində və ədəbiyyatında mühüm yer tutan, romantik ədəbiyyatın qüdrətli nümunələrini yaradan, sover rejiminin qurbanlarına çevrilənlərin; B.Çobanzadə, B.Talıblı, Ə.Cavad, M.Müşfiq, Əli Nazim, Y.V.Çəmənzəminli, Əlabbas Müznib, H.Cavid, Almas İldırım, Əmin Abid, Əli Razi və s. yüzlərlə ədibin davamçıları yetişən – Yeni Nəsil. Onlar – S.vurğun, -------------------... 54 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com C.Cabbarlı, S.Rüstəm, F.Qoca, F.Sadıq, Xəli Rza, Rəsul Rza, Zeynaə Cabbarzadə, İslam Səfərli, B.Qasımzadə, Ə.Cəmil, O.Sarıvəlli müharibənin odu alovu içərisində bərkidilər. Hər zaman olduğu kimi müharibədən sonraki dövr ədəbiyyatımızın xarakteri, yaşadığı, yaratdığı, həyati təsvir obyekti yenə də - İnsandır!Belə şeirləri yaradan hər zaman insanı üstün tutan, qəhramanlığı, vətənpərvərliyi, fədakarlığı, sabaha inamını artıran, sözü şeiri ilə bir Ordunun işini görən, əynində hərbi paltar, bir əlində qələm, cəbhə bölgələrini, səngərləri gəzən S.Vurğunun yaradıcılığı həm böyüklərə, həm də uşaqlara bir örnək, tərbiyəvi vasitə idi.Onun yaradıcılığı – milli qürur hissinin tərənnümçüsü, vətənin varlığının ən ali duyumluluq, millilik kimi zəngin mənəviyyatının poetik dəyərlilik epopeyası adlandırılan “Azərbaycan” şeiri idi.Onun yaradıcılığı – daşlı-qumsallı, aranlı-dağlı, yaylı-yaylaqlı, zümrüd meşəli, gözəllikləri göz oxşayan, yeni quruculuq işləri ilə qururlanan, istedadın, qabiliyyətin, məftunluğun ifadəçisi “Muğam”, “Bulaq əfsanəsi”, “Bəsti”, “Vaqif”, “Xanlar” və s. əsərlər idi. Uşaq ədəbiyyatının zənginləşməsində, vətənpərvərlik, humanizm, qayğıkeşlik, gənc nəslin qəlbində insani məhəbbət, sədaqət, etibarlılıq kimi mənəvi hisslərin ən güclü motivlərinin yaradıcısı idi. S.Vurğun uşaqlar üçün yazdığı əsərlərində, vətən torpağının müsəlləh əsgəri olmaq, vətənin gözəlliklərini vəsf etmək, düşmənə, yadellilərə qan udduran, dünənki və bu günki tarixi qəhrəmanları tərənnüm etmək, gözəl gələcək üçün qurub-yaratmaq naminə elmə yiyələnmək çağırışını qələmə almışdı.Bu fikirləri “Azərbaycan”, “Pioner”, “uşaq bağçası”, “Tarla nəğməsi”, “Deyin, gülün övladlarım”, “Ana və körpə”, “Qızcığaz” şeirlərində müşahidə edirik.Bu əsərlər uşaq ədəbiyyatının ən yaxşı nümunəsi kimi qiymətləndirilir, əsərləri müasir ideya və motivlərlə şərtləndirilirdi. Onun yaradıcılığında təbiət gözəlliklərinin, dağların əzəmətinin, gözəl sifətlərin, saf məhəbbətin, ata-ana sevgisinin bədii ifadəsi öz əksini tapmışdır. Şair bədii ədəbiyyatın mükəmməlliyini, obrazlılığını, incə təsvirini yüksək qiymətləndirir.Qeyd edir ki, ədəbiyyat uşağın qəlbini ələ almalıdır, romanrik hisslərini inkişaf etdirməli, mənəvi dünyasını zənginləşdirməlidirş: “Çünki uşaq xəyalı səyyardır. O, şıltaq bir ulduz kimi daima süzüb oynar.O, güldən-gülə, çiçəkdən-çiçəyə qonan bir kəpənəyə bənzər” (Vurğun, 1972: s.63). Səməd Vurğun təkcə uşaqlar üçün deyil, böyüklər üün yazdığı əsərlərində də hər zaman bədiilik, vətənçilik məfkurəsinin üstünlüyü diqqətə çatır.Hər zaman qarşındakı yola özünəməxsus cığırlar, xarüqələr yaradan amalla irəliləyən bu şairin ucalığı hər zaman yaşayacaq. Bunlardan biri də, ən yüksək ideyalar carçısı, müasir dünyanın düşündürücü ideyalarının tərənnümcüsü, duyğu və düşüncələri bəşəri çeşmədən qidalanan, xəlqiliyi, milliliyi yeni keyfiyyətlərlə zənginləşdirən, inkişaf etdirən, Azərbaycan oğlu, vətən, torpaq havası ilə qidalanan şair R.Rzadır. O bugündə var, sabah da olacaq şairdir (Namazov, 2007: s.101) Alman-Sovet müharibəsi illərində Azərbaycan yazıçılarının yaradıcılığıədəbiyyat tariximizdə qəhrəmanlıq pafosu ilə zəngin bir ədəbi mərhələdir.Bu müharibədə Azərbaycanında qəhrəman oğul-qızları misilsiz qəhrəmanlıqlar göstərdilər.Müəyyən orden və medallarla təltif olundular.Bu rəşadəti Azərbaycan yazıçıları işıqlandırırdılar.Bununla bərabıruşaqların taleyi, əməl və arzuları, həyat tərzi də unudulmur, yazarlarımız tərəfindən qələmə alınırdı. Ölkələrin, xalqların vətəndaş müharibəsi və mübarizə illərinə nəzər saldıqda, böyük təsir gücünə malik daha tez və çevik ədəbi normanın nəğmələr olduğunu görürük.Bu baxımdan qəhrəmanlığı tərənnüm edən şifahi poeziya toplanıb “Vətən nəğmələri”, “Vətən keşiyində”, “Vətən uğrunda”, “Vətən uğrunda xalq şeirləri” adı altında nəşr edildi.Bu poeziyanın yeganə məqsədi var idi: Vətənə məhəbbət! Düşmənə nifrət! Bu kitablara S.Vurğunun, S.Rüstəmin, R.Rzanın, M.Rahimin, Ə.Cəmilin, N.Rəfibəylinin, M.Dilbəzinin, Ə.Abbasın, Ə.Tələtin, M.Rzaquluzadənin, M.Mehdi Seyidzadənin, M.Dilbazinin, A.Şaiqin şeirləri toplanmışdı.Müharibədən sonra Azərbaycan ədəbiyyatı diqqətə layiq nailliyətlər əldə etdi.Amma 1951-ci ildə AYS uşaq ədəbiyyatına aid keçirdiyi müşavirədə bu sahədəki gerilik tənqid olundu, uşaq yazarlarının qarşısına aktual vəzifələr qoyuldu.İndi Yazarlarımızın əsas -------------------... 55 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com mövzusu müharibə illərində uşaqlarınarxa və ön cəbhədə göstərdikləri rəşadəti, vətənə olan məhəbbəti, həlak olan atalarını əvəz edənlərin mətanəti, əməyi idi.Bu S.Vurğunun “Ana və körpə”, M.Rahiminin “Balaca bağban”, S.Rüstəmin “Coğrafiya dərsində”, Ə.Cəmilin “Azərbaycan”, N.Rəfibəylinin “ Pərvanə”, Ə.Əlibəylinin “Qaranquş”, R.Rzanın “Oğullar”, Ə.Abbasın “Könül dəftəri”, Zeynal Cabbarzadənin “Dnepr sahillərində”, və s. əsərlərdə öz əksini tapmışdır. 1962-ci ildə oktyabrın 24-də AYS-nın çağırdığı müşavirədə Azərbaycanda uşaq ədəbiyyatının vəziyyəti müzakirə olunmuşdur.Bəzi uşaq yazarlarının yaradıcılığı təhlil edilmişdi. SSRİ Nazirləri Sovetinin 1969-cu il 26mart qərarında da uşaq ədəbiyyatı sahəsində uğurlarla yanaşı, nöqsanlarda müzakirə olunmuşdu.Yazıçılar qarşısında ciddi yaradıcılıq vəzifələri qoyulmuşdu.Azərbaycan yazıçılarının 1976-cı ildə keçirilən VI qurultayında “İki qurultay arasında Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı” mövzusunda M.Cəfərov çıxış etmişdir.O, Azərbaycan uşaq ədəbiyyatının nailiyyətlərini klassik ədəbiyyat, şifahi xalq yaradıcılığı, dünya uşaq ədəbiyyatı ilə əlaqələndirmişdi.Və qeyd etmişdi ki, bu illərdə yazılan uşaq ədəbi nümunələrində bədiilik, forma və məzmunun vəhdətin ideya aydınlığı, fikrin bütövlüyü, lakonik ifadələr, obrazların kamilliyi və müasirlik uşaq ədəbiyyatı nümunələrinin dəyərini artırmışdı.MirMehdi Seyidzadə bütün ədəbi fəaliyyətini uşaqlara həsr etmişdi.Uşaqlığını doya-doya yaşatmağa çalışmışdır.Həyatdan qazandığı çətinlik və sıxıntıların əksini, real boyalarla təsvir etməyə çalışmışdır.Sənətkarın əsərləri mövzu əlvanlığı və rəngarəngliyi ilə seçilən aktual ideyaların ən gözəl nümunələrindən sayılır. Mikayıl Rzaquluzadə uşaq mədəbiyyatının inkişafında xidməti böyükdür. O, yaradıcılığında uşaq və gənclərin tərbiyəsini əsas götürmüşdür.Fikirlərini maraqlı əsərlərində ifadə etmişdir.Uşaqların həyatından bəhs edən əsərlərini 50 illik ömrünün barı-bəhsəti kimi ədəbiyyatımıza töhfə edən Əyyub Abbasov, uşaqların yaddaqalan surətlərini yaratmaqla, onların məktəbə, təhsilə yanaşmalarını vəsf etməklə, həm də müəllimlik sənətinin ağırlığını və çətinliyini yaratmağa çalışmışdır.yaradıcılığı sanki “uşaqlara ciddi nəzarət etmək lazımdır” – amalının üzərində qurulmuşdur.Bu illərin gözəl sənətkarların biri, gözlərini itirsədə yazmaq-yaratmaq eşqini itirməyən Zeynal Cabbarzadə idi. 60-70-ci illər arasında uşaq ədəbiyyatı həm keyfiyyət, həm də kəmiyyət baxımından zənginləşmişdi.70-80-ci illər də uşaq ədəbiyyatının daha geniş, hərtərəfli inkişafına şahidlik edən bir dövrdür.90-cı illər 70 illik sovet imperiyasının çökdüyü illərə təsadüf edir.Amma bu illər həm də xalqımız və ədəbiyyatımız üçün çox ağır və üzücü illər kimi tarixə düşdü.Çünki bu dövrlərdə öz müstəqilliyini qazanmaq və azadlığa qovuşmaq istəyən xalqımızın başına çox dəhşətli müsibətlər gəldi.90-ci il 20 yanvar hadisələri unudulmaz, yadda qalan, nisgilli, qanlı-qadalı illər idi. Azadlığımızın qisasını Qarabağ münaqişəsi ilə davam etdirən, rus və erməni yırtıcıları öz mövqelərindən əl çəkmədilər. O, xəbis, qisasla dolu münasibət bu gündə davam edir. İnşallah 20-ci il son olar. Siyasi mübarizələrin təlatümlü bir dövründə Yazıçılar Birliyi, Xalq Təhsili Nazirliyi ilə birlikdə 1992-ci il sentyabrın 25-də “Uşaq ədəbiyyatının problemlərinə dair konfrans keçirdi. Konfransda məruzəçi Q.Namazov çıxış edərək problemlərdən söz açdı. Bu sahədəki geriliyi müəyyən məsələlərlə bağladı və həlli yollarını da izah etdi. Müstəqillik illərində çap olunan uşaq əsərlərini üç qismə ayırmağı münasib bildilər: 1) yeni yaranıb çap olunan uşaq əsərləri; 2) klassiklərimizin uşaq əsərlərinin təkrar nəşri; 3) dünya uşaq ədəbiyyatından tərcümələr. İqtisadi çətinliklərin və siyasi durumun maneçiliynə baxmayaraq müəyyən qədər uşaq ədəbiyyatı nüunələri çap olunmuşdur. Bunlar: Y.Həsənbəy, Ə.salahzadə, Davud Aslan, Əziz Kərim, Qaçay Köçərli, Tofiq Qaraqaya, Nizami Paşa Saraclı, T.Elçin, G.Hüseynoğlu, Z.Xəlil, Pərviz Hadi, Mahirə Əliyanlı, Aləmzər Əlizadə, Sultan İsmayıl, R.Yusifoğlu kimi yazarların əsərləri idi. Bunlardan naşqa uzun illər uşaq ədəbiyyatı uşaq poeziyasının inkişafında gülüng çalan şairlərin də əsərləri çap olunurdu. Bunlar T.Elçin, X.Əlibəyli, M.Dilbazi, M.Aslan, Zahid Xəlil, R.Yusifoğlu və s. idi. Dünya günbəgün dəyişilir.Dünən deyilən fikir, şeir, arzu bu gün köhnəlir.Uşaq yazarları bu kompyuter dövründə zamanı qabaqlamalı, gələcəyə aid fikirləri önə çəkməli, uşaqları məşğul -------------------... 56 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com edəcək mövzuları qələmə almalıdırlar.Artıq uşaqlar uçan xalça, cırtdan, div, kürt toyuq, göyçək Fatma nağıllarına maraq göstərmirlər. Çünki müasir elmi-texniki kəşflər dövrü, atom, kibernetika, telemexanika, informatika, kompüter, internet, kosmos, misli görünməmiş yüksəliş mərhələsi böyüməkdə olan yeni nəsli elmi, siyasi, bədii, estetik və əqli cəhətdən sağlam və möhkəm yetişdirməyi tələb edir. İstifadə edilmiş ədəbiyyat 1. 2. 3. 4. 5. 6. Əliyev H. (1999). Ədəbiyyatın yüksək borcu və amalı. – Bakı: Ozan. Abdullayev C. (2004). Bədii ədəbiyyatın tərbiyəvi rolu. – Bakı: Yusifoğlu R. (2002). Uşaq ədəbiyyatı. – Bakı: Təhsil. – 267 s. Namazov Q. (2007). Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı. – Bakı. Vurğun S. (1938). // Ədəbiyyat qəzeti, 18 oktyabr. Vurğun S. (1972). Əsərləri: beş cilddə. V c. – Bakı: Şərq-Qərb. – 317 s. NARRATIVE IN FOLKLORE AND WRITTEN LITERATURE Tahir Nasib PhD Institute of Folklore, Azerbaijan National Academy of Science tahirnesibli@yahoo.com ORCİD İD: 0000-0002-8711-315X Abstract. Controversial issues still remain in literary and folklore studies, as the concept of narration has not been systematized and studied on a large scale according to the main features of the epic tradition and narrative culture. There are many differences between the types of oral and written narrations, although there are essential similarities and some commonalities. The features that characterize these two areas necessitate a typological comparison in terms of commonalities and differences. Peculiarities arise both each field's own genres and in comparison with the opposite. There are more inconsistencies between the epic creative and narrative cultures of different ethnic groups in terms of the variety of types of narrations. There are features in the oral typology of the Ural-Altai peoples that are not found in other cultures. For example, we can mention the audience's speech with the speaker. The study seeks to explain the above in more detail. Key words: narratology, epic creativity, narrative culture, Ural-Altai, "Koroglu", Freudenberg, "Geser" FOLKLORDA VƏ YAZILI ƏDƏBIYYATDA NARRATIVLIK Tahir Nəsib Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru AMEA Folklor İnstitutu tahirnesibli@yahoo.com Xülasə. Təhkiyyə anlayışı ədəbiyyatşünaslıqda, folklorşünaslıqda geniş səviyyədə epik ənənin və söyləyicillik mədəniyyətinin əsas xüsusiyyətlərinə görə sistemləşdirilib araşdırılmadığına görə mübahisəli məsələlər hələ də qalır. Şifahi və yazılı təhkiyyə tipləri arasında mahiyyətcə zahiri uyğunluqların, bəzi ortaq cəhətlərin olmasına baxmayaraq çox fərqliklər vardır. Bu iki sahəni səciyyələndirən xüsusiyyətlər ortaqlıqlar və frqliliklər istiqamətində tipoloji müqayisəni zəruriləşdirir. Özünəməxsusluqlar həm hər sahənin öz janrları arasında, həm də qarşı tərəflə müqayisədə ortaya çıxır. Fərqli etnik birliklərə aid epik yaradıcılıq, söyləyicilik mədəniyyəti arasında təhkiyyə tiplərinin müxtəlifliyi cəhətdən uyğunsuzluqlar daha çoxdur. Ural-altay xalqlarının şifahi yaradıcılığına xas olan təhkiyyə tipologiyasında elə xüsusiyyətlər var ki, bunlara, ümumiyyətlə, başqa mədəniyyətlərdə rastlanmır. Məsələn, bu cəhətlər sırasından dinləyicilərin söyləyici ilə birlikdə çıxışlarını qeyd edə bilərik. -------------------... 57 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com Araşdırmada yuxarıda deyilənlərin daha geniş izahına çalışılmışdır. Açar sözlər: narratologiya, epik yaradıcılıq, söyləyicilik mədəniyyəti, ural-altay, “Koroğlu”, Freydenberq ,“Qeser” Giriş Təhkiyə - hər hansı bir hadisəni şifahi və ya yazılı şəkildə nağıl etmə, anlatma yoludursa, təhkiyyə texnikası həmin anlatmada istifadə olunan üsullardır. Bəllidir ki, elmi mənada təhkiyə termini əsasən şifahi və bədii yardıcılıq sahələrinə aid edilir. Folklor sahəsini götürsək, həcmindən asılı olmayaraq istənilən xalqın mifologiyası, şifahi yaradıcılığa aid bütün mətnlər, əsərlər, onların söyləyicilər tərəfindən şifahi nağıl edilməsi, yazılı şəkildə qorunması yolu ilə təhkiyyə və təhkiyyə texnologiyası vasitəsilə yaddaşlarda qalmış və nəsillərdən-nəsillərə ötürülmüşdür. Hər bir yanaşmanı, hətta bir söyləyicinin eyni mətnə təkrar münasibətini də təhkiyə üsulu kimi qəbul etmək düzgün olardı. Çünki mahiyyətcə dastanın süjet quruluşu, məzmunu dəyişmir, lakin növbəti nağıletmə zamanı unutqanlıqdan, yaxud ruhlanmadan mütləq artırmalara, qısaltmalara yer verilir. Ədəbiyyatşünaslıqda, folklorşünaslıqda təhkiyə məsələsinə hər bir sahəyə – ədəbi və şifahi yaradıcılığa xas olan səciyyəvi xüsusiyyətlər nəzərə alınaraq münasibət göstərilir. Öz növbəsində epik janrların: roman, povest, hekayə, tərcümeyi-hal və s. təhkiyəsi də bir-birindən seçilir. Mifologiyaya, arxaik folklora, ümumiyyətlə, epik janrlarıa aid təhkiyə xüsusiyyətləri həm öz aralarında, həm də yazılı ədəbiyyat janrları ilə müqayisədə fərqliklərə malikdir. Şifahi və yazılı yaradıcılığa aid təhkiyə tipləri arsında uyğunluqlar Hər iki sahənin – bədii, şifahi yardıcılığın təhkiyə tiplərini birləşdirən ümumi cəhətlər də mövcuddur. Məsələn, epik janrlarda təhkiyə üsullarının əsasında duran vacib şərtlər: hadisənin yaranması və inkişaf etməsi; bunların müəyyən zaman çərçivəsinə sığışdırılması; hər şeyin hansısa məkanda cərəyan etməsi; bütün baş verənlərin yazıçı tərəfindən öz üslubuna görə nəql edilməsi; təhlil və izahlar; obrazların daxili düşüncələrinin təqdimi və s. xüsusiyyəti cüzi fərqlə nağıl, dastan təhkiyəsində də qorunur. Müəllif öz təhkiyəsində gerçəkdə olmuş hadisələrlə öz şəxsi təxəyyülünü epik janrın tələbləri səviyyəsində uzlaşdırır (məsələn, dastanda və lətifədə). Bu paradiqmadan şifahi ədəbiyyata aid janrları qarşılaşdırdığımız kimi, eyni zamnda şifahi və yazılı ədəbiyyatın janrlarını müqayisəyə cəlb edə bilərik. Mahiyyətcə dastanda tarixiliyin əks olunma xüsusiyyəti ilə yazıçının olmuş hadisə ətrafında süjet qurma üslubu arasında həm tiploji, həm də genetik yaxınlıqlar, uyğunluqlar var. Bunun əsas səbəbi yazılı ədəbiyyatın birbaşa şifahi yaradıcıqdan təsirlənməsidir, daha doğrusu, ondan törəməsidir. Eyni zamanda, yazıçının dünya, öz xalqının folkloruna yaxından bələd olub, xüsusən də mifologiyadan, dastan poetikasından, atalar, hikmətli sözlərdən və s. ustalıqla istfadə edə bilməsi ilə əlaqəlidir. Yazıçı xalq yaradıcılığına aid janrların xüsusiyyətlərindən, kodlarından, elementlərindən istifadə etməyə məcburdur. Əks halda, onun təhkiyə tərzi cılız, yoxsul, bezikdirici və əsəri əhəmiyyətsiz olar. Bədii yaradıcılıq üçün vacib sayılan təkcə bu cəhətə və şərtə görə ədəbi təhkiyə üsullarının necə yaranması müəyyənləşir. Yazılı ədəbiyyat təhkiyəsində yazıçının süjeti, hadisəni öz başına gəlmiş əhvalat kimi qurması, nağıl etməsi; üçüncü şəxsin başına gəlmiş əhvalata uyğunlaşdırması; başqa bir şəxsə əsasən nəql eməsi üsullarına da nağıl, dastan təhkiyə tiplərində rastlanır. Bu xüsusiyyətin özü bir daha yazılı-bədii yaradıcılığın şifahi yaradıcılıq ənənələri üzərində formalaşdığını göstərir. Dastanların girişindən, xüsusən də nağılların başlanğıc formullarından asanlıqla müəyyənləşir ki, təhkiyəçi kimdir və nağılda hadisələr hansı istiqamətdə davam edəcəkdir. Mürəkkəb başlanğıc formulları həcminə görə çox qısa parçalar olmasına baxmayaraq, burada yığcam halda zamana, məkana, əsas iştirakçı surətlərə, gələcəkdə gözlənilən hadisələrə eyham olunur, çox zaman da təhkiyəçi sifətində nağıl edənin özünün, birinci şəxsin çıxış etdiyi aydınlaşır. -------------------... 58 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com Yenə fərqli başlanğıc formullarından təhkiyəçinin hadisələri başqalarına istinadən nəql etməsi görünür. Bu cəhətlərə sonluq formullarında da rastlanır. Bir qayda olaraq final formullarında nağılın xoşbəxtliklə bitməsi vurğulanır. Sonda nağılçı təhkiyəsini elə qurur ki, guya özü də şənlik məclisinin iştirakçısı olur (Əliyev, 2001: 98). Qeyd olunanlardan və şifahi xalq yaradıcılığı janrlarının daha qədim köklü xüsusiyyətlərə malik olmasından bir daha aydınlaşır ki, epik əsərlərə xas təhkiyə üsulları epik janrlardan təsirlənib. Nağılçının “... mən sizə söylədiyim kimi o nağıl elədi” deməsi (Əliyev, 2001: 116) yazıçının əhvalatı kənar şəxsdən eşidib nəql etməsinə uyğundur. Nağılçının əhvalatı nağılda bir surət vasitəsi ilə başqa bir surətə danışması və nəticədə də dinləyicilərə söyləməsi üsulundan birçox yazıçılar da öz yaradıcılıqlarında istifadə edirlər. - təhkiyə tiplərini fərqləndirən cəhətlər Xalq yaradıcılığına aid təhkiyə tipini yazılı ədəbiyyat tipindən köklü surətdə fərqləndirən əsas cəhətlərdən biri mifologiyaya, arxaik folklor, nağıl, dastan və s. janrlara aid mətnərin müəlliflərinin olmamasıdır. Bəllidir ki, bədii yaradıcılığa aid hər bir əsərin dəqiq müəllifi mövcuddur. Ona görə də yazılı ədəbiyyatda fərdi yaradıcılıqdan irəli gələn cəhətlər çoxdur. Sual yarana bilər ki, xalq yaradıcılığında fərdilik məsələsi hansı səviyyədə mövcuddur? Bu, daha çox yeni variant yaradıcılığında (müəllifi əksər halda bilinmir və orada ilkin yaradıcılıqdakı fərdilik tədricən sıradan çıxır) və söyləyicilik üsulunda, tərzində özünü göstərir (unudulmamalıdır ki, söyləyiciliyin özünün də məyyən normativ qayda və tələbləri var). “Fərdilik” və “xalq” prizmasından baxsaq variantların müqayisəsindəki fərqlərin hansı dərəcədə tipik olmasına da aydınlıq gətirilə bilər. Mifologiyaya, inanclara, epik yaradıcılığa aid anlatma, təqdimetmə araşdırıldıqda təhkiyənin ümumi tipoloji xüsusiyyətləri əsas götürülür. Bu normativlər təhkiyənin sümük-dayaq quruluşunu, söyləyicinin nağıl etmə üsulu isə əzələ sistemini təkil edir. Deyilənlərlə müzakirəyə cəlb edilən “xalq” təhkiyəsi ünsiyyətin, anlayışın mətnləşməsidir. Bədii yaradıcılıqda hər şey aydındır, mətn müəllifin öz şəxsi təşəbbüsü nəticəsində yaranıbsa, ondakı ümumi tipoloji normaları və fərdi yanaşmanı təyin etmək çətin deyil, çünki faktlar ortadadır. Ümumi tipoloji prinsiplərdən başqa, şifahi xalq yaradıcılığında milli-genetik prinsiplər də nəzərə alınmalıdır. Bu mənada, təhkiyyənin milli tipindən də bəhs etmək olar. Monqol, türk xalqlarının söyləyicilik sənətinə xas olan təhkiyə tiplərini başqa mədəniyyətlərin uyğun sahələrindən fərqləndirən xüsusiyyətlər sırasına nağıl etməni musiqi alətinin səslənməsiylə, həm də birbaşa nəğməylə söyləyib eyni zamanda musiqi alətiylə müşayiət etmə prinsipi də daxildir; bu lirik-epik növbələşməni təmin etməklə bərabər, epik təsir imkanlarının güclənməsinə, epik möhtəşəmlik yaratmağa da imkan verir. Bu cəhət özünü türk dastanlarının məzmununda, müxtəlif ifaçılıq tərzlərində açıq göstərir. Məsələn, “Koroğlu” dastanında qəlibləşmiş formul kimi işlədilən parçaya - “gördü ki, söz təsir etmədi, sazla dedi”, yaxud “sözlə deyib bitirdikdən sonra telli sazı döşünə basdı görək nə dedi” və s. tez-tez rastlanır (Koroğlu, 1975: 136, 141). - Epik ənənin və söyləyicilik sənətinin yaranma mərhələləri, əhəmiyyəti Ümumiyyətlə, qədim ictimai-mədəni həyatda epik ənənənin, söyləyicilik sənətinin yaranmasını və cəmiyyəti tərbiyələndirmədə tutduğu əhəmiyyətini şüurun, dilin inkişaf tarixinin növbəti bir üst mərhələsi, yeni səviyyəsi kimi qəbul etmək düzgün olardı. Çünki mifoloji baxışların hakim olduğu ibtidai dövrdə hər şey gizli güclərin, təbiət hadisələrinin təsirinin nəticəsində kor-təbii qavranılıb qiymətləndirilirdi. Bundan sonrakı mərhələdə insanlar artıq əks istiqamətdə təbiətin özünə, fövqəlgüclərə ovsun, sehr, ayinlər və s. üsullarla təsir edə biləcəklərinə inanmağa başlayırlar. Freydenberq ibtidai insanların şüurunda nağıletmə istedaının yaranmasının ilk cücərtisini həmin magik fəaliyyətlərlə əlaqələndirməyə çalışır (Зенкин). Bu dövrdə arxaik folklor janrları yaranır. Magik yolla ətraf mühitə qarşı müqavimətin əhəmiyyətsiz olmasını dərk etdikcə insanlarda təbiəti, cəmiyyəti gerçək fəaliyyətlər nəticəsində dəyişməyin mümkün olmasına inam yaranır. Yaşayış uğrunda mübarizədə gizli güclərə etiqad edib ovçuluqla, toplayıcılıqla var olma üsulu, heyvanları -------------------... 59 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com əhliləşdirib, bitkiləri mədəniləşdirib, əkib-becərməklə əvəzlənir. Həmin baxışların, yaşayış tərzinin mərhələli şəkildə dəyişməsini arxaik, epik folklor janrlarından müəyyənləşdirmək asandır. İnsan cəmiyyətinin həyatında fiziki, psixoloji, mənəvi cəhətdən güclü dəyişikliyə gətirib çıxaran bu “yeniləşmələr” ünsiyyətdə, baş verənlərin izah olunub qavranılmasında - təhkiyə üsulunda da əks olur. Ortaq inanclara dayanan kütlə (kollektivlik) fəaliyyyətinin, psixologiyasının zəifləməsinə uyğun olaraq insanlar arasında fiziki, mənəvi bacarığına, keyfiyyətinə görə hər hansı bir fərdin başqalarından seçilməsinə qiymət verilir. Bununla yanaşı mifoloji ruhun tam sönməməsinə, zəif də olsa, hakim olmasına görə həm seçilmiş fərdin özündə, həm də aid olduğu cəmiyyətdə onun gizli güclər tərəfindən qorunmasına inam davam edir. Tədricən xalq ruhu, yaddaşı həmin fərdi mədəni qəhrəmana, xeyirxah mifoloji surətə, ilkin əcdada çevirir, ilahiləşdirir, poetik vasitələrə mədh edir. Bunun nəticəsində də artıq nağıl, dastançılıq səviyyəsində epik yaradıcılıq və söyləyicilik mədəniyyəti şəkilləşməyə başlayır. Buradan da mifoloji mətnlərə, arxaik folklor janrlarına xas olan təhkiyə üsulu tipoloji cəhətdən yeni bir fərqli səviyyəyə keçir. Ural-altay xalqlarının epik yaradıcılığında, söyləyicilik mədəniyyətində mifologiyanın, tarixiliyin, poetikanın bərabər səviyyədə əks olunaraq qorunub saxlanmasının səbəbləri həmin təsəvvürlərdən qaynaqlanmış və bunlara uyğun tarixi inkişaf mərhələlərindən keçmişdir. Şüurun daha sonrakı inkişaf mərhələləri nətcəsində fərqli elm sahələrinin və onları izah edib anlamaq üçün özlərinə xas səciyyəvi terminlərindən, qanunlardan ibarət “dillər”in - fikir yürütmə tərzlərinin yaranmasının əhəmiyyəti nədirsə (məsələn, orta əsrlərdə astronomiya, riyaziyyat, kimya, tibb, müasir dövrdə kibernetika, informatika - “süni intellekt”), qədim epik yaradıcılığın, söyləyicilik mədəniyyətinin təşəkkül tapması, xalqın maddi-mənəvi tarixinə təsiri bir o qədər dəyərlidir, “dünyəvi dinlər”lə müqayisədə qat-qat üstündür. Çünki hər hansı bir xalqın maddimənəvi tarixinin müəyyən bir dövründə bu və ya digər siyasi-mədəni səbəblər nəticəsində qəbul olunmuş “dünyəvi dinlər”dən fərqli olaraq, qədim köklü baxışlardan, inanclardan yoğrulub yaranmış şifahi yaradıcılıqla söyləyicilik mədəniyyəti həmin xalqın gerçək kimliyini daha aydın əks edib qoruyur. Hər hansı bir xalqın söyləyicilik mədəniyyətini araşdırmazdan əvvəl onun mifologiyası, inancları, folkloru, etnoqrafiyası, yaşayış tərzi, siyasi-mədəni münasibətlər tarixi diqqətdə tutulmalıdır. Epik yaradıcılığı səciyyələndirən xüsusiyyətlərdən biri də həmin sahəyə aid mətnlərin müəllifsiz yaranmasıdır. Bunun səbəbi dastanların həqiqətən də kor-təbii surətdə xalq kütlələri tərəfindən düzülüb qoşulmasındadır. Çox zaman qısa yoldan müəllif kimi ümumiləşdirilmiş şəkildə xalqın özü göstərilir. Bu cür adlandırma ural-altay xalqlarının dastanları üçün daha uyğun gəlir. Xüsusən də monqol, türk xalqlarının qəhrəmanlıq dastanlarının müəlliflərinin olmamasının əsas səbəbi onların məzmununda vacib şərt kimi şamançılıq mifologiyasına, inanclara, arxaik folklor janrlarına, törələrə aid mövzuların, qoruyucu ruhların, kultların, qanunların və s. elementlərin geniş istifadə olunmasına görədir. Min illər ərzində xalq kütlələrinin ortaq mənəvi-ruh, maddi, siyasi tarixi nəticəsində şəkilləşmiş xüsusiyyətləri özündə cəmləşdirən istənilən mətn özünə hər hansı bir müdaxiləyə izin vermirdi. Çünki bu xüsusiyyətlər, dəyərlər toxunulmaz sayılırdı. Xalqın siyasimədəni tarixində xüsusi əhəmiyyət daşıyan hadisəni, şəxsin fəaliyyətini həmin müqəddəs dəyərlərlə əhatəyə alıb mədh üsuluyla yaranan şifahi mətn özlüyündə dastana çevrilirdi. Məlumdur ki, bu cür tətəşəkkül tapan hər hansı bir xalq əsərinin müəllifi ola bilməzdi. Digər tərəfdən də dastanlar həm taleyüklü tarixi əsasları, həm də müqəddəs tutulan xüsusiyyətləri özündə cəmləşdirdiyinə görə yeni bir keyfiyyət alırdı. Özünə xüsusi münasibət tələb edən toxunulmaz mətnə çevrilirdi. Misal üçün, “Qeser” bu tip dastanlardandır, monqollar, tibetlər tarixi əhəmiyyət daşıyan hadisələrin ildönümündə, müqəddəs günlərdə din kitabı kimi oxuyurlar (Шаракшинова, 1968: 31; Неклюдов, 1982: 61). Qeyd olunan mərhələlərdən tipoloji, genetik cəhətdən şumer dastanları da keçmişdir və qədim cəmiyyətdə eyni dəyərdə tutulub. -------------------... 60 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com Dastanların birbaşa müqəddəs mətn səviyyəsində tutulması üçün hind-avropalı və semithamit xalqlarının epik yaradıcılığında yuxarıda sıralanan xüsusiyyətlərə, əsaslara çox rastlanmır. Eyni zamanda, avropa eposlarının çoxunun müəllifləri məlumdur və xalq arasında əsasən yazılı şəkildə təbliğ olunub. Şumerlərin tarix səhnəsindən yox olmalarından min il sonra (m.ö. I minilliyin axırı) yaranmasına ehtimal olunan “Odissey”, “İliada” dastanları haqda tarixi məlumatlardan, elmi tədqiqatlardan aydınlaşır ki, onlar olmuş hadisələrin təsiri və Homerin şəxsi yaradıcılığı nəticəsində yaranmış əsərlərdir. Qəhrəmanlıq dastanlarından çox bədii yaradıcılıq əsərlərinin xüsusiyyətlərini daşıyır. Dastanların müəllifinin etnik mənşəyi haqda qədimdən davam edən mübahisələr üçün qeyd edilməlidir ki, Homer adının şumerlə uyğun gəlməsi təsadüfi sayılmamalıdır. Çünki Homerin yaşadığı dövrdən əvvəl Troya (Truva) müharibələri (m.ö. XIV-XIII əsrlərdə) nəticəsində “dəniz xalqları” adlanan şumer-etrusk əsilli trirlər, lusirlər, sardlar, korslar və s. Kiçik Asiyadan Aralıq və Egey dənizlərini çevrələyən ərazilərə köç edirlər. Piriney yarımadasında Sard allahına tapınan şamanların toplaşdığı “Delfi orakulu”nun yaranması da, yəqin ki, sardlarla əlaqəlidir. Köçdən əvvəl sardların Urmiya gölü yaxınlığında və indiki İzmir şəhəri yerləşən bölgədə yaşamaları haqda tarixdə məlumatlar var. Firdovsinin “Şahnamə” poeması özündə fars mifologiyasına, epik ənənəsinə xas olan xüsusiyyətləri cəmləşdirdiyinə görə hind-avropa mənşəli dastanlar sırasına aid edilməlidir. Müəllifi olan avropa dastanlardan rusların “İqor polku haqda dastanı” da qeyd edilməlidir. XVIII əsrin ortalarında ilk dəfə dastan haqqda məlumat verən qraf Musin-Puşkin tərəfindən yazılmağına çox ehtimal olunur. Ural-altay xalqlarına aid təhkiyə tipini avropa tipindən köklü surətdə fərqləndirən əsas səciyyəvi xüsusiyyətlərdən biri dastanın ifası zamanı dinləyicilərin də söyləyici ilə birlikdə iştirak etməsidir, süjetə, surətlərin çıxışına müdaxilələridir. Həmin xüsusiyyətin semit-hamitlərdə “kərbala faciəsi” tamaşalarında kütlənin şəbih deyənlərə qoşulması ilə uyğunluğu var. Nəticə Araşdırmadan belə nəticəyə gəlirik ki, narrotologiyada təhkiyyənin tpologiyası aparılarkən ümumi normativlərlə bərabər, şifahi və yazılı yaradıcılıq sahələrinin özünəməxsusluqları nəzərə alınmalıdır. Şifahi ədəbiyyat, xüsusən də epik növ xalqın epik yaddaşı və münasibəti ilə əlaqədar olduğu üçün onda yaşanan genetik-mədəni kodlar təhkiyyə mexanizmində milli tipin də formalaşmasına yol açır. Ona görə də folklor mətnlərinin təhlili, təhkiyə-anlatım xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi milli-genetik prinsipləri gözə almadan mümkün deyil. İstifadə olunan ədəbiyyat Əliyev O. (2001). Azərbaycan nağıllarının poetikası. Bakı: Səda. Неклюдов С.Ю. (1982). Монгольские сказания о Гесере. Новые записи. – Москва: Наука. Koroğlu. (1975). – Bakı: Gənclik. Райхл К. (2008).Тюркский эпос: традиции, формы, поэтическая структура. – Москва: Издательство «Восточная литература». 5. Шаракшинова Н. (1968). Героический эпос бурят. Иркутск. Восточно – Сибирское книжное изво. 6. Зенкин С.Н. Сюжет и наррация: Нарратология Ольги Фрейденберг в историко-идейных координатах. КиберЛенинка: https://cyberleninka.ru/article/n/syuzhet-i-narratsiya-narratologi yaolgi-freydenberg-v-istoriko-ideynyh-koordinatah). 1. 2. 3. 4. DIALOGUE OF GENERATIONS IN "RINDU ZAHID" BY MAHAMMAD FUZULI Shahla Majidova -------------------... 61 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com PhD Secondary school № 16 of Shirvan sity, Azerbaijan shahla.majidova@mail.ru ORCİD İD: 0000-0002-8182-9712 Abstract. Representatives of the older generation, who play an important role in the education of young people, the formation of their worldview, often encounter disagreements in communication, face the protests of the younger generation, and great disputes and misunderstandings arise between them. It is interesting that years and generations change, there is no solution to this endless dispute. Young people who once did not accept the opinions of the older generation, as they gain experience and grow older, realize how true and correct what is said is. Today, however, they themselves hear the protests of the younger generation, and based on their own experience, they try to explain to young people in a more understandable way. Thus, the dialogue of generations manifests itself in every sphere of our lives with endless differences of opinion and is relevant in our time. The urgency of the subject has always been reflected in the lives of our writers, and has found its artistic expression in the works. The dialogue of generations was created in the most perfect way in "Rindu Zahid" by Mahammad Fuzuli. The work consists of a dialogue between a father and his son on a city walk. In fact, it consists of more than two generations of dialogue between father and son. Two people with different ideas about morality, science, enlightenment, and religion want to prove their point, and one of them is judging the other. Contradictory opinions are voiced on most scientific topics. However, at the end of the work, the father and the son, who are in opposition, understand each other, and the adaptation of the father's experience to the innovations of the time brings them to a common denominator and puts an end to the conflict between them. Keywords: teacher, walking, mind, wisdom, enlightenment. MƏHƏMMƏD FÜZULİNİN “RİNDÜ ZAHİD” ƏSƏRİNDƏ NƏSİLLƏRİN DİALOQU Məcidova Şəhla Əvəz qızı filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, Şirvan şəhər 16 nömrəli tam orta məktəb, Azərbaycan shahla.majidova@mail.ru Xülasə. Bəşəri ideyaları özündə əks etdirən əsərlər həmişəyaşardır və aradakı zaman fərqinə baxmayaraq, oradakı ideallar və amallarla bərabər, onlarin qəhrəmanları da müasirlərimizdir. Bu əsərlərdəki başlıca ideyanın daha çox gəncliyə yönəldiyini və tərbiyəvi əhəmiyyətini nəzərə alsaq, onun gənclərimiz üçün və xüsusən təhsilimiz üçün əhəmiyyətini önə çıxarmaq daha düzgün olardı. Gənclərin təlimtərbiyəsində, dünyagörüşünün formalaşmasında əhəmiyyətli rol oynayan yaşlı nəslin nümayəndələri çox zaman ünsiyyət zamanı fikir ayrılığı ilə rastlaşır, gənc nəslin etirazları ilə qarşılaşırlar, onların arasında böyük mübahisələr və anlaşılmazlıqlar yaranır. Mövzunun aktuallığı hər zaman həyatı əks etdirən ədiblərimizin də qələmindən yan keçməmiş, əsərlərdə öz bədii əksini tapmışdır. Nəsillərin dialoqunu ən mükəmməl şəkildə Məhəmməd Füzuli “Rindü Zahid” əsərində yaratmışdır. Açar sözlər: müəllim, gəzinti, ağıl, hikmət, mərifət Gənclərin təlim-tərbiyəsində, dünyagörüşünün formalaşmasında əhəmiyyətli rol oynayan yaşlı nəslin nümayəndələri çox zaman ünsiyyət zamanı fikir ayrılığı ilə rastlaşır, gənc nəslin etirazları ilə qarşılaşırlar, onların arasında böyük mübahisələr və anlaşılmazlıqlar yaranır. Maraqlıdır ki, illər, nəsillər dəyişir, bu sonsuz mübahisənin həlli görünmür. Vaxtilə özündən yaşlı nəslin fikirlərini qəbul etməyən gənclər təcrübə əldə etdikcə və yaşa dolduqca söylənilənlərin nə qədər doğru və yerində olduğunu dərk edir. Ancaq bu gün onların özləri də vaxtilə etdiyi etirazı gənc nəsildən eşidir və öz təcrübəsindən çıxış edərək keçdiyi bu yolu daha anlayışlı bir şəkildə gənclərə başa salmağa çalışırlar. Beləcə, nəsillərin dialoqu bitməz-tükənməz fikir ayrılığı ilə həyatımızın hər sahəsində özünü büruzə verir və müasir dövrümüzdə də aktualdır. Mövzunun aktuallığı hər zaman həyatı əks etdirən ədiblərimizin də qələmindən yan keçməmiş, əsərlərdə öz bədii əksini tapmışdır. Bəşəri ideyaları özündə əks etdirən əsərlər həmişəyaşardır və aradakı zaman fərqinə baxmayaraq, oradakı ideallar və amallarla bərabər, onlarin qəhrəmanları da müasirlərimizdir. Bu əsərlərdəki başlıca ideyanın daha çox gəncliyə yönəldiyini və tərbiyəvi əhəmiyyətini nəzərə alsaq, onun gənclərimiz üçün və -------------------... 62 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com xüsusən təhsilimiz üçün əhəmiyyətini önə çıxarmaq daha düzgün olardı. Nəsillərin dialoqunu ən mükəmməl şəkildə Məhəmməd Füzuli “Rindü Zahid” əsərində yaratmışdır. Füzulinin “Rindü-zahid” əsəri gənclərin və yeniyetmələrin peşə seçmələri, elm və təhsilə yiyələnmələri, tərbiyə məsələləri baxımından diqqəti çox cəlb edir. Əsəri diqqətlə oxuduqda gözümüz qarşısında dolğun pedaqoji mənzərə canlanır. Tarixin bütün dövrlərində və bu gün də cəmiyyət qarşısında duran gənclərin tərbiyəsi, elm, savad qazanması, peşəyə yiyələnməsi və gələcəyini müəyyən etməsi diqqət mərkəzində durur. Əsər şəhər gəzintisinə çıxmış ata və oğulun dialoqundan ibarətdir. Əslində, bu, ata ilə oğuldan çox iki nəslin, iki fərqli baxışın dialoqudur. Əxlaq, elm, mərifət, din haqqında fərqli təsəvvürə malik iki insan öz fikirlərinin doğru olduğunu sübut etmək istəyir, biri digərini mühakimə edir. Daha çox elm barəsində aparılan mövzularda ziddiyyətli fikirlər səslənilir. Maraqlıdır ki, Füzuli əsərində qəhrəmanlarının adında da bir simvol olaraq atanı Zahid, oğlu Rind adlandırır. Zahid tərki-dünyalığın, müdriliyin, təcrübənin rəmzidirsə, Rinddə əhli-kefliliyin, gününü eyşişrətdə keçirənlər nəzərdə tutulub. Mühafizəkar, dindar, çox böyük nüfuza malik və zəngin Zahidin Rind adlı ağıllı, dərin düşüncəli, geniş dünyagörüşlü bir oğlu var. Atası bir sənətə, peşəyə yiyələnməsi vaxtının gəldiyi üçün oğlu ilə bu məsələ haqqında söhbət etməyə başlayır. Əsas ideya və fikirlər də məhz bu mükalimə zamanı qaldırılır. Zahid oğluna bu dünyada boş yaşamamağı, gücü, qüvvəsi olduğu qədər sənət öyrənməyi nəsihət edir. Diqqətəlayiq məqamdır ki, Rind bunun üçün iki şəxsdən asılı olduğunu söyləyir: – Bil ki, insanın varlığını kəmalı iki vücuddan ibarətdir. Insanın nəfsini o iki keyfiyyət kəmal nəşəsinə doğru aparır. əvvəl zahiri vücuddur. Onun da məbdəyi atadır. Ikinci mənəvi vücuddur ki, onun da mənşəyi rəy sahibi olan mürşidin hidayətidir. Kamil olmaq dərəcəsi sonuncuya bağlı olduğundan mürşid atadan müqəddəmdir (Məhəmməd Füzuli, 2005: s.15). Bu zaman Zahid ona sənət öyrənməyi də elm vasitəsilə etməyi tövsiyə edir, belə ki, elm hər bir işin ruhunu təşkil edir: – Ey Rind! Çün elm və sənəti bəyənirsən və mənfəət və zərərlərinin aqibətini düşünürsən, daha yaxşı olar ki, sənət kəsb etməkdən qabaq elmə rəğbət edəsən. Elm öyrənmək vadisinə gələsən ki, elm ruhani ləzzətlərin zəncirini hərəkətə gətirəndir və Allahı tanımaq sirlərinə vasitədir (Məhəmməd Füzuli, 2005: s.15). Rind sənət seçməkdə atasından kömək istəyir. Zahid ona məsləhətlər verir, müxtəlif sənət və peşə adları çəkir. Lakin o, bu sənətlərdən heç birini bəyənmir, onların hər birinin çatışmayan cəhətlərini göstərir, atası ilə uzun mübahisələrə başlayır. Ata məsləhət görür ki, savad qazanıb padşah yanında çalışıb var-dövlət, hörmət sahibi olmaq, əkinçilik kimyası ilə məşğul olmaq, şəhər sənətlərindən birinə yiyələnmək, yaxud ticarətçi olmaq mümkündür və lazımdır. Rind isə bu sənətlərdən heç birisini bəyənmir, onların hər birisinin mənfi cəhətləri haqqında danışır. O bildirir ki, “padşahların xidmətçiləri həmişə məhzun və sultanlara yaxın olanlar daim məğbundurlar. Əgər şahın yanında hörmətləri var, ədəb qayda-qanunlarını yerinə yetirməkdə əzab çəkirlər, əgər hörmətləri yoxdursa, qəzəbdən qorxurlar. Bu sənətə rəğbət bəsləməyi dünyapərəst adamlarda axtar. Bu nəsihəti irfan rütbəsi axtaranlara demə” (Məhəmməd Füzuli, 2005: s.19). Əkinçiliklə bağlı isə bunu söyləyir: – Gərək həmişə toxum səpəsən, sonra müntəzir olasan ki, nə zaman hasil olacaq. Bu isə ömrün azalmasını tələb etmək, ölümün yetməsinə tələsmək deməkdir. Bu mətləbin də həqiqəti məlumdur və irfan əhli tərəfindən pislənmişdir (Məhəmməd Füzuli, 2005: s.20). Zahid ona sənətkarlıq və ticarətlə bağlı fikirlərini deyəndə o yenə etiraz edir ki, şəhər sənətkarlığı ilə məşğul olan adamlar qazanc üçün bütün günü işləyir, gecə yatıb səhər yenə həmin işlə məşğul olur. Həyat belə adamlar üçün mənasız və darıxdırıcıdır, insan həyatdan zövq almağı da bacarmalıdır. Ticarətçi isə bəzi fırıldaqlarla xalqı soyub sərvət qazanmaq istəyir. Bu isə insanlığa layiq iş deyildir. Rind bütün bu fikirlərinə atasını inandıra bilir, ata onunla razılaşır. Bu mükalimədə Rindin fikirlərində iki əsas məsələ qabardılır. Birincisi, Rindin dili ilə peşə seçimi fonunda cəmiyyətin eybəcərlikləri göstərilir, ikincisi, peşə, sənət hər bir gəncin ürəyincə olmalıdır, əks halda, gənc müxtəlif bəhanələrlə işdən uzaqlaşacaq, yaxud heç bir uğur qazanmayacaqdır. Əsərdə xüsusi əhəmiyyət verilən məsələlərdən biri də müəllim və valideynin təlim və tərbiyə prosesində birgə fəaliyyəti, ətraf mühitin güclü təsiridir. Bütün dünya dahiləri müəllim əməyinə böyük qiymət vermiş, xüsusi hörmət və məhəbbətlə yanaşmışlar. Həmçinin “Rindü-zahid” əsərində bu gün də vacib olan, insan tərbiyəsində, şəxsiyyətin formalaşmasında əsas rol oynayan bir neçə məsələ – kiçiyə qayğı, gənclərin müstəqil ideyalarına, fikirlərinə diqqət və hörmətlə yanaşmaq, peşə seçimində müstəqillik vermək, -------------------... 63 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com müəllimə, onun əməyinə verilən yüksək qiymət gənclərin təlim-tərbiyəsində əsas rol oynayan, onun kökünü təşkil edən müəllim-valideyn münasibətlərində öz əksini tapmışdır. Əsərdə gənclərin tərbiyəsində müəllim-valideyn birliyi ilə bərabər mühitin, cəmiyyətin rolunun da əhəmiyyəti göstərilir. Rind atası ilə mübahisə edərkən deyir ki, mən hələ dünya ilə tanış deyiləm, gəl bir neçə qədəm gəzməkdə mənə yoldaşlıq et, mənə bilmədiklərimi öyrət. Beləliklə, onlar şəhərə çıxır, küçə və bazarı dolaşırlar. Nəhayət, böyük və gözəl bir imarət qarşısına gəlirlər. Zahid bildirir ki, bura Allahın evidir, səfalı sufilərin məbədidir. İblisin bu evə yolu yoxdur. Sən də buraya gəl, bu tayfanın söhbətlərinə rəğbət et ki, cəhalət qaranlığından qurtarasan. Rind bildirir ki, bura kamil adamların yeridir, kamal öyrənmək məktəbi deyil, ayıbdır ki, mənim küdurət tozum onların səfa səhifəsinə qonsun. Əgər bu məclisin əhli fəzl və kamal əhlidirsə, Niyə bu cəhalətlə ora gedib utanaq? Əgər hiyləgər, xudpəsənd və şərir adamlardırlarsa, Nə üçün gedib onların işinə şərik olaq? Onlar məsciddən uzaqlaşır, gəzə-gəzə gəlib başqa başı göylərə ucalan, gözəl binanın qarşısında dayanırlar. Burada insanlar yeyib-içir, vaxtlarını xoş keçirməyə çalışırlar. Rind buradan xoşu gəldiyini bildirir. Zahid deyir ki, bura şeytan işidir, üsyankarlığın sərçeşməsidir, onlar Allahın düşmənləridirlər. Rind soruşur ki, əgər bura şeytan yuvasıdırsa, nə üçün Allah buranı belə abad edibdir? Uzun mübahisədən sonra Rind atasının razılığı ilə meyxanaya girir. Bir qocadan soruşur ki, deyirlər, meyxana şeytan işidir, sən nə deyirsən? Qoca ona bəzi möminlərin hiyləsini, huri-qılman sevdalarını aydınlaşdırır. Rind başa düşür ki, meyxana pak insanların yeridir, onu atasına deyir, yenidən mübahisə edirlər, nəhayət, Zahid oğlunun fikri ilə razılaşır, məscid və meyxananın birliyini etiraf edir. Rind bu mübahisələrinə iki cəhətin mane olduğunu bildirir: – Ey Zahid! İki şey dünyada fəsad maddəsidir. Onların ikisi ə təshif olunduqda bir –birinə müvafiqdir. Birincisi, riyadır. O, pak dinli zahidlərin yolunda bir tələdir. İkincisi, zinadır. Bu da haqqa inanan rindlərin yolu üstündə yolkəsəndir. Harada ki, bu fəsad yoxdur, Rind ilə Zahidin həqiqəti birdir. Mən səndə riya bilirəm, ona görə sənə müxalifəm. Sən də məndə zina təsəvvür edirsən, nəsihətdə mübaliğə etməyin bu səbəbədir. Əgər bu iki illət aradan qalxsa, zahidlər rindlərdən qaçmazlar” (Məhəmməd Füzuli, 2005: s.60). Əsərdəki maraqlı cəhətlərdən biri budur ki, şair bütün bu tərbiyə məsələləri fonunda dövrünün eybəcərliklərini, adi adamların ağır vəziyyətdə yaşamasını, dövlət məmurlarının öz vəzifələrindən istifadə edərək çoxlu sərvət toplamalarını, xalqı soymalarını çox ustalıqla ifşa edir. Lakin əsərin sonunda müxalif mövqedə dayanmış ata və oğul bir-birini anlayır, atanın təcrübəsini oğulun dövrün yenilikləri ilə uyğunlaşdırması onları ortaq məxrəcə gətirir və onlar arasındakı ixtilafa son qoyur. “Axırda Zahid arif Rindin tənbehi ilə öz işlərinin aynasından riya tozunu sildi, Rind vaqif Zahidin nəsihəti ilə öz surəti-halını tövbə bəzəkləri ilə zinətləndirdi. Hər ikisi müxalifət və ziddiyyətdən əl çəkdilər. Vəhdət dərəcəsinə çatdılar və məhəbbət yolunu tutdular” (Məhəmməd Füzuli, 2005: s.62). Qeyd etdiyimiz kimi, əsərin dövrümüz üçün, xüsusən təhsil və tədrisimizdə çox böyük əhəmiyyəti vardır. Nəsillərin təcrübəsinə arxalanıb yeniliklərlə uğurlar qazanmaq üçün iki nəslin nümayəndələrinin daim dialoqa ehtiyacı vardır. İstifadə edilmiş ədəbiyyat 1. Məhəmməd Füzuli. (2005). Əsərləri: 6 cilddə. V c. – Bakı: Şərq-Qərb. – 224 s. TREATISE "DISCOURSE ON LYRIC POETRY, OR ABOUT AN ODE" BY G. R. DERZHAVIN Tofik Mammedov Senior Lecturer Baku State University, Azerbaijan tofigmammadov@bsu.edu.az ORCID ID: 0000-0002-4156-8319 Abstract: The article examines the history of creation, composition, structure and problems of the treatise by G. R. Derzhavin "Discourse on lyric poetry, or about an ode". It is concluded that Russian poetics, starting with the literary theory of Feofan Prokopovich, then M.V. Lomonosov, V.K. Trediakovsky and A.P. -------------------... 64 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com Sumarokov, and later A.D. Baybakov, I.M. Levitsky, A.F. Merzlyakov, A.S. Nikolsky, I.S. Rizhsky, I.A. Born and some others, along with translated Western European poetics of the 18th - early 19th centuries, constituted the necessary material for Derzhavin's creation of his own work. Derzhavin's treatise undoubtedly influenced both his contemporaries and the aesthetic consciousness of Russian writers and poets of the first third of the 19th century. Keywords: Gavrila Derzhavin, lyric poetry, genres, conceptual definitions, literary theory, criticism, classicism, romanticism. ТРАКТАТ Г. Р. ДЕРЖАВИНА «РАССУЖДЕНИЕ О ЛИРИЧЕСКОЙ ПОЭЗИИ, ИЛИ ОБ ОДЕ» Мамедов Тофик Хейрулла оглы Старший преподаватель Бакинский государственный университет, Азербайджан Резюме: В статье рассматривается история создания, композиция, структура и проблематика трактата Г. Р. Державина «Рассуждение о лирической поэзии, или об оде». Делается вывод о том, что русские поэтики, начиная с литературной теории Феофана Прокоповича, затем М. В. Ломоносова, В. К. Тредиаковского и А. П. Сумарокова, а впоследствии А. Д. Байбакова, И. М. Левитского, А. Ф. Мерзлякова, А. С. Никольского, И. С. Рижского, И. А. Борна и некоторых других, наряду с переводными западноевропейскими поэтиками XVIII – начала XIX веков, составили необходимый материал в создании Державиным собственного труда. Державинский трактат оказал несомненное влияние как на современников, так и на эстетическое сознание русских писателей и поэтов первой трети XIX века. Ключевые слова: Гавриил Романович Державин, лирика, жанр, понятийный аппарат, литературная теория, критика, классицизм, романтизм. В контексте высокой культуры тема человеческого существования никогда не имеет политического содержания. Человек не волен и не способен изменять жизненные ситуации к лучшему в надежде на возмездие или на восстановление справедливости. Но существуют высшие божественные принципы социального сосуществования, основанные на любви и гармонии всего сущего. Истинная поэзия всегда напоминает нам об этом. Точкой отсчёта в понимании этой тенденции в русской поэзии является жизнь и лирика Гавриила Романовича Державина. Поражает своеобразие писательской личности Г. Р. Державина: поэт-сенатор, поэтминистр, поэт-общественный деятель. В рамках поэтического творчества «лица необщее выражение» освящается художественной маской, искусным таинством гения. Своего поэтического присутствия в литературе Г. Р. Державин считал достаточным, и в этом смысле он выступал и как идеолог, и как просветитель. Именно просветительскими целями проникнут замысел создания «Рассуждения…». Т.н. «политическая ирония», рассыпанная в виде иронии в его поэзии, никогда не была самоцелью для Державина, более того – она пронизана художественностью и гуманизмом: целью Державина было улучшение, воспитание и смягчение человеческой природы. Соотнесение литературоведения (как исторического, так и теоретического) и литературной практики представляет собой актуальную проблему современного литературоведения. Испытав воздействие различных европейских эстетических систем, начиная с трактата Юлия Цезаря Скалигера по теории литературы «Поэтика» («Poetices libri septem», буквально «Семь книг поэтики»; 1561), «Поэтического искусства» Буало («Art poetique»; 1674) и других, в свою очередь непосредственно восходящих к древнегреческим и древнеримским поэтикам Аристотеля и Горация, русская наука о литературе исподволь активизировалась в своей литературно-критической и научной областях. Достаточно вспомнить известный труд Феофана Прокоповича под названием «De arte poetika (Поэтическое искусство); 1705». В русле этой традиции следует воспринимать и -------------------... 65 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com «Рассуждение о лирической поэзии, или об оде» Г. Р. Державина. Оно всегда попадало в поле зрения историков литературы, вызывая у исследователей различный спектр характеристик. Особо следует отметить заслуги В. А. Западова в деле изучения этого памятника русской эстетики и литературоведения (Державин, 1986: c.3). Акцентирование внимания на этом труде Г. Р. Державина оправдано и с учебнометодической точки зрения, поскольку в различных курсах истории русской литературы и критики, как академических, так и вузовских, анализируются и научные формы обобщения текущего литературного опыта и практики в виде традиционных для того времени «школярских» поэтик, риторик и грамматик: здесь особо следует отметить имена А. Д. Байбакова, И. М. Левитского, А. Ф. Мерзлякова, А. С. Никольского, Н. Ф. Остолопова, И. С. Рижского, И. А. Борна и других. При создании своего трактата Державин опирался в первую очередь на традиции русской филологической науки в лице Ф. Прокоповича, В. К. Тредиаковского и М. В. Ломоносова, ибо все принципиальные идеи построения науки о литературе были сосредоточены именно в их трудах. Ломоносов – единственный учёный, который стал разграничивать теорию прозы и теорию поэзии, что сыграло необходимую роль уже на рубеже XVIII – XIX веков с развитием теории русского сентиментализма. М. Альтшуллер подчёркивает, что державинское «Рассуждение» до настоящего времени сохраняет исторический интерес как памятник трудного и сложного формирования эстетических идей русского романтизма» (Альтшуллер, 2007: c.86-87). Творческий путь Державина пришёлся на период становления русского литературного самосознания, и соответствующих ему, недостаточно развитых, жанровых форм и способов выражения в критике. Именно в такие переломные и судьбоносные эпохи великие поэты, прозаики и драматурги становятся голосом нации, тем самым определяя пути будущего развития своей литературы. В качестве важнейшего источника державинского трактата следует указать на поэтологические декларации самого Державина, ставшие той основой, на которой был воздвигнут завершающий труд его жизни. Не будем забывать, что Державин активно сотрудничает с журналами и изданиями либерального, сентиментального направлений. Другим источником стала широкая публичная деятельность Державина в качестве участника таких литературных групп и обществ как кружок Н. А. Львова (1770 – 80-е годы) и «Беседа любителей русского слова» (1811 – 1816): «Рассуждение о лирической поэзии, или об оде» изначально планировалось для чтения на заседаниях этого общества. Поставив перед собой задачу рассмотреть всю лирическую поэзию всех времен и народов, и понимая, что такой грандиозный замысел не под силу одному человеку, он прибегает к помощи специалистов: «В собирании материалов для обобщающего труда по русской и мировой поэзии, – пишет В. А. Западов, – Державин воспользовался помощью Евгения Болховитинова, с которым установил тесные контакты, прибегая к его советам и критике. Материалы Державин получал также от П. Ю. Львова, Я. А. Галинковского, книги — из Публичной библиотеки и Библиотеки Академии наук, рукописные раритеты — от собирателей древних книг. За сведениями о зарубежных литературах Державин обращался к дипломатам, а также к чиновникам Министерства иностранных дел. Для него составляется таблица горацианских размеров, делаются выписки о скандинавской, китайской, индийской поэзии и т.п. Весь этот громадный материал автор пытается обобщить и привести в систему» (Державин, 1986). Первая часть «Рассуждения о лирической поэзии, или Об оде» была завершена в течении 1809 – 1810 года, 22 апреля 1811 года прочитана на заседании «Беседы» и опубликована в июле в журнале «Чтения в Беседе любителей русского слова» (1811, ч. 2, вып. 1). В том же, 1811 году Державин написал вторую и третью части («Продолжения о лирической поэзии»). 26 января 1812 года вторая часть была прочитана на заседании -------------------... 66 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com «Беседы» и напечатана в «Чтениях в Беседе любителей русского слова» (1812, ч. 6). Так как первые две части в ходе обсуждения подверглись резким нападкам со стороны «архаистов», составлявших в обществе большинство, Державин в 1815 году на очередном заседании прочитал лишь две небольшие главки из третьей части (напечатаны в «Чтениях в Беседе любителей русского» слова, 1815, ч. 14). После длительного перерыва, в середине 1814 года, Державин начал работу над четвёртой, последней,частью и закончил ее летом 1815 года. Державин планировал напечатать своё «Разсуждение…» отдельной книгой, чему не суждено было сбыться: части 3-я и 4-ая были напечатаны только в 1986 году, т.е. более чем через 170 лет после смерти Г. Р. Державина была завершена публикация его итогового литературнотеоретического труда. Сам Державин свой труд определял как пособие для «молодых наших сочинителей»: «… это более относится к классическому наставлению учеников и навело бы может-быть скуку» (Державин, 1872: c. 598). В первой части «Рассуждения» дается определение лирической поэзии, которая вся целиком носит у Державина название оды. С первых же строк Державин обозначает предмет исследования - лирическую поэзию, т. е. выражаясь современным научным языком лирический род литературы: «Хотя еще в 1752 году покойный профессор Тредьяковский писал о сем предмете, но весьма кратко, показав только слегка свойство, назначение и главные черты оды; а о красотах ея, или прямом достоинстве, равно и о противном тому, не изъяснил в подробности» (Державин, 1872: c. 516). Здесь следует обратить на один момент: в новом издании «Способа к сложению российских стихов, против выданного в 1735 годе…» Тредиаковский в седьмой главе, ведя разговор о поэтических родах и видах, под словом «поэма» подразумевает вообще «произведение», а потому понятия «эпическая поэзия» и «эпическая поэма» для него синонимы. Соответственно, закладывается, пусть и временная, традиция синонимического использования понятий «лирическая поэзия» и «ода» (одическая поэзия) у самого Державина. Само название державинского трактата свидетельствует об этом. Таким образом, одическая поэзия выступает инвариантом лирической поэзии в целом, точнее - говоря современным языком, - лирического дискурса. Сам Державин специально как бы оговаривает значение и построение своего учебника лирики: «За сим, когда показал и объяснил я принадлежности лирической поэзии, не подумал бы кто, что я советую их все вдруг помещать во всяком гимне или оде. Нет, это было бы то же, что, вместо посева, бросать кучею семена на одном месте, как сказала Коринна Пиндару. Но что надобно их при случае и пристойно употреблять, то необходимо. Они отнимают сухость и одноцветность; делают предмет разнообразным, обильным, сильным; в них познается богатство мыслей и превосходство таланта; они составляют изящество и существо прямой оды, ежели истекают только от истиннаго вдохновения» (Державин, 1872: c. 575). Свою задачу Державин видит в следующем: «... сочинитель, почерпнув из лучших писателей и из собственных своих долговременных в сем роде поэзии опытов, показывает все принадлежности изящной лиры. Но чтобы представить с одной стороны обилие и силу, а с другой гибкость и способность российскаго языка к изображению ясно и сладкозвучно всех чувств сердца человеческаго, привел в примеры несколько в переводах из древних, а более из подлинных произведений отечественных лириков, избегая притом елико возможно собственных. В необходимых же только случаях, когда не знал в чужеземных и не находил в русских, или думал, что они вполне не объясняют его мыслей, употребил свои» (Державин, 1872: c. 517). Мы обратили внимание на то, что ключевое рассуждение в этом отрывке является парафразом из державинского предисловия к «Анакреонтическим песням», составленному и опубликованному Г. Р. Державиным в 1804 году, где он пишет: «По любви к отечественному слову желал я показать его изобилие, гибкость, легкость и вообще -------------------... 67 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com способность к выражению самых нежнейших чувствований, каковые в других языках едва ли находятся» (Державин, 1986: c. 8). Державин начинает с этимологии слова «ода» в древнегреческом языке, даёт его аналоги в древнееврейском (псалм) и русском (песнь) языках: «по некоторым отличиям, в древности носила на себе имя Гимна, Пеана, Дифирамба, Сколии, а в новейших временах иногда она то же, что Кантата, Оратория, Романс, Баллада, Станс и даже простая песня» (Державин, 1872: c. 517). Уже из этого перечисления лирических жанров становится ясно, что все стихотворные размеры Державин называет одами. Исследуя вопрос о происхождении оды, Державин обращает внимание на два факта. Первый – о связи оды (лирики) с мелодией, т.е. с музыкой: «В древнейшия времена препровождаема была простою мелодиею; певалась с лирою, с псалтирью, с гуслями, с арфою, с цитрою, а в новейшия и с прочими инструментами, но более, кажется, со струнными. По лире, или по составу, к музыке способному, называется Ода лирическою поэзиею» (Державин, 1872: c. 517). Второй – о приоритете еврейской народной культуры в создании этого «боговдохновенного» жанра поэзии: «… поелику не знаем мы старее лирической поэзии еврейской, видимой нами в боговдохновенных песнях Пророков, то и должно отдать в изобретении Оды преимущество сему народу, не токмо по древности его сочинения, но и по высокому образу мыслей, каковых в самых древнейших и славнейших языческих лириках не встречаем. Но положим, что всякаго другаго низшаго рода песнопения могут источником своим иметь страсти, обстоятельства, природу; однако высокие, священные псальмы, не что иное суть, как вдохновение Божие» (Державин, 1872: c. 518). Таким образом, Державин выделяя такие качества оды, как высокий образ мыслей, боговдохновенность, восхищение природой Творца, делает очень важный вывод, идущий вразрез с основными тезисами классицистических поэтик: «… Ода … не есть, как некоторые думают, одно подражание природе, но и вдохновение оной, чем и отличается от прочей поэзии. Она не наука, но огнь, жар, чувство» (Державин, 1872: c. 518). Говоря о жанровых разновидностях лирической поэзии, Державин создаёт градацию стихотворных форм. После оды он характеризует гимн, который «парением своим несколько ниже Оды» (Державин, 1872: c. 519), и связывает его дальнейшую эволюцию с религиозными, идеологическими и календарными обрядами человеческих общин, хотя чёткую границу, по мнению автора, между ними провести очень трудно: оде «можно бы … предоставить в отличительное свойство ужас и удивление могуществу», а гимну «благодарность и славословие за благодеяние и покровительство; но по всегдашнему их смешению определить прямую черту между ими трудно» (Державин, 1872: c. 519). Далее Державин указывает на принципиальное различие между одой и гимном, с одной стороны, и эпопеей, с другой. «Но Ода или Гимн изображают только чувства сердца в разсуждении какого-либо предмета, а не действия его. Где же останавливаются на действии, тут уже сближаются к Эпопее» (Державин, 1872: c. 522). Действие – это сюжет, последовательность событий, оно принципиально невозможно в лирике. Отнеся лирическую оду и гимн к высоким жанрам и стилю, Державин подчеркивает: несмотря на то, что они имеют слог твердый, громкий, возвышенный, благородный, однако ж «сходственный всегда с предметом. … никогда площадных или простонародных слов себе не дозволяют … здесь таковыя не имеют места» (Державин, 1872: c. 522). Затем Державин переходит к следующей части своего «поэтического» исследования, следуя и не нарушая многовековую традицию трактатов по поэтике и риторике, а именно – к тропам и риторическим фигурам, делая предварительное уведомление: «… качество или достоинство высоких од и гимнов составляют: вдохновение, смелый приступ, высокость, беспорядок, единство, разнообразие, краткость, правдоподобие, новость чувств и выражений, олицетворение и оживление, блестящия картины, отступления или уклонения, перескоки, обороты, околичности, сомнения и вопрошения, противоположности, -------------------... 68 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com заимословия, иносказания, сравнения и уподобления, усугубления или усилия и прочил витийственныя украшения, нередко нравоучение, по всегда сладкогласие и вкус. Хотя из вышеупомянутых украшений многия в особенности принадлежат риторике и объяснены там под именами разных тропов и фигур, но покажем, что такое они у лирика и как он их употребляет» (Державин, 1872: c. 523). Обо всём этом Державин повествует опираясь на собственный художественный опыт великого лирика. Перемежаемые многочисленными поэтическими образцами, объяснение и анализ тропов и фигур занимает довольно обширный раздел в тексте державинского трактата (более 50 страниц книжного текста). Завершая этот важный раздел, Державин акцентирует внимание на роли вдохновения, этого «вышнего дара», без которого «все вышеписапные лирические принадлежности» превращаются в бессмысленный «набор пустых, гремучих слов» (Державин, 1872: c. 576). Далее, переходя к характеристике различных видов вдохновения, Державин пишет: «Вдохновение не что иное есть, как живое ощущение, дар Неба, луч Божества. Поэт... приходит в восторг, схватывает лиру и поет, что ему велит его сердце... В прямом вдохновении нет ни связи, ни холодного рассуждения...» (Державин, 1872: c. 536). В следующем разделе своего трактата Державин приступает к объяснению других «низших степеней древних лирических песней», или, говоря современным языком, древнейших жанров лирической поэзии, таких как пеан, дифирамб, сколия. Закачивая их рассмотрение, оду, или гимн уподобляет «быстрой реке, все с собою увлекающей, выходящей иногда из берегов своих…», пеан – «тихопрозрачному потоку, сквозь который чистыя воды и в самой глубине самомалейшие цветные камни и песок видны», дифирамб — «ужасному, яростному водопаду, который в бурном, бешеном стремлении своем ломает скалы и деревья…», сколии — «небольшому источнику без всяких кривизн, прямою чертою к одному предмету своему текущему, не принимающему в себя никаких побочных ручьев; иногда мрачностию и тихостию, а иногда веселостию своею мимоходящих слух и взор занимающему» (Державин, 1872: c. 584). Исторический обзор развития лирики после падения Древнего Рима предваряет мрачная картина средневековья: «… покрылась Европа сугубым мраком невежества. Если где и проблескивали слабый искры словесности, то не иной, как варварской, составленной из грубых наречий победителей, влиянием своим испортивших язык побежденных Римлян. Стихотворство тогда, без вдохновения и вкуса, ежели его можно таковым назвать, было суровое соткание слов силлабическою просодиею…» (Державин, 1872: c. 585). С точки зрения канона, образцовости и стиля это была просторечная народная поэзия: «Древнее достоинство их пало потому, что не токмо в народных собраниях, но и нигде почти в обществах оне вовсе не употреблялись. Тогда ничего уже изящнаго не являлось. Важность, чистота, сладкозвучие и приятность древних языков греческаго и латинскаго исчезли» (Державин, 1872: c. 588). Но наряду с этим в недрах христианской церкви возникает особый род «песнословной поэзии» - «оды и гимны в честь Христу и мученикам». Автор подробно анализирует стиховые и художественные особенности новых жанров христианской лирики (к каковым он относит следующие жанровые разновидности - Октоих, Триодь, Ирмос, Канон, Антифон, Стихира, Тропарь, Кондак, Икос, Акафист и другие), в эволюции которой он выделяет переход свободного лирического волеизъявления к строгой метрической стиховой организации. Затем Державин переходит к характеристике новейших форм лирической поэзии, к анализу светских поэтических жанров, возрождение которых в Европе он относит к X – XII векам, особенно к тому моменту, «когда в Париже учрежден университет. С тех только пор на западе занялась истинная заря просвещения. Науки и художества с разных стран света начали собираться в прежнее их жилище, Италию. Крестовые рыцари, бывшие в Палестине, при возвращении их восвояси, принесли с собою поэзию, заимствованную от восточных -------------------... 69 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com Арабов, владевших Испаниею; оттуда же перешла она в Италию, Францию, Германию и другия сосмежныя им области. Трубадуры, прованские стихотворцы, распространили оную» (Державин, 1872: c. 593). В характеристике раннеевропейской поэзии важным моментом являются рассуждения Державина о рифме. Он затрагивает вопрос о происхождении рифмы и приводит на это счёт различные мнения. Со ссылкой на Гердера он утверждает, что «рифма не что иное есть, как игра слов, которая видна издревле у всех народов: у Евреев, Арабов, Немцев и прочих. Трубадуры не могли последовать внутреннему составу высокой поэзии Мавров; они последовали духу своего времени, языку и образцам вышесказанной простонародной поэзии монахов, которые писали на испорченном латинском с рифмами» (Державин, 1872: c.595). Рифма была в пренебрежении у римских классиков, но уже у Овидия, Вергилия, Горация, Анакреона «как будто бы ненарочно прибранныя встречаются рифмы» (Державин, 1872: c. 595), которые нельзя считать случайными. Рассматривая вопросы рифмообразования на примере опытов Данте, Петрарки и Бокаччо, Державин высказывает предположение, «что при краткости слов и множестве букв согласных, в италиянском языке употребляемых, легче было им писать с рифмами, нежели без рифм, подобно как импровизаторам их, не думая тотчас находить рифмы,— не могли они решительно последовать тоническому стопосложению Греков и Римлян, а писали более с рифмами силлабическою просодиею, однакоже и под иго рифмы не вовсе подверглись, ибо есть у них стихи и без оных» (Державин, 1872: c. 596). Для подтверждения этой мысли он обращается к русским поэтикам, и прежде всего к теории стихосложения, разрабатываемой В. К. Тредиаковским: «Подобно сему и у нас приняли рифму от Немцев и Французов Ломоносов и Сумароков. Хотя и прокладывал несколько путь к древнему тоническому стихосложению г. Тредиаковский, но ему не удалось превозмочь их и никто ему в том до нынешнего времени не последовал, несмотря на то, что народные наши песни подражательны древним греческим, как ниже о том усмотрится, и что славяно-российский язык, по свидетельству самих иностранных эстетиков, не уступает ни в мужестве латинскому, ни в плавности греческому, превосходя все европейские: италиянский, французский и испанский, кольми паче немецкий, хотя некоторые из новейших их писателей и в сладкозвучии нарочитые успехи показали» (Державин, 1872: c. 596-597). В качестве образцов новой, рифмической и древней, без рифмы, поэзии Державин приводит два отрывка, им сочинённых: Древняя форма (без рифмы) «СТИХОТВОРСТВО» Духа отлив, иль спечатленье, Творческой мудрости, света, Ока, ума, слуха согласье, Сладости райской источник, Неба глагол, о стихотворство! Если бы плоти тесный орган Полный твой строй мог излиять, Новый бы мир создал тобой. Новая форма (с рифмой) «ПОЭЗИЯ» Отлив от творческаго духа, Спечаток с мудрости лучей Ума согласье, ока, слуха, Эмпирной сладости ручей, Поэзия, глагол небесный! Коль плоти бы органы тесны Могли издать твой полный строй, Я б создал новый мир тобой. Используя гердеровское сравнение древней и новой поэзии, Державин по сути сравнивает с стихотворение с поющим деревом, на котором «каждая ветвь (т.е. стих) звонит колокольчиком (т.е. рифмой» (Тредиаковский, 2009: c. 597) и делает вывод: «Кажется мне, если я не ошибаюсь, оне обе хороши, всякая в своем роде, по различным вкусам; но думаю, что в последней больше свободы, больше излияния жара, когда гармония, на рифмах не -------------------... 70 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com запинаясь, течет безпрерывно, подобно быстрой реке, струя за струею. Но надобно к сему более природнаго дара, нежели искусства» (Державин, 1972: c. 597-598). После этого Державин приступает к объяснению всех вышеупомянутых жанров новейшей лирической поэзии: Канцоны, Кантаты, Оратории, Сонета, Мадригала, Триолета, Рондо, Серенады, Оперы, Баллады, Станса, Романса и простой Песни: «… в чем они различествуют между собою и что в них сочинители наблюдать должны» (Державин, 1872: c. 598). Обратим внимание на то, что в державинской терминологии слово «песня» обозначает «стихотворение», т.е. всю жанровую палитру лирической поэзии, доступную для того времени. Предварительно оговаривая последующий анализ оперы и песни (т.е. лирического стихотворения как новейшего жанра лирики), Державин отмечает неразработанность этих лирических жанров в российском литературоведении и критике: «… о сих обоих родах нигде и ничего не случалось мне читать на отечественном языке» (Державин, 1872: c. 598). Анализ Державиным оперы свидетельствует о тонком эстетическом чутье автора и его непосредственном знакомстве с оперными спектаклями, теорией драмы, в частности – древнегреческой трагедией, в которой диалоги чередовались с сольным и хоровым пением и с напевной рецитацией в сопровождении авлоса или кифары (Эсхил, Софокл и Еврипид были не только поэтами, но и музыкантами, но до нас их сочинения дошли почти исключительно в виде текстов). Державин пропагандирует именно высокое - патриотическое, героическое, нравственное - предназначение оперы и добавляет: «Екатерина Великая знала это совершенно… покойная императрица удостоивала сей род поэзии своим занятием. Она любила русский народ и желала приучить его и на театре к собственной его идиоме (идиома - черта характера, нрава, или обыкновения частнаго человека или целаго народа)» (Державин, 1872: c. 602-603, 604). Марк Альтшуллер отмечает, что при анализе произведениий русского фольклора (в разделе «О песне») Державин опирается на книгу Шишкова «Разговоры о словесности» (1811) и применяет романтический принцип ценности любой самобытной культуры, которые «ближе к природе, нежели... к искусству» (Державин, 1872: c. 612), т.е. истинно оригинальны именно потому, что не опираются ни на какие искусственно выработанные правила: в них «видно не только живое воображение дикой природы, точное означение времени, трогательные, нежные чувства, но и философическое познание сердца человеческого» (Державин, 1872: c. 612-613). Исторический анализ лирики, предпринятый в заключительной, четвёртой части трактата, довольно противоречив, словно разрываясь между различными типологическими признаками, полагаемыми им в основу классификации лирической поэзии, что свидетельствует о развитой научной интуиции Державина: он озвучивает хронологический, тематический, формальный и эмоциональный подходы к систематизации жанровых разновидностей лирики. Еврейская ода – ода Пиндарическая – ода Горацианская (с приложением таблицы подлинных горацианских размеров) – ода Восточная – Европейская ода – такова схема историко-культурологического обзора, предпринятого Державиным. В качестве примера приведём державинское рассуждение о жанрах восточной лирики: «Арабские и персидские лирические произведения, с небольшою между собою разницею, называемые газель, кита и касыде, не упоминая эпических, именуемых месцеви, пишутся: газели пятью, шестью и девятью стихами, в коих в начальных двуполустишиях рифмы, а в прочих не бывает, только в последнем слоге. Кита, или двустишная песня, в коей также только в первых двухстишиях рифма наблюдается. Касыде, или похвальный гимн богу и знаменитым людям, пишется продолговатыми стихами. Из коих в газеле и в ките всякой стих имеет особой свой смысл, не имея никакой с прочими связи, а в касыде связывается смысл одного стиха с другим. Все они -------------------... 71 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com бывают четырехстопные, трехстопные и двухстопные, из коих длинные составляются из пяти и из четырех слогов, а короткие из двух слогов. Пример самой длинной стопы: Моретифилатун; самой короткой: Феул» (Державин, 1989). Завершается исторический обзор мировой поэзии примерами из скандинавской и китайской поэзии и незавершенным анализом русской поэзии и ее основных стихотворных размеров. Трактат Г. Р. Державина представляет собой уникальный памятник теоретического литературоведения, до сих пор не оценённый по достоинству современными учёными. Его значение огромно. В нём развивается исторический взгляд на развитие искусства и литературы, последовательно проводится идея о принципиальной значимости, ценности самобытных национальных культур, и самое главное – в многочисленных, разбросанных по всему тексту, рассуждениях автора высказаны важнейшие романтические идеи о вдохновении как определяющем начале творческого процесса. Эти положения оказали глубокое влияние на все теоретическое, публицистическое, художественное творчество как соратников и сторонников Державина, так и на последующие поколения русских писателей и поэтов. Список использованной литературы: 1. Державин Г.Р. (1872). Сочинения Державина: в девяти томах. С объясн. примечаниями Я. Грота. Т.7. Сочинения в прозъ. – Санкт-Петербург: Имп. Акад. Наук. XVII. – 758 c. 2. Державин Г. Р. (1986). Продолжение о лирической поэзии. Часть 3-я. // Западов В. А. Работа Г. Р. Державина над «Рассуждением о лирической поэзии» // XVIII век. Сб. 15. Русская литература XVIII века в ее связях с искусством и наукой. – Л.: Наука. – С. 246–282. 3. Державин Г. Р. (1989). Продолжение о лирической поэзии. Часть 4-я. // Западов В. А. «Рассуждения о лирической поэзии» // XVIII век. Сборник 16. Итоги и проблемы изучения русской литературы XVIII века. – Л.: Наука. – С. 290–318. 4. Державин Г. Р. (1986). Анакреонтические песни. – Москва: Наука. – 690 с. 5. Альтшуллер М. Г. (2007). Беседа любителей русского слова: у истоков русского славянофильства. – Москва: Новое лит. Обозрение.– 444 с. 6. Тредиаковский В. К. Письмо, в котором содержится рассуждение о стихотворении, поныне на свет изданном от автора двух од, двух трагедий и двух эпистол, писанное от приятеля к приятелю // http://trediakovskiy.lit-info.ru/trediakovskiy/kritika/rassuzhdenie-o-stihotvorenii.htm 7. Тредиаковский В. К. (2009). Сочинения и переводы как стихами, так и прозою. – Санкт-Петербург: Наука. – 667 с. THE IDEAL OF WOMEN IN THE CREATIVITY BY NIZAMI GANJAVI (BASED ON THE ROMANIC EPIC "KHOSROV AND SHIRIN") Malahat Orudjeva Senior Lecturer melahet_orudscheva@yahoo.com ORCİD İD: 0000-0003-2945-5415 Doris Böhlke PhD Humboldt-Universität zu Berlin, Germany doris.boehlke@gmx.de Abstract. In Azerbaijani literature, as well as in the literatures of all Eastern peoples a woman has always represented beauty, love, poetry, a kind of spiritual rear of a man. In his works of Nizami Ganjavi -------------------... 72 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com shows the images of ideal women: Leili, Shirin, Mehin-banu, Nushaba, Fitne. The image of Shirin is one of the most remarkable female images not only in Nizami's work, but also in the entire world literature. This is a perfect character, psychologically deep, literarily true. Nizami created the image of an ideal woman for the first time in the poetry of the Middle East and expressed his attitude towards her. Key words: Nizami Ganjavi, Shirin, the romantic epic, the ideal of a woman ИДЕАЛ ЖЕНЩИНЫ В ТВОРЧЕСТВЕ НИЗАМИ ГЯНДЖЕВИ (НА МАТЕРИАЛЕ РОМАНИЧЕСКОГО ЭПОСА «ХОСРОВ И ШИРИН») Оруджева Малахат Иса гызы старший преподаватель Бакинский государственный университет, Азербайджан ORCİD İD: 0000-0003-2945-5415 Дорис Белке Кандидат филологических наук Humboldt-Universität zu Berlin, Герамания doris.boehlke@gmx.de Аннотация. В азербайджанской литературе, также как и в литературах народов Востока, женщина всегда олицетворяла красоту, любовь, поэзию, своего рода духовный тыл мужчины. В своих произведениях Низами Гянджеви показывает образы идеальных женщин: это и Лейли, и Ширин, и Мехин-бану, и Нушабе, и Фитне. Образ Ширин – один из замечательных женских образов не только в творчестве Низами, но и во всей мировой литературе. Это совершенный характер, oн психологически глубок, художественно правдив. В Ширин нас привлекает высокое человеческое достоинство. В образе Ширин Низами впервые в поэзии Ближнего Востока создал образ идеальной женщины и выразил свое отношение к ней. Ключевые слова. Низами Гянджеви, Ширин, романический эпос, идеал женщины Образ женщины в азербайджанской литературе, этическая и эстетическая стороны этого явления не часто становится предметом специального исследования, хотя в своих произведениях писатели и поэты очень редко обходятся без него (к примеру в комедии М.Ф.Ахундова «Молла Ибрагим-Халил – алхимик, обладатель философского камня» нет ни одного женского образа). В азербайджанской литературе, также как и в литературах народов Востока, женщина всегда олицетворяла красоту, любовь, поэзию, своего рода духовный тыл мужчины. Она всегда была едва ли не главной опорой мироздания, центром его, но при всем этом её роль и значение всегда преуменьшались, а сфера её деятельности ограничивалась. Она являлась как бы определяющей чертой мужского характера, доказательством его мужественности, социальной значимости. Но при этом писатели чаще всего создавали образ женщины лишь как приложение к мужскому, как отражение этого образа. Зачастую авторы не выводили женские образы из круга семейно-бытовых отношений, «держали» за высокой оградой обычаев, делая их как бы деталью национального бытия. Даже любовь у них выглядит не как самостоятельное, меняющее жизнь чувство, а как приложение к их жизни. Однако, если обратиться к женским образам в произведениях Низами Гянджеви, можно заметить, что автор идеализирует их. Это относится не только к образам Ширин и Мехинбану («Хосров и Ширин»), но и к Лейли («Лейли и Меджнун»), Нушабе («Искендернаме») и др. Обратимся к романическому эпосу Низами Гянджеви «Хосров и Ширин», который отличается необычайной широтой взглядов, веротерпимостью, уверенностью в торжестве человеческого разума, в провозглашении равенства полов. Все это было неприемлемым для -------------------... 73 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com ортодоксального мышления, чуждым духу мусульманской религии, которая превратила человека в раба божьего, считала все немусульманское достойным только презрения, а женщину превратила в предмет домашнего обихода, в бессловесное, бесправное, жалкое и низкое существо. Несмотря на свои религиозные симпатии, несмотря на необходимость считаться с незыблемыми авторитетами религии, Низами отваживается сделать своей героиней христианку, воспеть ее образ, превратить ее в идеал человека. Величие любви Ширин побеждает легкомыслие Хосрова, его пренебрежение чувствами и правами женщины. Эта любовь возвышает и облагораживает его, и к концу романа Хосров становится идеалом мужчины, понявшим всю глубину, величие и человечность Ширин. Характеры действующих лиц раскрываются через столкновения в мастерски изображенных конфликтах. Все произведение построено на конфликтах между Ширин и Хосровом, с одной стороны, Фархадом и Хосровом, с другой. Причем эти конфликты не являются просто художественным приемом, а ставят определенные вопросы, имеющие большую социальную значимость. Все эти вопросы волновали передовых людей того времени. В образе Ширин Низами впервые в поэзии Ближнего Востока создал положительный образ женщины и выразил новое отношение к ней. Ширин – мудрая правительница. Она справедливо управляет страной, снижает налоги, освобождает из заточения заключенных, человечно относится к крестьянам. Образ Ширин – один из замечательных женских образов не только в творчестве Низами, но и во всей мировой литературе. Это совершенный характер. Он психологически глубок, художественно правдив. В эпоху, когда на мусульманском Востоке смотрели на женщину, как на рабыню, как на предмет развлечения, образ Ширин был истинно новаторским. В Ширин нас привлекает высокое человеческое достоинство. Вместе с тем это жизненный образ. Ширин – представительница своей среды, своей эпохи. Присущие ей высокие человеческие качества она может проявить только, в любви и преданности возлюбленному. Она покорна Хосрову, как ни мало он ценит ее. Следует отметить, что, к сожалению, во многих источниках Ширин описывается как армянская княжна. Например, обратимся к монографии Е. Бертельса “Низами. Творческий путь поэта”. На стр. 107 читаем: “Возможно даже, что Ширин была и не иранского происхождения. Одна сирийская хроника тех времен называет ее Сира и считает, что она была арамейского происхождения” (Бертельс, 1956: с. 107). И далее на той же странице В. Бертельс дает следующее объяснение: “Арамеи – древнее население Сирии. Заметим, что это место можно прочитать, как “армянского” происхождения. Может быть, так стояло в оригинале, тогда и понятно, почему вся поздняя традиция Ближнего Востока называет Ширин армянкой”. Нам кажется, что комментарии тут излишни. При всем нашем уважении к покойному ученому, нельзя оставить без внимания эту грубейшую ошибку. К сожалению, эту же ошибку повторил Расулзаде М.Э. в своей монографии “Азербайджанский поэт Низами” (Rəsulzadə, 1991: s. 149), причем М.Расулзаде часто ссылается на Е.Бертельса и мы можем сделать вывод, что он просто повторил ее вслед за Бертельсом. Образ Ширин подчас называли реалистическим, так как он психологически убедителен. Однако вряд ли имеет смысл применительно к Низами говорить о реализме в современном его понимании. Низами. Тем не менее, передовые идеи и высокая мораль в романе воплощены в образах Ширин и Фархада. В уста своих героев Низами вкладывает свои прогрессивные мысли. Со всей полнотой раскрыл поэт характеры своих героев в их развитии, показал “диалектику души” человека. Характерно, что для этого великий поэт впервые ближневосточной литературе прибегает к такому сложному и необычному для литературы средневековья приему, как внутренний монолог. Нельзя не восхищаться внутренними монологами Хосрова и особенно Ширин. Использование различных -------------------... 74 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com психологических деталей для полного и глубокого раскрытия характеров героев – важная черта творчества Низами. Поэт был мастером психологического анализа. Ветреный царевич смотрит на Ширин так же, как на одну из его наложниц в своем дворце в Медаине. Узнав о намерении Хосрова сделать ее одной из таких наложниц, Ширин твердо заявляет царевичу, что она никогда не согласится стать его возлюбленной, а ему сейчас следовало бы думать не о любовных приключениях, а о судьбе своей страны, находящейся в руках мятежников. Ты к царству устремись, а я в недалеке, Ты в руку власть возьми, а я в твоей руке. Ширин не ограничивается одними упреками. Видя нерешительность Хосрова, она заставляет его взяться за оружие, вдохновляет его на подвигиво имя освобождения страны от врагов. С самого начала Ширин стремится перевоспитать Хосрова, изменить его легкомысленное отношение к жизни, внушает ему мысль о необходимости быть верным мужем и справедливым правителем. Список использованной литературы 1. 2. 3. 4. Бертельс В.В. (1956). Низами. Творческий путь поэта. – Москва: Издательство Академии Наук СССР. Герайзаде Э.И. (2010). Курс лекций по азербайджанской литературе. – Баку: Мутарджим. – 403 с. Низами Гянджеви. (1985). Собрание сочинений: в пяти томах. Т.2. – Баку, Азернешр. – 482 с. Rəsulzadə M.E. (1991). Azərbaycan şairi Nizami. – Bakı: Azərnəşr. RELEVANT İN ALL CENTURİES – “ETERNAL THEMES” OF M.F. DOSTOYEVSKY Gulnar Gafarova Lecturer Ganja State University, Azerbaijan gulnarqafarova85@gmail.com ORCİD İD:0000-0002-5076-6528 Abstract. On January 29, 1866, the Russian Bulletin magazine began publishing chapters of Fyodor Dostoevsky's new novel Crime and Punishment. Having rendered a service to a talented writer, who once again lost himself to smithereens on roulette in Wiesbaden, who was in dire need of money, who literally sat in a hotel without lunch and candles, Publicist Mikhail Katkov had no idea that the work would make such an impression on readers ... According to him, thanks to the publication of "Crime and Punishment", the "Russian Bulletin" "received 500 extra subscribers." The publication of "Crime and Punishment" caused a stormy controversy in the literary community of Russia; reviews from reviewers ranged from delight to complete rejection. Such contemporaries of Dostoevsky as Dmitry Pisarev, Nikolai Strakhov, Nikolai Akhsharumov made a fundamental analysis of the work. Despite the fact that the novel was published in 1866, according to the author himself, the idea of the novel originated long before that. In 1859, Fyodor Mikhailovich was in hard labor, where his circle of communication was limited not only to political criminals, but also to dangerous criminals - murderers and thieves. In the first, it was here that Fyodor Mikhailovich, observing various types of people, listening to the stories of crime from the lips of the criminals themselves, came to the conclusion that there is one common feature in all crimes: in the overwhelming majority of crimes were committed by these people on the basis of terrible despair ... -------------------... 75 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com From the letters of Fyodor Mikhailovich to his brother in the fall of 1859, it becomes clear that the writer plans to start working on a confession novel in the near future, the main contours of which were formed on his bunk, in a difficult moment of sadness and self-degradation. However, the path from idea to implementation turned out to be longer, and the features of a man who "could command himself infinitely", the author first endowed the hero from another work - convict Orlov from "Notes from the House of the Dead" Keywords; moral values, redemption, usury, criminal composition, monetary collapse, confession. АКТУАЛЬНЫ ВО ВСЕХ СТОЛЕТИЯХ – «ВЕЧНЫЕ ТЕМЫ» М. Ф. ДОСТОЕВСКОГО Гафарова Гульнар Абульфаз гызы Преподаватель Гянджинский Государственный Университет, Азербайджан gulnarqafarova85@gmail.com Аннотация: 29 января 1866 года журнал «Русский вестник» начал публиковать главы нового романа Фёдора Достоевского «Преступление и наказание». Оказав услугу талантливому писателю, который в очередной раз проигравшись в пух и прах на рулетке в Висбадене, крайне нуждавшимся в деньгах, который в буквальном смысле сидел в гостинице без обеда и свечей, Публицист Михаил Катков и не представлял, что произведение произведет такое впечатление на читателей. По его словам благодаря публикации «Преступления и наказания» у «Русского вестника» «прибыло 500 подписчиков лишних». С первых дней публикации «Преступления и наказания» вызвал сильную полемику в литературном мире России. Было написано много отзывов, которые сильно отличались друг от друга, мнения рецензентов менялось от восторга до полного неприятия. Многие современники Достоевского такие как Дмитрий Писарев, Николай Страхов, Николай Ахшарумов выступили с детальным анализом произведения. Несмотря на то, что роман был публикован в 1866 г, по словам самого автора идея романа зародилась задолго до этого. В 1859 году Федор Михайлович пребывал на каторге, где круг его общения ограничивался не только политическими преступниками, но и с опасными уголовниками – убийцами и ворами. В первые именно здесь Федор Михайлович, наблюдая за различными типажами людей, слушая истории преступления из уст самих преступников пришел к выводу, что есть одна общая черта у всех преступлений: в подавляющем большинстве преступления были совершены этими людьми на почве страшного отчаяния… Из писем Фёдор Михайловича своему брату осенью 1859г становиться ясно, что писатель планирует в ближайшее время приступить к работе над романом-исповедью, основные контуры которого сформировались у него «на нарах, в тяжёлую минуту грусти и саморазложения». Однако путь от задумки до реализации оказался более долгим, и чертами человека, который «мог повелевать собою безгранично», автор вначале наделил героя из иного произведения - каторжника Орлова из «Записок из Мёртвого дома» Ключевые слова: моральные ценности, искупление, ростовщичество, криминальная композиция, денежный крах, исповедь Изучая жизнь великого писателя становится ясно Лето 1865 в плане финансового положения писателя было сложным. В это время он обращался к издателю журнала «Отечественные записки» Андрею Краевскому, что бы получить авансом 3000 рублей за ещё не написанный роман «Пьяненькие», в котором наметилась сюжетная канва, связанная с «картинами жизни» семьи Мармеладовых. Аналогичное предложение Достоевский направил и редактору «Санкт-Петербургских ведомостей» Валентину Коршу, где он обещал предоставить готовую рукопись нового произведения не позднее октября. Но, однако оба издательства отказали ему в выдачи аванса. В итоге писатель получил нужную сумму от третьего издателя Фёдора Стелловского, который взамен приобрёл все права на выпуск трёхтомного собрания сочинений Достоевского. Кроме того, Стелловский взял с Фёдора -------------------... 76 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com Михайловича обещание, что тот напишет для него новый роман (получивший впоследствии название «Игрок») не позднее ноября 1866 года. Договор, заключённый со Стелловским, спас писателя на первых порах, позволив ему возможность расплатиться с первоочередными долгами и выехать за границу. Но, однако и за границей финансовые проблемы Достоевского обострились, так как вскоре весь его капитал был потерян. Находясь в Висбадене, он за пять дней проиграл в казино все деньги и часть личных вещей, включая карманные часы. И у писателя помимо материальных проблем возникли проблемы и творческого плана. В письме, адресованном Аполлинарии Сусловой (август 1865 года), Фёдор Михайлович писал, что в гостинице ему отказывают в обедах и других услугах: «Платье и сапоги не чистят, на мой зов не идут». Именно здесь, в маленьком сером номере, «без денег, без еды и без света», писатель приступил к работе над легендарным романом всех времен «Преступлением и наказанием». По замечанию литературоведа Леонида Гроссмана, давно вызревавшие идеи в момент денежного краха «дали какое-то новое болезненное сочетание и выдвинули на первый план замысел криминальной композиции». Первоначально писатель планировал написать роман-исповедь Раскольникова, в котором раскрывался духовный опыт главного героя, его жизнь и грезы, его разбившиеся мечты, влияние всех людей на хрупкую психику героя. Однако, во время написания романа автор стал понимать, что не в состоянии ограничиться переживаниями одного Раскольникова – сюжет требовал большей глубины и наполненности. Отнесшись с большой долей критики к написанному материалу, Достоевский сжег практически завершенный роман и написал его заново – таким, каким знает его весь литературный мир. Над романом М. Достоевский работал в течении 1865-1866гг. Проблема у писателя возникла и с названием произведения. Было несколько рабочих версий, среди которых «Рассказ преступника», «Под судом». В результате он остановился на варианте «Преступление и наказание». Суть и смысл названия романа заключается не только в уголовном наказании за совершение преступления, но, прежде всего, в душевных муках преступника. Любое злодеяние влечет за собой неизбежное наказание, и скрыться от него невозможно. Несмотря на то, что роман описывает жизнь и проблемы русской жизни ХIХ в.,идея романа оказала большое влияние на мировой литературный процесс: во французской, итальянской, немецкой литературе появились романы-«спутники», продолжавшие развитие темы, заданной Достоевским. В 1880-х годах произведение было переведено:на французский, немецкий, шведский, английский, польский, венгерский, италья нский, датский, норвежский, финский языки. Многие исследователи утверждают, что сюжет для «Преступления и наказания», возможно, послужил известный судебный процесс января 1865 года, когда судили двадцатисемилетнего москвича Герасима Чистова, раскольника, представителя купеческой семьи, который в январе 1865 года убил двух пожилых женщин. Орудием убийства был топор; после преступления преступник извлёк из сундука и вынес из квартиры деньги и ценные вещи. Через полгода, в августе, начался суд. Фёдор Михайлович был знаком со стенографическим отчётом по делу; по мнению Леонида Гроссмана, «материалы этого процесса могли дать толчок его художественному воображению на первой ступени» работы над романом Преступление и наказание» — социально-психологический и социальнофилософский роман, который вошел в золотой фонд мировой литературы. Его тема остается и посей день актуальной, потому что Ф. М. Достоевский затронул нем такие вечные темы как: 1. Закон и Преступления-В разговоре с Соней Мармеладовой Раскольников объясняет причины совершённого им преступления отнюдь не радением о судьбе близких или даже -------------------... 77 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com всего человечества — в основе его деяния лежат иные мотивы: «Я просто убил, для себя убил; для себя одного… Мне другое надо было узнать… Смогу ли переступить или не смогу!… Тварь ли я дрожащая, или право имею» 2. Nема богатого на вид города и бедствующего в нем народа. Петербург Достоевского — это не город Невского проспекта, белых ночей и глядящихся в Неву пышных дворцов Английской набережной. Это Петербург доходных домов, чёрных лестниц, похожих на гроб каморок, полицейских управлений и кабаков… Город бедный живёт своей привычной жизнью и, кажется, не подозревает о другом, парадном Петербурге. Достоевский считал Петербург и «самым умышленным», и «самым фантастическим городом в мире»]. Размышления о том, как он воздействует на внутренний мир человека, писатель вложил в уста Свидригайлова, который в разговоре с Раскольниковым замечает: «Редко где найдётся столько мрачных, резких и странных влияний на душу человека, как в Петербурге! Чего стоят одни климатические влияния» 3. В истории семьи Мармеладовых — Семёна Захаровича, Катерины Ивановны, Сони — тема - страданий, боли и несчастий. 4. Тема распространенного явления XIX в – ростовщичество изображена в лице Алёны Ивановны. Сцены, связанные с описанием быта и образа жизни Алёны Ивановны, были созданы, вероятно, под влиянием личных впечатлений Достоевского, которому с юношеских лет нередко доводилось общаться с ростовщиками. Об Алёне Ивановне Раскольников узнаёт от своего приятеля Покорева зимой — за полгода до убийства. За полтора месяца до преступления Родион Романович слышит в трактире диалог студента и офицера — они описывают процентщицу как «злую, капризную старуху»: «Стоит только одним днём просрочить заклад, и пропала вещь». Рассуждения одного из собеседников о том, что «глупая, бессмысленная, ничтожная, злая, больная старушонка… завтра же сама собой умрёт», порождает в душе Раскольникова мысль о том, что убийством процентщицы можно было бы решить проблемы многих людей. При посещении Алёны Ивановны Раскольников испытывает «чувство бесконечного отвращения» тем более что и внешне процентщица не вызывает симпатий: «Это была крошечная, сухая старушонка лет шестидесяти, с вострыми и злыми глазками, с маленьким вострым носом 5. Соня Мармеладова входит в галерею «положительных прекрасных людей» произведений Достоевского. По мнению ряда критиков, образ Сони Мармеладовой относится к числу творческих неудач Достоевского; их основные претензии к автору «Преступления и наказания» связаны с тем, что эта «глубоко идеальная», несущая явный дидактический посыл героиня создана прежде всего для выражения религиозноэтических взглядов Фёдора Михайловича. Так, литератор Николай Ахшарумов считал, что «задумана она хорошо, но ей тела недостаёт. В произведении Соня жертвует собой — идет на панель, — чтобы обеспечить больной чахоткой Катерине Ивановне и ее детям сносное существование. Несмотря на то что Соня — «отверженная» в обществе, падшая женщина, она живет ради высоких идеалов, помогающих спасать души человеческие. Раскольников считает Соню родственной душой. Но это только внешнее сходство, на упрек Сони в том, что он убил человека, Раскольников восклицает: «Да я вошь убил!» — на что Соня отвечает: «Это человек-то вошь?» Для нее любой человек достоин жалости и сострадания, любви и снисхождения. Тема самопожертвования раскрывается и в другой женской образе Дуни Раскольниковой, которая собирается выйти замуж за совершенно чуждого ей человека только потому, что не хочет позволить матери и брату опуститься до нищенского существования, чтобы улучшить материальное состояние своей семьи. Она тоже продает себя, но, в отличие от Сони, она еще имеет возможность выбирать «покупателя». Все -------------------... 78 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com женские образы романа вызывают сочувствие у читателя, заставляют сопереживать их судьбам и восхищаться талантом писателя, создавшего их. 6. И наконец образ самого Раскольникого, который завораживает любого читателя и заставляет думать над вечным вопросом: Ведь такими, как он, не рождаются, такими становятся. Маленькому Родиону было жалко лошадёнку, забиваемую людьми. Что же привело к тому, что, став взрослым человеком, он смог убить человека? Список использованной литературы 1. Белов С. В. Петербург Достоевского. — СПб: Алетейя, 2002 2. Иванчикова Е. А. Автор и его герои в повествовательной структуре «Преступления и наказания» // Достоевский. Материалы и исследования. — СПб.: Наука, 2001. — Т. 16. — С. 118—136. 3. Опульская Л. Д., Григорьев А. Л. История создания романа. Роман Достоевского «Преступление и наказание» за рубежом // Достоевский Ф. М. «Преступление и наказание». — М.: Наука, 1970. — С. 681—733. — (Литературные памятники). 4. Туниманов В. А. Достоевский и Салтыков-Щедрин // Достоевский. Материалы и исследования / Редактор Г. М. Фридлендер. — Л.: Наука. Ленинградское отделение, 1978. — Т. 3. — С. 92—113. 5. 5.Фридлендер Г. М. Достоевский и Гоголь // Достоевский. Материалы и исследования / Редактор Г. М. Фридлендер. — Л.: Наука. Ленинградское отделение, 1987. — Т. 7. — С. 3—21. UOT: 5718.01 DESCRIPTIVE FEATURES OF SCIENCE FICTION IN “THE SIRENS OF TITANS” Leyla Gojayeva Lecturer, PhD student Azerbaijan University of Languages, Azerbaijan leyla_qocayeva@inbox.ru ORCID İD: 0000-0002-9936-364X Abstract. In The Sirens of Titan, Vonnegut has created a critical dystopian world, where people are living under threatens of war. Extremely desperate and hopeless, Vonnegut has brought up his comprehension of the meaning of existence and an utopian world through the absurd crucial experience and final awakening of Malachi Constant, the anti-hero in The Sirens of Titan. In his opinion, no matter how advanced the science and technology could be, the meaning of existence depends on love and concern for each other and an authentic utopia exists solely in the boundless and eternal imagination and creativity of human beings. To achieve the goal of utopia, man can depend on nothing but himself. Only through generous spirit and luxuriant imagination as well as constant introspection can human beings overcome threatens of totalitarianism and obtain unique freedom and liberation. Analyzing from the dystopian perspective, this article about the work is described chaotic relation between genres. Keywords: science fiction, black comedy, war, fantastic features, postmodernism “TİTANIN SİRENLƏRİ” ƏSƏRİNDƏ ELMİ-FANTASTİK ÜNSÜRLƏRİN TƏSVİRİ Qocayeva Leyla Elşad qızı Doktorant, müəllim Azərbaycan Dillər Universiteti, Azərbaycan leyla_qocayeva@inbox.ru Xülasə: “Titanın sirenləri” oxucunu günəş sistemi ətrafında xəyali gəzintiyə çıxaran fikirlər romanıdır. Malaxi Konstantın kosmik odisseyası boyu üç əbədi fəlsəfi məsələ tədqiq edilir: azad iradənin illuziya olub olmamasına dair metafiziki məsələ, yaxşı sonluqların pis vasitələrə bəraət qazandırıb qazandıra -------------------... 79 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com bilməyəcəyinə dair əxlaqi məsələ və ən mühimi, həyatın mənasına dair ekzistensial məsələ - yəni şəxsi insan həyatının məqsədi varmı, əgər varsa nədir. Fikrimizi əxlaqi məsələyə qısa ekskursiya etməklə romanın bu məsələlərin birincisi və sonuncusu barədə nə təklif etdiyinə yönləndirmək istərdim. “Titanın sirenləri” romanında uydurma dünyada seçimlərini kifayət qədər sərbəst və əsaslandırılmamış şəkildə etsələr də və hətta uğur və ya uğursuzluqlarının tamamilə təsadüfi olması görünsə də, öz taleyini sərbəst şəkildə özü seçməyə güclü inamı olan personajlar var. Elmi-fantastik janrın texnikalarını mahir bir ustalıqla əsərə tətbiq edən ədib Kurt Vonnequt əsərdəki sirli hadisələrə də yeni bir don geyindirmişdir. Postmodernizmə xas ən mühüm və qabaqcıl üslub və priomların bir çoxu məhz bu əsərdə öz əksini tapmışdır. Açar sözlər: elmi-fantastika, qara yumor, müharibə,fantastik ünsürlər, postmodernizm “Titanın sirenlərində”” Kurt Vonnequt iki kosmik səyyahın, Malaxi Konstant və Vinston Nayls Rumfordun hekayəsindən bəhs edir. Kosmosda anormallıq Rumfordun kosmosda və zamanda mövcudluğunu yayır və ona günəş sistemi boyu səyahət etməyə və gələcəyə nəzər salmağa güc verir. Rumford Konstantı İsa Məsihin yoluna bənzər yola istiqamətləndirmək və yeni dinə başlamaq üçün gələcəyə dair məlumatından istifadə etməklə Allahı təmsil edir.Vonnequt Xristian Tanrısının yalançılığını, sərtliyini və hətta çarmıxa çəkilməsinin təsirini tənqid etmək üçün bu metaforadan istifadə edir. Nəticədə Vonnequt bütün vəziyyəti, xüsusilə Rumfordun həyatını absurd hesab edir. İsa Məsihin həyatı Xristianlığın əsasını təşkil edir. İncildə Tanrının yeganə oğlunu insan həyatı kimi yaşamağa və sonra bütün insanlığın günahlarını öz üzərinə götürərək günahsız ölməyə göndərdiyini söyləyir. Bu hekayədə Rumford Tanrının yerini alır. Gələcəyə dair məlumatı olmaqla o, bir dinə peyğəmbərlik edə və bu dini başlada bilər. Rumfordun dini bir kosmik səyyahın dünyaya gələcəyini və insanlığı xilas edəcəyini qabaqcadan xəbər verir (Frye, 1990: p.78). Rumford bu dinin və eyni zamanda mümkün olan əsas hadisəllərin memarıdır. O, Mars ordusu qurdu, onun Yer kürəsinə hücumunu planlaşdırdı, Konstantı Merkuriyə göndərdi və sonra yenidən Yer kürəsinə apardı. Bu Rumford rəsmi şəkildə bu dinin memarı kimi tanınmasa da, onun Tanrısıdır. Mars ordusu Yer kürəsinə hücum edərkən Rumford Konstantı və ortağı Boazı Merkuriyə göndərdi. Onların Merkuridəki həyatının İsanın bir insan kimi həyatını təmsil etdiyi görülür. Bu, Boazın ifadəsi ilə göstərilir: “Bildiyim tək bir şey var ki, bizi bizdən ağıllı olan kimsə və ya nəsə necəsə sınamaqdadır və bacardığım tək bir şey səmimi və sakit olmaq və bitənə qədər xoş vaxt keçirməyə çalısmaqdır.” Bu, birbaşa Vonnequtun həyatla bağlı inancları ilə əlaqələnir və bu səbəbdən Konstantın digər Marslıların dözdüyü şiddəti əldən vermək üçün Merkuriyə göndərildiyini söyləmək olar. Konstantın həyatından əlavə digər Marslılar İsa üçün metafora öz töhfəsini verirlər. Xristianlıqda İsa Məsihin həyatının saflığı xilaskara olan ehtiyacı vurğulayaraq bəşəriyyətin qalan hissəsi ilə ziddiyyət təşkil edir. Marslılardan fərqli olaraq Konstant bu gerçəyi təmin etmir. Təəssüf ki, yaxşı hazırlaşmamış Mars ordusu Rumfordun planı ilə Yer kürəsi sakinləri tərəfindən qırılır. Bu, silahsız qadın və uşaqların öldürülməsi ilə sona çatır. Qırğın insanlığın necə qəddar ola biləcəyini göstərdi və bəşəriyyətin köməyə ehtiyacı olduğunu da vurğuladı. Tanrı İsa Məsihi təklif etdiyi kimi Rumford da Konstantı həll yolu olaraq təklif edir. Xristianların İsa Məsihin çarmıxdan asılmış simvolları olduğu kimi Rumfordun davamçılarında da Konstantın asma kuklaları var. Vonnequt xristianlığı bir sıra yollarla tənqid etmək üçün metaforadan istifadə edir. Birincisi, Rumfordu bənzərsiz hala gətirməklə. Rumford kitab boyu əxlaqsız davranır. O, Marslı ordunu yenilməz bir müharibəyə göndərməzdən əvvəl beyinlərindəki antenalar vasitəsi ilə onları idarə edir. O, dostu Titana və Konstana qarşı soyuqdur. Çaylara və göllərə öz adlarını verməklə şöhrətpərəst olduğunu göstərir. Rumfordun bir çox xüsusiyyətti Allaha aid edilə bilər. Böyük daşqın zamanı kütləvi qurbanlar verilir, Əyyub adlı bir şəxs Allahın iradəsi ilə əziyyət çəkir və Allahdan başqalarına ibadət etmək qadağandır. Vonnequt Tanrının özünün bənzərsiz olduğunu söyləyir. Kitabın əvvəllində Konstant həqiqətən xəsisliyin və israfın təmsilçisi idi (Giannone, 1977: p.110). Lakin Marsda baş verən yaddaş təmizlənməsindən və sonrakı bütün təcrübələrindən sonra fərqli bir insan olur. Vonnequt bunu Marsa çatdıqda ona “Unk” deyə yeni bir ad verməklə vurğulayır. Rumford “Ruhani məmnuniyyətimizə görə sizin bəxtin mənası ilə bağlı bütün səhv fikirləri, suiistifadə olunan sərvət və gücün və iyrənc əyləncələrin hamısını qəbul etdiyinizi təssəvür edəcəyik” -------------------... 80 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com deyir, lakin Konstant bunların heç birini xatırlamır. Beləliklə, simvolizm itir. Bu, o, ailəsi ilə birlikdə Yer kürəsini tərk etmək üçün gəmiyə daxil olanda daha aydın şəkildə nümayiş etdirilir. Gəmiyə daxil olarkən gəminin “bir və ya bəlkə də bir neçə vəhşi qonaqlıqların keçirildiyi yer” olduğu, hər yerdə zibil olduğu aydın olur. Konstantın arvadı gəmini tərk etməzdən əvvəl zibilləri toplayır və çölə atır. Bu, dünya problemlərinin Konstant gəlməmişdən əvvəl burada olduğunu və ondan sonra da orada olacağını simvolizə edir. Vonnequt İsanın ölümünə baxmayaraq dünyanın hələ də günahla dolduğunu tənqid edir. Vonnequt növbəti addım atır və Rumford da daxil olmaqla bütün vəziyyəti absurd kimi təsvir edir (http://“Country Profile: United States of America”). Tralfamador planetindəki yadplanetlilərin hər zaman nəzarətdə olduqları ortaya çıxır. Tralfamador planetinin sakinləri elçinin kosmik gəmisi üçün ehtiyat hissəllərini təhvil vermək məqsədilə bütün insanlıq tarixini idarə etmişdi və elçinin sadə bir "xeyir" verməsi üçün 20 milyon il sərf etməsi lazım idi. Hadisələrin bu cür dəyişməsindəki absurdluq bütün hekayəni pozmaq üçündür. Vonnequt sual verir: Din haqqında düşünməyə dəyərmi? Tralfamador nəzarəti dinin baş verənlərlə bağlı söylədiklərinin səhv olduğunu bildirərək daha çox tənqidlər etsə də, bizim təhlillərimizi bir qədər mənasız edir. Nəticədə Vonnequt oxucunu qeyri-müəyyən vəziyyətdə qoyur. Kurt Vonnequt 1957ci ildə yalnız iki qısa hekayə sata bildi və növbəti il yalnız bir hekayəsini yerləşdirdi. Tamamlanmamış işi olan “Pişik üçün nənni” yarımçıq qaldı və Vonnequtun dörd il bu romanın bitirməsini gözləyən “Scribner's”-dəki redaktoru "işin çox ləng getdiyindən" şikayətləndi. Vonnequt naşirinə bitmiş bir əlyazma və ya ən azı tam cızma qarasını təqdim etmədiyi təqdirdə “Scribner's” nə ona bir daha heç bir müqavilə təklif etməyəcəkdi, nə də onu “Pişik üçün nənni” seçimindən azad etməyəcəkdi və Vonnequtun da bu seçimdən hər hansı birini etməyi mümkünsüz görünürdü. Yenə də müəlllifin kitabı tamamlamasına mane olan başqa problem də var idi. Maddi vəziyyətini yaxşılaşdırmaq üçün çıxılmaz vəziyyətdə olan Vonnequt avtomobil dükanında işləməklə fəlakətli karyeraya başladı. Şəxsi faciə də onun dərdlərinə əlavə olundu. Bacısı Alis 1958-ci ildə həyat yoldaşının qatar qəzasında ölməsindən iki gün sonra xərçəngdən vəfat etdi - Kurt və həyat yoldaşı Ceyn yetim qalmış dörd uşağı öz himayələrinə aldılar. Özlərinin üç uşağına əlavə olaraq Vonnequt indi yeddi uşağa baxmalı oldu. Ehtiyac və qeyri-müəyyənliyin təzyiqi altında sıxılan Vonnequt Nyu Yorkda bir kokteyldə Korneldə sinif yoldaşı olan və indi isə Dell-də redaktor olan Noks Burqer ilə qarşılaşdı. Burqer Vonnequtdan kommersiya məqsədli roman üçün ideyasının olub olmadığını soruşdu. Fürsətdən istifadə edərək Kurt “Titanın Sirenləri”-nə çevriləcək elmi fantastik opera üçün qısa mətn yazdı. Kitab üçün müqavilə təklifi alan Vonnequt hekayəni bir neçə aya tamamladı. 1959cu ildən Dell ciddi tənqidlər alaraq kitabı dərc etdi. Lakin “Titanın Sirenləri” ilin romanı nominasiyası üzrə Hüqo mükafatına layiq görüldü və zamanla pərəstişkarlar qazandı. Sonda onun pərəstişkarları arasına “Grateful Dead” qrupunun gitaristi, roman üçün kino hüququ alan Ceri Qarsiya və Vonnequtun əsərini “Qalaktikada avtostopla gəzən səyahətçinin təlimat kitabçasına” təsir edən kimi qeyd edən Duqlas Adams da daxil oldu. İlk baxışdan “Titanın Sirenləri” romanının qəhrəmanları - millioner olan, sonra isə kosmos avarasına çevrilən Malaxi Konstant və onu qalaktikada böyük arkad oyununda pinbal topu kimi gəzməyə məccbur edənn məkan - zaman kontinuumuna düşmüş görücü olan Vinston Nayls Rumford ətrafında baş verənn yüngül təbiətli, sistemsiz, zəif təşkil olunmuş hekayəyə bənzəyir (http://www.encyclopedia.com/children/). Eynisi bu əsərin ikinci dərəcəli personajlarına da aiddir, onların heç biri nə fiziki, nə də psixoloji cəhətdən “əsaslandırılmış” adlandırıla bilməz. Məsələn, Noel Konstant, Malaxinin atası, otuz doqquz yaşındadır, “subay, fiziki və mənəvi cəhətdən cəlbedici deyil və biznesdə uğursuzluq qazanmışdır” (Freese, 1986: s.34), birja spekulyantı olmaq fikrinə düşür və Bibliyanın birinci misrasını rəhbər tutaraq sərmayə qoymağa qərar verir. Hekayəni nağıl edən yazır ki, Noel öz var dövlətini “təqvim tarixlərindən və yataq yaylarından daha çox qidalandırıcı” materiallardan yaratmışdı, amma heç nəyə baxmayaraq, hətta bəxti gətirmiş olsa belə o, bu var-dövləti yaratdı. Bununla belə roman irəlilədikcə Noelin burada özünü göstərdiyinə şübhələnməyə əsas yaranır. Sonda bu mövzu barədə ən son incəliyə malik söz Beatris Rumford tərəfindən deyilir, o, deyir: “Mən Tralfadorun gücünün necəsə Yerdəki işlər ilə əlaqədar olduğunu inkar edən sonuncu şəxs olacam. Ancaq Tralfamadorun -------------------... 81 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com maraqlarına xidmət edən şəxslər onlara o qədər şəxsi formada xidmət ediblər ki, Tralfamadorun bu işlə demək olar ki, heç bir əlaqəsi olmayıb”. Beatris Vinston Rumfordun “insanın Günəş sistemində məqsədinin bu yolda Tralfamadordan yerüstü elçisinin göndərilməsinə nail olmaq idi“ fikrini təkzib etmək istəyir. Alternativ məqsədi müdafiə etməklə o, sərt determenizmi təkzib etmək üçün romana açar da tapır: fərdiyyət. Romanda qeyd olunur ki, dünya “maşın” kontinuumu ilə doludur: Salo kimi spesifik funksiyaları yerinə yetirmək üçün qurulmuş hərfi maşınlar; başqalarının sonunu gətirmək üçün kukla oyunçuları tərəfindən idarə olunan, başında antenası olan Unk kimi yarım maşınlar; dini uğur, abır həya və yaxşı cəmiyyət forması haqqında fikirləri olan dindarlar tərəfindən idarə olunan metafor maşınları və Darvin maşınları, insan varlığı digər heyvanlar kimi öz genləri vasitəsilə müəyyən növlərə xas üsulla fəaliyyət göstərməyə meyilldir. Lakin Beatris Rumford həmçinin qəbul edir ki, insanların maşın olması faktına baxmayaraq (onların belə hazırlanmasına və müəyyən məqsədər üçün istifadə edilməsinə baxmayaraq), onlar tamamilə “fərdi” şəkildə fəaliyyət göstərir və azadlıq da bundan ibarətdir.İnsanların hələ də başqaları tərəfindən istifadə olunmasına baxmayaraq öz həyatlarını formalaşdırma üsulları romanda insan həyatının məqsədi ilə əlaqəli başqa bir fəlsəfi suala səbəb olur. Yenə də Beatris Rumfordun düşüncəsi romanın Malaxi Konstant tərəfindən kristallaşdırılmış təvazökar cavabını təmin edir: "bu həyatı kimin idarə etməsindən asılı olmayaraq" insan həyatının məqsədi "sevilmək üçün ətrafında olanları sevməkdir". Hər halda belə görünür ki, Krosbi, Sills, Naş və Yunqun “yanında olanı sev” cavabı hələ də çoxlu sayda fərdi formalara imkan verir: İstifadə edilmiş ədəbiyyat 1. Freese, Peter (1986). "Kurt Vonnegut, Jr., The Sirens of Titan, 1959" / in Der Science-Fiction-Roman in der angloamerikanischen Literatur. Interpretationen, ed. Hartmut Heuermann. – Düsseldorf: Bagel. – P.34. 2. Frye, Northrop (1990). Anatomy of Criticism. Four Essays. – London: Penguin. – P 78. 3. Giannone, Richard. (1977). Vonnegut. A Preface to His Novels. Literary Criticism Series. – Port Washington, NY: Kennikat Press. – 110 p. 4. http://www.encyclopedia.com/children/academic-and-educational-journals/black-humor-childrensliterature 5. http://“Country Profile: United States of America”. BBC News (London). CLASSIFICATION OF THEMES AND IDEAS OF ABDULLAH SHAIKH’S ENLIGHTENING REALISTIC STORIES Telli Muradova PhD student Azerbaijan National Academy of Sciences, Azerbaijan tellimuradova312@gmail.com ORCID ID: 0000-0003-2107-4933 Abstract: Based on the opinions of literary scholars, we can say that education, the subject of education, the creation of examples of children's literature, pedagogical activities, etc. Many such features allow Abdullah Shaigi to fall into existing categories. Abdullah Shaig, as one of the leading intellectuals who shaped the intellectual environment of the twentieth century, has gained a special place in our field of humanitarian thought with his enlightenment activities and artistic creativity based on the enlightened worldview. As in other currents that emphasize the diversity of our literature, enlightenment realism attracts attention. This trend is also characterized by the introduction of new genres in literature. As one of the traditional and minor genres of prose, storytelling plays an important role in enlightenment realism. Abdullah Shaikh's stories are also specific due to their enlightening realist features (there are also stories in which we -------------------... 82 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com perceive the character of other currents). Considering that the work of Abdullah Shaig dates back to the beginning of the twentieth century, we can say that the new qualities acquired by the Enlightenment in this period were directly reflected in the writings of both him and other artists of the time. Key words: Abdulla Shaig, enlightener, prose, story, theme, idea ABDULLA ŞAİQİN MAARIFÇI REALIST HEKAYƏLƏRİNİN MÖVZU VƏ İDEYA TƏSNİFATI Muradova Telli Ələddin qızı Doktorant Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası, Azərbaycan tellimuradova312@gmail.com Xülasə: Ədəbiyyatşünas alimlərin fikirlərindən yola çıxaraq deyə bilərik ki, maarif, təlim-tərbiyə mövzusu, uşaq ədəbiyyatı nümunələrinin yaradılması, pedaqoji fəaliyyət və s. bu kimi bir çox xüsusiyyət Abdulla Şaiqi mövcud kateqoriyalara aid etməyə imkan verir. Abdulla Şaiq XX əsrin intellektual mühitini formalaşdıran qabaqcıl ziyalılardan biri kimi həm maarifçilik fəaliyyəti, həm də maarifçi dünyagörüşünə əsaslanan bədii yaradıcılığı ilə humanitar fikir sahəmizdə özünəməxsus yer qazanmışdır. Çoxjanrlılıq ədəbiyyatımızda ağırlığını qoyan digər cərəyanlarda olduğu kimi maarifçi realizmdə də diqqət cəlb edir. Həm də bu cərəyan yeni janrların ədəbiyyata gətirilməsi ilə səciyyələnir. Nəsrin ənənəvi, həm də kiçik janrlarından biri kimi hekayə maarifçi realizmdə mühüm yer tutmaqdadır. Abdulla Şaiq hekayələri həm də maarifçi realist xüsusiyyətlərinə görə (başqa cərəyanların xarakterini sezdiyimiz hekayələri də var) spesifikdir. Abdulla Şaiq yaradıcılığının XX əsrin əvvəllərinə təsadüf etdiyini nəzərə alaraq deyə bilərik ki, maarifçiliyin bu dövrdə qazandığı yeni keyfiyyətlər bilavasitə həm onun, həm də dövrün digər sənətkarlarının qələmində büruzə vermişdir. Açar sözlər: Abdulla Şaiq, maarifçi, nəsr, hekayə, mövzu, ideya XX əsrin əvvəllərində maarifçi realizm öz ağırlığını ədəbiyyatda hiss etdirməklə bir çox sənətkarların yaradıcılığında əsas zəmin təşkil etmişdir. Əsrin əvvəllərində ədəbi cərəyanların rəngarəngliyi, obyektiv səbəblər üzündən bir-birinə təsir və nüfuzunun mövcudluğu bəzən yaradılan bir ədəbi nümunədə bir neçə cərəyana məxsus elementlərin müşahidə olunmasına yol açmışdır. Təyinatda dominantlıq prinsipini əsas götürərək mətnlərin hansı cərəyana mənsubluğu haqda elmi qənaətə gəlmək mümkündür. Maarifçi realizmin nümayəndəsi olaraq fərqləndirdiyimiz yazıçılarımızdan biri kimi Abdulla Şaiq yaradıcılığına bu aspektdən yanaşmaq yerinə düşər. “Ədəbiyyatşünaslarımız “70-90-cı illəri” Ə.Haqverdiyev və N.Vəzirov yaradıcılığını “maarifçiliyin süqutu dövrü” adlandırılar. Əlbəttə, bu hökm yalnız maarifçiliyin (və maarifçi realizmin) bu dövrdə öz saflığını itirməsi mənasında doğrudur. Ümumiyyətlə, Ə.Haqverdiyev və N.Vəzirovda “keçid dövrünün” ifadəsi olan “metodlar qarışığı”nın əlamətlərini aydın hiss edirik.” (Yaşar, 2015: s.197) Abdulla Şaiq nəsrinin – hekayələrinin təhlili zamanı onun da yaradıcılığının Y.Qarayevin müddəasına uyğunluğunun şahidi oluruq. “XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan realist yazıçılarının bir hissəsi mətbuat, nəşriyyat ətrafında toplanmışdı, bir hissəsi də daha çox səhnə, teatr sahəsində (N.Vəzirov, Ə.Haqverdiyev, Ü.Hacıbəyov və b.). Üçüncü qisim yazıçılar isə maarif, təlim-tərbiyə mövzuları üzrə, uşaq ədəbiyyatı sahəsində çalışırdılar. Bu müəllim-yazıçıların bütün yaradıcılıq fəaliyyəti məktəb, maarif tələblərinə uyğunlaşdırılmışdı.”(Cəlal, 1982: s. 232) Ədəbiyyatşünas alimlərin fikirlərindən yola çıxaraq deyə bilərik ki, maarif, təlim-tərbiyə mövzusu, uşaq ədəbiyyatı nümunələrinin yaradılması, pedaqoji fəaliyyət və s. bu kimi bir çox xüsusiyyət Abdulla Şaiqi üçüncü kateqoriyaya aid etməyə imkan verir. Abdulla Şaiq XX əsrin intellektual mühitini formalaşdıran qabaqcıl ziyalılardan biri kimi həm maarifçilik fəaliyyəti, həm də maarifçi dünyagörüşünə əsaslanan bədii yaradıcılığı ilə humanitar fikir sahəmizdə özünəməxsus yer qazanmışdır. Çoxjanrlılıq ədəbiyyatımızda ağırlığını qoyan digər cərəyanlarda olduğu kimi maarifçi realizmdə də diqqət cəlb edir. Həm də bu cərəyan yeni janrların ədəbiyyata gətirilməsi ilə səciyyə-------------------... 83 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com lənir. Nəsrin ənənəvi, həm də kiçik janrlarından biri kimi hekayə maarifçi realizmdə mühüm yer tutmaqdadır. Abdulla Şaiq hekayələri həm də maarifçi realist xüsusiyyətlərinə görə (başqa cərəyanların xarakterini sezdiyimiz hekayələri də var) spesifikdir. “Maarifpərvər realistlər nə keçmişin tənqidinə o qədər aludə, nə də gələcəyin xəyallarına o qədər məftun idilər. Onlar ən çox adi, həyati məişət qayğılarını qələmə alır, gələcəyi yaratmaq üçün hər kəsdən, hər şeydən əvvəl məktəbə müraciət edirdilər. Məktəbi nəinki mədəniyyət, intibah üçün, hətta ictimai quruluşu düzəltmək üçün də əsas vasitə sayırdılar.” (Cəlal, 1982: s. 233) Təkcə bu meyarla yox, əslində, bir sıra xüsusiyyətlərinə görə Abdulla Şaiq nəsri – hekayələri maarifçi realist (bəzən romantik) nümunələr kimi təsnifatlandırıla bilər. Bunu hekayələrin təhlili ilə aydınlaşdırmaq məqsədəuyğundur. Abdulla Şaiq yaradıcılığının XX əsrin əvvəllərinə təsadüf etdiyini nəzərə alaraq deyə bilərik ki, maarifçiliyin bu dövrdə qazandığı yeni keyfiyyətlər bilavasitə həm onun, həm də dövrün digər sənətkarlarının qələmində büruzə vermişdir. Burada filologiya elmləri doktoru, professor Tahirə Məmmədin XX əsrin əvvəlləri maarifçi – maarifçi realist, maarifçi romantik ədəbiyyatla bağlı fikirlərini xatırlamaq yerinə düşər. “Maarifçilik inkişaf edib yayıldıqca, yarandığı mərkəzdən uzaqlaşdıqca yeni keyfiyyətləri çoxalır. Bu fərqliliklər ilk növbədə milli maraqların önə çəkilməsi ilə üzə çıxır. Digər tərəfdən isə, bəzən şüurlara təsiretmə mexanizmində kəskinlik və ekspressivlik özünü göstərir, bəzənsə maarifçi ideal ümidsizlik, həyəcan, faciəvi nəticələr içində girdaba düşür.” (Tahirə, 2016: s. 42) Bu keyfiyyətlərin təşəkkül tapması, dövrün problemlərinin bədii nümunələrdə əksi maarifçi realist kimi Abdulla Şaiq hekayələrinin əsas zəminidir. Maarifçi realizmin XX əsrin əvvəllərinə aid mərhələsinin bir nümayəndəsi kimi Abdulla Şaiqin hekayələrini maarifçiliyin bir neçə prinsiplərinə uyğun qruplaşdıra bilərik. I. İslah etmək, yumşaq tənqid yolu ilə xoş final xarakterli hekayələr: “Murad”, “Lovğa ovçu”, “Göbələk”, “Usta Bəxtiyar”, “Şələquyruq”, “Oyunçu bağalar” və s. II. Zamanla geridə qalmış cəmiyyətin obrazlarla simvolizə olunduğu hekayələr: “Vəzifə”, “Anabacı”, “Özü bilsin, mənə nə”, “Baş üstə” və s. III. İnsanları xurafata sürükləyən dini inancların tənqid olunduğu hekayələr: “Pirin kəraməti” və s. IV. Vətən, torpaq, millət amalının öncül olduğu hekayələr: “Kələkbaz Albert”, “Kiçik qəhrəman”, “İki yoldaş” və s. V. Naturanın ön planda olduğu hekayələr: “Köç”, “Timsah ovu” və s... Birinci qrup hekayələrində cəmiyyətin, ayrı-ayrı fərdlərin islahına can atan müəllif maarifçi taktika kimi bəzən xoş final, bəzən tənqid edərək yönəltmək, düzgün istiqamətləndirmək yolunu izləyir. “Maarifçi realizmdə yenə də əvvəlki başlıca prinsip, onun əsas kriteriyası – rasionallıq və ağlauyğun cəmiyyət, xoşbəxtlik və azadlıq konsepsiyası davam etməkdə idi. Lakin ağılın seçim və görüm istiqaməti, bir ideal kimi azadlıq və xoşbəxtliyin kriteriyaları inkişaf edərək hədəfini daha da dəqiqləşdirmişdi.” (Tahirə, 2016: s. 44) Bu fikirlərdə ümumiləşən müdəaları Abdulla Şaiq hekayələri ilə xüsusiləşdirən həmin kriteriyalara uyğunluğun mövcudluğudur. “Murad” hekayəsində əsas qəhrəmanlar olan bacı və qardaşın müqayisəsi bizə doğrunun və yanlışın göstərilməsində əsas rol oynayır. Mülayim, həlim, mehriban təbiətli Bilqeys ilə müqayisədə qardaşı Muradın sərt, acıqlı, dalaşqan xasiyyəti, üstünlük verilən tərəfin Bilqeys olması və müəllifin Muradı bu istiqamətdə dəyişmək cəhdi islah etmək, öyrətmək və doğrunu göstərmək istəyi ilə əlaqədardır. Bu Muradın səhvini öz dili ilə ifadə olunan sözlərində də görünməkdədir: “Murad alma ağacının altında oturub qəmgin-qəmgin öz-özünə fikir eləyirdi: “Nə üçün Bilqeysi hamı sevir? Hamı ona məhəbbət yetirir? Amma heç kəs sevmir, hamı mənə nifrət edir? Nə üçün?...”” (Şaiq, III, 2005: s.178) Bu sualların cavabını düşünərkən Muradın səhvləri fonunda vacib olanı tapmaq mümkündür, bu birbaşa maarifçi müəllifin məqsədinə çatması deməkdir. “Şələquyruq” hekayəsində Səfər və Əkbərin dava etməsi, onların davasının həm özlərinə, həm də ətrafa vurduğu ziyan və bundan peşman olan, təəssüflənən uşaqların hərəkətləri, “Oyunçu bağalar”da Aslanın doğru bildiyi oğurluq əməlinin ona tənə olaraq geri dönməsi də bizə açıq mesajdır və tərbiyəvi-əxlaqi dəyərlərin aşılanması baxımından -------------------... 84 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com diqqətəlayiqdir. Sonuncu hekayədə Qanbay adlı uşağın timsalında məqsədə çatmaq üçün əzmin vacibliyi və iradə, səbr, dözüm kimi insani xüsusiyyətlər oxucuya detalları ilə açıqlanmaqdadır. “Göbələk” ən çox maraq yaradan hekayələr içərisində ilk sırada gəlir desək yanılmarıq. Həm mövzusu, eyni zamanda qarşıya qoyulan ideya, işlənmə tərzi və ifadələri, həm də obrazların qarşılıqlı dialoqu fərqli təəsurat yaradır, çünki digər hekayələrdə az rastlaşdığımız sətiraltı məna, yəni müəllifin tənqid etdiyi hədəfə ironiyası sezilməkdədir. Yazıçı Qulubəyin simasında cəmiyyətdəki “göbələklər”i ümüiləşdirərək onları açıq hədəf göstərməkdən çəkinmir. Öz düşüncə tərzi ilə başqalarına üstünlük göstərmək, onlara dırnaqarası yanaşmaqla Qulubəy onun fikirlərini ələ salan yazıçını belə başa düşmür. Dostları ilə xatirələrindən danışarkən ruslarla birlikdə keçirdikləri məclisi təsvir edən Qulubəyə müəllifin cavabı gülüş doğurur: “...Sonra rəqs başlandı. Dan yeri sökülüncəyə qədər yedik, içdik, çaldıq oynadıq, azğın təqlidlər, gülünc meymunluqlar etdik. - Çox doğru, bu ki, Darvin nəzəriyyəsini isbat etmək üçün çox əsaslı dəlillərdir – dedim.” (Şaiq, I, 2005: s. 61) Sənətkar Qulubəyi danışdırmaqla irəliləyən hər sətirdə onun iç üzünü açıb ortaya qoyur və onun öz dili ilə, düşüncə tərzi, milli dəyərlərə, onu əhatə edən doğma mühitə olan münasibəti ilə ifşası buna sübutdur. “ – Siz yazıçı olmağınıza baxmayaraq, lap elə mənim atam kimi düşünürsünüz. Papaq yaxşı olsa idi, Avropanın ziyalıları da ondan qoyardılar. Bu motal papaqlar, büzməli çuxalar lap zəhləmi tökübdür. Atamın ölməyini gözləyirəm. Ölən kimi var-yoxunu götürüb bir baş Parijə, o gözəllər, ballar şəhərinə gedəcəyəm. Bəlkə də heç qayıtmadım da. Adamın vətəni olanda da ele olsun.” (Şaiq, I, 2005: s. 59) XIX əsrin sonunda yazan maarifçi realist sənətkarların əsərlərində mülkədar və kəndli, bəy və muzdlu obrazları yaradılmışdır, doğrudur bu yazıçıların ilkin yaradıcılıq dövründə aşağı zümrənin aktiv mübarizə fonunda təsviri nəzərə çarpmır, bunun əvəzində onlar üçün vuruşan “maarifli” qüvvələrdir. “...Lakin bir şey şübhəsizdir: onlar hər ikisi eyni maaifçi məqsəd və niyyət mövqeyindən tənqid olunur: bəydəki qabalığın da, kəndlidəki nadanlığın da səbəbi eynidir, eyni bəladır: maarifsizlik!” (Yaşar, 2015 s. 198) XX əsrin əvvəllərində yazılan hekayələrdə isə eyni münasibət sahibkar və fəhlə arasındadır, dəyişən isə heç bir şey yoxdur. “Məktub yetişmədi” hekayəsi fikirlərimizi dəstəkləmək üçün unikal nümunə ola bilər. Ancaq yuxarıda qeyd etdiyimiz (metod qarışıqlığı anlayışı) maarifçi-realist hekayə anlayışından çox tənqidi-realist nəsr nümunəsi aldandırsaq daha doğru olar. “Abdulla Şaiqin əsəri realist bir əsərdir. Köhnə Bakıdakı fəhlə həyatı burada təbii və inandırıcı boyalarla göstərilmişdir. Obyektiv təsvir və göstərmə üsulu ilə yazılan bu hekayədə sahibkar da, fəhlə də inandırıcı münasibətlər əsasında verilmişdir.” (Cəlal, 1982: s. 278) Neft mədəninin sahibi Hacı Qulunun acgözlüyünün “qurbanı” olan Qurbanı məhv edən həm zaman, məkan, mühitdir, həm də cəmiyyətin aclığına dərman olmayan “qaydalar”, “qanunlar”dır. Qurban obrazına ad seçərkən onun müəyyən maraqlara peşkeş olacağı ən başından müəllifə bəlli idi. “Tanrıverdi soyuq və laqeyd bir tövrlə: - Qurbanın meyiti quyuda qalacaq?- deyə soruşdu. Bu sözdən Hacı Qulu şirin yuxudan oyanmış kimi oldu. Göz qapaqları iri-iri açıldı. Kisəsindən iki iyirmi beşlik çıxarib: - Kim bu işi görsə, bu əlli manat onundur – dedi . Tanrıverdi quyuya yaxınlaşıb və neftin qaynayıb yaxınlaşdığını görüncə: - Yazıq Qurban, sən qəbrini öz əlinlə qazdın – dedi.” (Şaiq, I, 2005: s. 32) Qurban və onunla birlikdə çalışan digərləri məlum sonu dəyişmək üçün heç bir hərəkət etməməklə bərabər, boyun əyməklə haqsız vəziyyətə düşürlər. Maarifçi qəhrəman olmamaqla bərabər, bu obrazlar yenə passiv və qorxaqdırlar, hər hadisəni şəxsi taleyi ilə əlaqələndirən məzlumdurlar. “Vəzifə” hekayəsində öz peşəsinə aludəçilik, vəzifə qanunlarının ailə içində tətbiqi və ailə münasibətlərinə təsiri nəticəsində daxili anlaşmazlıq, pozuntu və s. problemlərin təsviri ön plandadır. Maraqlı tərəfi məsələlərin həllində rol oynayan müəllim-pedaqoq obrazının əsas həlledici olmasıdır. Bu sırf maarifin, maarifçinin əsas amalına xidmət edən hadisədir. “ – Ayağınız evimizə dəydiyi gündən ailəmizdə bir dəyişiklik yarandı. İndi çox yaxşıdır. ...Siz bizim həyatımızı təmin etdiniz. Bu qədər yaxşılıqlara görə sizə təşəkkür etmək lazım deyilmi?” (Şaiq, I, 2005: s. 197) Məhz müəllimin təhriki və səyi ilə məhkəmə işçisi Həsənin alışdığı qayda-qanunları xanımı və övladları -------------------... 85 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com üzərində tətbiqi və bunun nəticəsində doğan acınacaqlı nəticə (onun oğlu oğurluq edərək evdən qaçmaq istəyir) aradan qalxır, bir ailənin qurtuluşu ilə bəlkə bir nəslin, bəlkə də bir cəmiyyətin gələcəyinə ümid yaranır. Bu işığı yaradan müəllim əməyi savadsız, cahil mühitin qurtuluş yolunun göstəricisidir, o, həmdə maarifçi nümunədir. Öz vəzifəsindən düzgün istifadə edən və edə bilməyən iki məmurun müqayisəsidir: “ – Yalnız üzərimə düşən kiçik bir vəzifəni yerinə yetirdim. Həsənin atalıq və yoldaşlıq vəzifəsinə dair mühüm bir şeyi ona xatırlatdım... Demək istəyirəm ki, o bəxtiyarlığı sizə verən nə mənəm, nə də Həsəndir. - Bəs kimdir? - Vəzifə.” (Şaiq, I, 2005: s. 97) “Anabacı”, “Baş üstə” hekayələrində savadsız, cahil kütlənin fərdləri qələmə alınsa da, burada vurğulanan əsas məsələ, onların cəhalətin qurbanı olsalar da, hələ də itirmədikləri yüksək insani keyfiyyətləridir. “... ey yüksək qadın, söylə, altımış illik həyatın sənə yükləmiş olduğu ağır yüklər belini bükmüş, gözlərinin nurunu almış, dizlərini taqətsiz etmiş olduğu halda necə olmuş ki, qəlbinə, ruhuna toxunmamışdır.” (Şaiq, I, 2005: s. 85) Görkəmli ədəbiyyatşünas alim Yaşar Qarayev “Ortodoks dinə və orta əsrlər əleyhinə, məcid və minbər xurafatı əleyhinə mübarizədə islama əsaslanan maarifçiliklə burjua-islamçı maarifçiliyi və inqilabi-demokratik maarifçiliyi qəti fərqləndirmək lazımdır.” (Yaşar, 2015: s.189) deyir və fikrin davamında əlavə edir “Şübhəsiz, “dindar maarifçiləri” xurafatçılarla qətiyyən eyniləşdirmək doğru olmaz. Onlar ağlı dinin əsaslarına qarşı yox, ...axundların, mollaların korladığı islama qarşı çıxırdılar.”(Yaşar, 2015: s.189) Abdulla Şaiq dindar maarifçi deyildi və onun yazdığı hekayədə ağlı dinə qarşı qoymaq yox, xurafatın, dini fanatizin gətirdiyi bəlalara ağıl ilə baxmaq, yanaşmaq ideyası əsasdır. “Pirin kəraməti” hekayəsində məhz o “kəramət”i görməyən insanların bəsirət gözünə işıq tutur. Bu mövzu bəhs etdiyimiz əsrin əvvəllərində aktual idi, “Pir” (N.Nərimanov), “Pir”, “Seyidlər ocağı” (Ə.Haqverdiyev) kimi əsərlərin oxşar mövzuda olması təsadüf deyildi. Hekayədə xəstə oğlanı – doğrudur onun necə xəstə düşdüyü də ayrı bir məzhəkə mövzusudur, müalicə üçün xəstəxanaya yox, pirə aparmağı qərara alırlar, həm də ən yaxın qohumları bu ideyanı irəli sürür və onu məcbur edirlər, bir növ sonu üçün zəmin hazırlayırlar. “Oğul, sən nəvaxtacan belə qalacaqsan? Gəl, sözümü eşit, səni “Pirhəsən”ə aparaq. Orda qurbanımızı kəsək, şəfamızı istəyək, sən o pirin kəramətini gör. Bu naxoşluğu elə orda qoyub gələcəksən.” (Şaiq, I, 2005: s. 67) Bəli Əhməd anasının təkidi ilə “pirin kəraməti”ni görür və bir daha sağala bilmir. Xəstəliyi günü-gündən artır və onu məhv edir, ancaq xəstəlikdən əvvəl Əhməd və onun kimi milyonlarla insanı həm mənəvi, həm cismani məhv edən cahillik və nadanlıqdır. Sxolastikaya əsir olan cəmiyyət dinin məziyyətlərini dərk etmədən ondan istifadə edən şarlatanların quluna çevrilir və onlar hər zaman məhvə məhkumdur. “Bəzən belə bir fikir səslənir ki, milliyətçilik başlanan yerdə maarifçilik bitir. Lakin bu problemə bütöv yanaşmamaqdan törəyən bir mülahizədir. XX əsr Azərbaycan maarifçiliyinin aparıcı xüsusiyyəti onun milliyyətçiliyidir.” (Tahirə, 2016: s. 43) Ağlauyğun mühit və şərait də maarifçi realistləri düşündürən problemlərdən olduğu üçün rasional düşüncəli ziyalıların müstəmləkəçi, insanların haqqını tapdalayan bir idarə sisteminə qarşı çıxması, insanlarda milli şüurun və milli kimliyin inkaşafını məfkurə halına gətirməsi təbii idi. Abdulla Şaiq də yazıçı, şair və ən əsası pedaqoq kimi milli məfkurə hissini öz yetirmələrinə, oxucularına aşılayan bir sənətkardır. Bu onun nəzm və nəsr tipli əsərlərində qarşılaşdığımız bir xüsusiyyətdir, eyni zamanda XX əsrin əvvəllində yazan sənətkarlarımızın vahid mübarizə platformasıdır. Onun “Kələkbaz Albert”, “Kiçik qəhrəman”, “İki yoldaş” kimi hekayələrində müharibə mövzusu fonunda inkişaf etdirilən əsas ideya məhz vətən millət sevgisi, torpağa bağlılıq, milli mənsubiyyətini bölüşdürdüyü insanlara sadiqlik, onlar üçün canını belə düşünmədən təhlükəyə atmaq və s. bu kimi bir çox məziyyətlərin cəmləşdiyi nəsr nümunələridir. Hekayələrdə bu kriteriyaların daşıyıcısı rolunda həm kiçik uşaq (Albert, Azay), həm gənc əsgər (Xuan), ailə başçısı, həm də yaşlı nəslin (Albaressa) nümayəndəsini də görə bilərik. “Maarifçilər, xüsusən, XIX əsrin onilliklərinin maarifçiləri vətən və millət şüurunun inkişafında mühüm rol oynadılar. Bu da öz növbəsində XX əsr maarifçiliyində yeni bir keyfiyyət inkişaf -------------------... 86 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com etdirdi: xoşbəxtlik və azadlıq probleminin həllində millət və vətən məsələsi başlıca amillərdən birinə çevrildi.” (Tahirə, 2016: s. 45) Bu hekayələrdə də azadlıq üçün, millət, vətən sevgisi uğrunda gedən mübarizənin Abdulla Şaiq qələminə uyğun ifadəsini görürük. İstifadə edilmiş ədəbiyyat Cəlal, M. Firudin, H. (1982). XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı. – Bakı: Maarif nəşriyyatı. – 427 s. Şaiq, A. (2005). Seçilmiş əsərləri. 3 cilddə. I c. – Bakı: Avrasiya press. – 496 s. Şaiq, A. (2005). Seçilmiş əsərləri. 3 cilddə. III c. – Bakı: Avrasiya press. – 536 s. Tahirə, M. (2010). XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı (I hissə). – Bakı: Apostrof çap evi. – 162 s. Tahirə, M. (2016). Ədəbiyyat müasir elmi yanaşmalar kontekstində. – Bakı: Xan nəşriyyatı. – 412 s. 6. Yaşar, Q. (2015). Seçilmiş əsərləri. 5 cilldə. III c. – Baki: Elm nəşriyyatı. – 908 s. 1. 2. 3. 4. 5. SOCIOL-POLITICAL AND CULTURAL CONTEXT OF THE “MOLLA NASREDDIN” MAGAZINE Vazifa Ibrahimli PhD student Baku State University, Azerbaijan i.vazifa@gmail.com ORCID ID: 0000-0001-8281-7716 Abstract: “Molla Nasreddin” magazine began its publishing in a very tense and complicated historical environment. During the years of the magazine's existence, great events have taken place on a global scale: World War I, bourgeois and socialist revolutions, collapse of the Ottoman Empire and tsarism, etc. The establishment and collapse of the ADR in Azerbaijan, the Armenian-Muslim conflicts, the proclamation of the socialist republic, the persecution of nationalist intellectuals who did not agree with the policy of Bolshevism were the main events and processes in this region. In the first decades of the 20th century, Azerbaijan was experiencing a national renaissance. The problems of national education, press and culture worried our intellectuals, and each of them fought for the progress and freedom of our people. The press and literature became very close. Our artistic thinkers have also worked in the field of publicism; politics, ideology and literature fought for national independence and statehood on the same front. One of the leading forces of this front was the Molla Nasreddinists, who rallied around the “Molla Nasreddin” magazine. Key words: “Molla Nasreddin”, ideology, history, press, culture, liberty, strugle “MOLLA NƏSRƏDDİN” JURNALININ SOSİAL-SİYASİ VƏ MƏDƏNİ KONTEKSTİ İbrahimli Vəzifə Xəlifə qızı Doktorant Bakı Dövlət Universiteti, Azərbaycan i.vazifa@gmail.com Xülasə: “Molla Nəsrəddin” jurnalı nəşrə çox gərgin və mürəkkəb tarixi şəraitdə başlamışdır.Jurnalın fəaliyyət göstərdiyi illərdə qlobal miqyasda böyük hadisələr baş vermişdir: Birinci Dünya Müharibəsi, burjua və sosialist inqilabları, Osmanlı imperatorluğunun və çarizmin çöküşü və s. Azərbaycan miqyasında ADR-in qurulması və süqutu, erməni-müsəlman davaları, sosialist respublikasının elanı, bolşevizm siyasəti ilə razılaşmayan milli dünyagörüşlü ziyalıların təqibi regionda dövrün xarakteristikasını təyin edən əsas hadisə və proseslər idi. -------------------... 87 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com XX əsrin ilk onilliklərində Azərbaycanda milli intibah yaşanmaqda idi. Milli təhsil, mətbuat, mədəniyyət problemləri ziyalılarımızı düşünürür və hər biri xalqımızın tərəqqisi və azadlığı uğrunda mübarizə aparırdı. Mətbuat və ədəbiyyat bir-birinə çox yaxınlaşmışdı. Bədii yaradıcılıqla məşğul olan mütəfəkkirlərimiz həm də publisistika sahəsində fəaliyyət göstərirdilər; siyasət, ideologiya və ədəbiyyat eyni cəbhədə milli müstəqillik və dövlətçilik amalı uğrunda döyüşürdü. Bu cəbhənin aparıcı qüvvələrindən biri “Molla Nəsrəddin” jurnalı ətrafında birləşmiş molla nəsrəddinçilər idi. Açar sözlər: “Molla Nəsrəddin”, ideologiya, tarix, mətbuat, mədəniyyət, istiqlal, mübarizə “Molla Nəsrəddin” jurnalının çap olunmağa başladığı və nəşrinin davam etdirildiyi dövr dünyada, eləcə də Azərbaycanda son dərəcə mürəkkəb, gərgin və dinamik bir tarix yaşanırdı. İnqilablar, Birinci Dünya Müharibəsi kimi qlobal hadisələr Azərbaycanın da tarixi taleyində ciddi dönüşlərə yol açdı. Vətənimizin hər iki tərəfində - Şimalda və Cənubda demokratik mübarizə başladı, milli oyanış baş verdi. Səttərxan, Şeyx Məhəmməd Xiyabani hərəkatları cənubluları milli tərəqqiyə, demokratik dövlətə ümidləndirdi. Şimalda milli müstəqillik uğrunda aparılan mücadilə Azərbaycan Demokratik Respublikasının qurulması ilə nəticələndi. Ancaq hər iki tərəfdə qürurlandığımız hadisələr milli mübarizə tariximiz olaraq qaldı. İmperialist dairələr Azərbaycanın inkişafının qarşısını aldılar. Xalqın milli tərəqqi, müstəqillik və Vətən istiqbalı uğrunda apardığı mübarizənin qarşısını almaq üçün beynəlxalq imperializm hər cür maneələr törətməyə çalışdı, erməni-müsəlman davaları yaşandı, ciddi itkilərə və talanlara məruz qaldıq. Milli müstəqillik uğrunda apardığımız mübarizə istədiyimiz nəticəni vermədi. ADR –in yerini Azərbaycan SSR aldı. Milli tərəqqi və müstəqilliyi, demokratik idarə sistemini özlərinin əsas məqsədi kimi seçib, bu yolda hər cür fədakarlıq göstərən ziyalılarımız yaşanan ciddi dönüşlər və çətinliklər şəraitində belə öz amallarına sadiq qaldılar. Xalqımızın mübariz oğulları, o cümlədən “Molla Nəsrəddin” məktəbinin təmsilçiləri XX əsrin dinamik gərginlikləri içərisində ədalətsizliklərə qarşı barışmazlıqlarını tərk etmədilər. XX əsrin mürəkkəb, gərgin tarixi şəraitində xalqı milli müstəqillik, azadlıq məfkurəsi ilə maarifləndirmək istiqamətində ziyalılarımız ardıcıl fəaliyyət göstərirdilər. Mətbuat, teatr, bir sıra təhsil müəssisələri, “Nicat” xeyriyyə cəmiyyəti öz fəliyyətini bu istiqamətdə qurmuşdu. Lakin ADR-in qısa ömrü ümidlərin gerçəkləşməsinin qarşısını aldı. Sosialist-bolşevik inqilablarından sonra bütün sosial-siyasi, mədəni həyat sahələri bolşevizm ideolojiyasına tabe olunsa da, öz ideallarından dönməyən ziyalılarımız, eləcə də “Molla Nəsrəddin” öz mövqeyini qoruyub saxladı. Xalqın maariflənməsində mətbuatın rolunu yüksək qiymətləndirdikləri üçün XIX əsrin ikinci yarısından, “Əkinçi”dən başlayaraq ziyalılarımız Azərbaycan milli mətbuatının ideya platformasının formalaşması sahəsində əhəmiyyətli xidmət göstərdilər. Bu dövrdə Azərbaycanda onun hüdudlarından kənarda təhsil alan, dünyanı görüb tanıyan ziyalılar ordusu yetişmişdi. Onların maarifçilik fəaliyyətində milli tərəqqi aparıcı istiqamət təşkil edirdi. “İstər Qərb, istərsə də Şərq təhsilli olsun, müxtəlif regionlarda, fərqli dünyagörüşü aşılayan universitet və mədrəsələrdə təhsil alsalar da, bu maarifçiləri Vətənə, millətə sevgi, onun tərəqqisi, dünya millətlərindən geridə qalmaması haqda proqram və fəaliyyətləri birləşdirirdi.” (6, 139) Yeni ziyalılar nəslinin yetişməsində Həsən bəy Zərdabinin maarifçilik fəaliyyətinin, xüsusən də “Əkinçi”dəki fəaliyyətinin müstəsna rolu olmuşdur. “"Əkinçi" özündən sonra bir sıra milli mətbu nümunələrin nəşrinə cığır açdı. Ünsizadə qardaşlarının yaratdıqları "Ziya" ("Ziyayi-Qafqaziyyə"), "Kəşkül" kimi nəşrlər "Əkinçi" ənənələrindən bəhrələnərək mətbuatın inkişafına təkan oldu.” (Aşırlı, 2009: s 7) İki əsrin dinamika və ziddiyyətlərini özündə əks etdirən, Azərbaycan və digər xalqlardan olan ziyalıları bir araya gətirən, rus dilində çap olunan “Kaspi” (1881-1919) qəzeti də intellektual mühitin və mətbuatın inkişafına töhfələr vermişdir. XIX əsrdən vüsət götürən yeniləşmə və tərəqqi idealları XX əsrin əvvəllərində daha da inkişaf etdi. Bu dövrdə Azərbaycanda milli intibah yaşanmaqda idi. Mətbuat xalq, vətən taleyi, milli istiqlal və istiqbal uğrunda fədakarlıq göstərən ziyalıların tribunasına çevrilmişdi. “Molla -------------------... 88 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com Nəsrəddin” və “Füyuzat”ın öz ətrafına cəmləşdirdiyi qüvvələrlə daha aktiv mövqe nümayiş etdirir, başqa mətbuat orqanlarının da ideya mərkəzinə çevrilirdi. “Füyuzat” və “Molla Nəsrəddin” ədəbi məktəblərindən bəhs edərkən, adətən, həmin jurnallarda müəllif kimi iştirakı olan şəxslərdən bəhs olunur. Həmin jurnalların formalaşdırdığı ənənələrdən bəhrələnən bir sıra mətbuat orqanlarının da mövcudluğu nəzərə alındıqda onların ədəbi məktəb kimi miqyas və əhatə dairəsi daha doğru müəyyənləşdirilə bilər. “Füyuzat” ənənələri Əli bəy Hüseynzadənin təsisçisi olduğu “Həyat” (7 iyun 1905-ci il – 3 sentyabr 1906) qəzetindən formalaşmağa başlamışdı. Ancaq jurnalda “Həyat”ın başlanğıc verdiyi məfkurə və konsepsiya daha da inkişaf etdirildi, tamamlandı. Daha sonra “Füyuzat”ın davamçısı kimi “Yeni Füyuzat” meydana gəldi. Sovet dövründə aparılan araşdırmalarda “Füyuzat” yönlü mətbuat orqanları yanlış qiymətləndirilsə də, son araşdırmalarda onların milli tərəqqi və inkişaf istiqamətində xidmətləri üzə çıxarılıb təbliğ olunmaqdadır. ““Həyat”ın, "İrşad"ın, “Fyuzat”ın nəşri milli ideologiyanın, dövlətçilik təfəkkürünün formalaşmasına, insan hüquqlarının qorunmasına, azad sözün inkişafına xidmət etdi.” (Aşırlı, 2009: s.8) “İrşad” qəzetində həm Füyuzat, həm də “Molla Nəsrəddin” üçün başlanğıc ola biləcək bir sıra mətbuat ənənələrinin əsası qoyulmuşdur. XX əsr mətbuatında müstəsna yeri olan felyeton janrının inkişafında “İrşad”ın, xüsusən də orada yaxından iştirakı ilə seçilən Üzeyir Hacıbəylinin əhəmiyyətli xidmətləri olmuşdur. Əhməd Ağaoğlunun imtiyaz sahibliyi və redaktorluğu ilə çap olunan “İrşad” (1905- 1908) XX əsrdə intellektual mühitin məfkurəvi inkişafında mühüm rol oynamışdır. “Molla Nəsrəddin” məktəbi ətrafında “Babayi-Əmir”, “Lək-lək” jurnalları cəmləşdi. İrəvanda nəşrə başlayan “Bürhani-həqiqət” özündə “Füyuzat” və “Molla Nəsrəddin” ənənələrini birləşdirdi. Sovet ideologiyasına əsaslanan mənbələrdə “Molla Nəsrəddin” jurnalı mütərəqqi hadisə kimi qiymətləndirilsə də, “Füyuzat” və onun tərəfdarları mürtəce mövqe nümayiş etdirən qüvvələr kimi qiymətləndirilmişlər. Bir çox hallarda onları qarşı-qarşıya qoyma cəhdləri də nümayiş olunmuşdur. Doğrudur, ideya-mübarizə forma və üsullarına görə aralarında müəyyən fərqlər olsa da, onlar millətin taleyi və müstəqillik haqqında məfkurələrində birləşirdilər. Sovet dövrü tədqiqatlarında onları birləşdirən yox, ayıran tərəflər əsas götürüldüyündən “Füyuzat” və məsləkdaşlarının görüşləri mümkün qədər ictimaiyyətdən uzaq saxlanılmışdır. “Təəsüf ki, son illərədək mövcud cəmiyyətin ictimai-siyasi tələbləri əsas götürülərək, reallığı çox da əks etdirmədiyi halda, “Molla Nəsrəddin” və “Füyuzat”, hətta C.Məmmədquluzadə və Ə.Hüseynzadə süni şəkildə bir-birinə qarşı qoyulmuş, əks cəbhələri təmsil edən ədəbi qüvvələr kimi təqdim edilmişdir.” (Həbibbəyli, 2009: s.272) Lakin müstəqillik dövründə aparılan tədqiqatlarda bu münasibət dəyişilmiş və hər iki məktəbin təmsilçilərinin milli fikir tariximizdə oynadığı rol obyektiv qiymətləndirilmişdir. Hansı ədəbi cərəyana və məktəbə aid olmasına baxmayaraq XX əsrin başlanğıcını təmsil edən ziyalılar bir məslək, bir amal ətrafında birləşirdilər. Akademik Nərgiz Paşayevanın vurğuladığı kimi: “Sənətkarlıq baxımından fərqlənsə də, romantik və realist ədəbiyyatı o dövrün məfkurə və ideologiyası birləşdirirdi. Hansı istiqaməti təmsil etməsinə baxmayaraq bu tipləri bir-biri ilə birləşdirən ümumi bir cəhət var idi. O da bundan ibarət idi ki, ədəbiyyat eyni bir hədəfə vururdu – xalqın azadlığı və səadəti, millətin taleyi və müqəddəratı, dilimizin saflığı, mənəvi birliyimiz – yaradılan əsərlər, obrazlar da məhz bu müqəddəs amala xidmət edirdi.” (Paşayeva, 2004: s.11) Mətbuat da bu mövqeni nümayiş etdirirdi. Aralarında dil, üslub, qismən dünyagörüşü fərqləri olsa da, istər füyuzatçılar, istərsə də molla nəsrəddinçilər üçün hər şeydən öncə millət və vətən gəlirdi. “Molla Nəsrəddin” jurnalı və onun davamçısı olan jurnallar xalqla ünsiyyət yolu kimi satiraya üstünlük verirdilər. Satirk platformadan çıxış edən şair və yazıçılarımız dövrün ən qlobal hadisələrindən tutmuş, ilk baxışda əhəmiyyətsiz görünən, lakin xalqın cəhalətini, hüquqsuzluğunu əks etdirən kiçik yaşantılara qədər öz münasibətlərini bildirirdilər. “Dövrün elə böyük, kiçik -------------------... 89 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com ictimai-siyasi hadisə və məsələsi yoxdur ki, bu ədiblərin (molla nəsrəddinçilərin – V.İ.) sənət aynasında bu və ya başqa dərəcədə əks olunmasın.” (Mir Cəlal, 2004: s.56) “Molla Nəsrəddin”in sosial həyata, cəhalətə satirik münasibəti heç də hər kəs tərəfindən müsbət qarşılanmamışdır. Onu həm öz dövründə, həm də hazırkı zamanda yanlış anlayıb dəyərləndirənlər var. Real həyatın tənqidinin insanlara göstərdiyi təsiri fərqli mövqedən göstərib orijinallıq etmək istəyənlərin münasibətləri ciddi etirazlarla qarşılanır. Haqlı olaraq o, həm öz dövrünün, həm indinin, həm də gələcəyin mütəfəkkir sənətkarı kimi qiymətləndirilir. O, öz idealları ilə bizim müasirimizdir. “Böyük demokrat ədibin bütün əsərləri milli oyanış və dirçəlişə, azərbaycançılıq ideyalarına və istiqlala həsr olunmuşdur. Ədib 1894-cü ildə yazdığı "Danabaş kəndinin əhvalatları" povesti ilə sadə, sıravi, "kiçik" insanı böyük ədəbiyyatın əsas qəhrəmanı səviyyəsinə qaldırmışdır. O vaxta qədər "kiçik adam" ədəbiyyatda epizodik obraz səviyyəsində təmsil olunmuşdur. Cəlil Məmmədquluzadə sadə adamların timsalında mənsub olduğu xalqın taleyini ədəbiyyata gətirmiş, onu axıradək müdafiə etmişdir.” (Həbibbəyli, 2019: s.525) Mirzə Cəlilin böyüklüyü və təsir gücü onda idi ki, dahi mütəfəkkiri öz dövründə anlayıb başa düşən, onun mövqeyini dəstəkləyən silahdaşları, molla nəsrəddinçilər ordusu olmuşdur. Mirzə Cəlil və onun sənət dostları həm klassik ənənəni ustalıqla davam etdirmiş, həm də dünya səviyyəsində örnək olacaq ədəbi məktəb formalaşdırmışlar. Hazırkı dövrümüzdə molla nəsrəddinçilərin məslək və məramları, ədəbiyyatımıza gətirdikləri yeniliklər böyük əksəriyyət tərəfindən yüksək dəyərləndirilir və ənənələri öyrənilib yaşadılır. İstifadə edilmiş ədəbiyyat 1. Aşırlı A. (2009). Azərbaycan mətbuat tarixi (1875-1920). – Bakı: Elm və təhsil. 2. Həbibbəyli İ. (2009). Cəlil Məmmədquluzadə: mühiti və müasirləri. – Naxçıvan: Əcəmi. 3. Həbibbəyli İ. (2019). Cəlil Məmmədquluzadəyə yenidən qayıdış: imtina, yoxsa zərurət.// 525-ci qəzet, 16.04. 4. Mir Cəlal. (2004). Azərbaycanda ədəbi məktəblər (1905-1917). – Bakı: Ziya-Nurlan. 5. Paşayeva N. (2004). Müasir Azərbaycan ədəbiyyatında insanın bədii-estetik dərki (Xalq yazıçısı Elçinin yaradıcılığı əsasında). // Filologiya elmləri doktoru alimlik dərəcəsi almaq üçün təqdim olunmuş doktorluq dissertasiyasının avtoreferatı. – Bakı: BDU. 6. Tahirə Məmməd. (2010). XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı. – Bakı: Apostrof THE GREAT WAR IN ENGLISH LITERATURE. RICHARD ALDINGTON Bahrami Shams PhD student Baku State University Shems.dostoyevski@mail.ru ORCİD İD: Abstract: The First World War shook the social, geographical and economic structures of many countries, causing the psychological condition of people to deteriorate to a pathological level. This long-term and large-scale catastrophe inevitably affected literature. In Britain, this influence manifested itself in the early days of the war as concepts such as national solidarity, enthusiastic patriotism, heroism and duty became more prevalent in the literature. In the later years of the war, the concept of war and its true nature became clearer, especially among soldiers, and a sense of exhaustion and frustration prevailed. Thus, this -------------------... 90 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com period in English literature showed two approaches to the concept of war. There were works that welcomed the war, considered it necessary, as well as criticized it and promoted peace. The first approach was more lyrical. In the first years of the war, poets returning from the front expressed their feelings and emotions in their poetic examples on patriotism. In the later years of the war, prose works about its destructive and tragic side began to dominate. Our article will analyze the work of Richard Oldington, who is distinguished by his deep psychology and has a special place in English literature with his anti-war works. Key words: Richard Aldington, First World War, English literature, Death of hero, militarism, lyricsm, prose BİRİNCİ DÜNYA MÜHARİBƏSİ İLLƏRİNDƏ İNGİLİS ƏDƏBİYYATI. RİÇARD OLDİNQTON Bəhrami Şəms Doktorant Bakı Dövlət Universiteti, Azərbaycan Shems.dostoyevski@mail.ru Xülasə: Birinci Dünya müharibəsi bir çox ölkənin sosial, coğrafi və iqtisadi quruluşlarını dərindən sarsıtmış, insanların psixoloji vəziyyətlərinin patoloji ölçülərə çatacaq qədər pozulmasına səbəb olmuşdur. Uzun müddətli və geniş miqyaslı bu fəlakət qaçınılmaz olaraq ədəbiyyata da təsir etdi. İngiltərədə bu təsir müharibənin ilk günlərində milli həmrəylik, coşğulu vətənpərvərlik, qəhrəmanlıq və vəzifə borcu kimi anlayışların ədəbiyyatda daha çox yer alması şəklində özünü göstərdi. Müharibənin sonrakı illərində müharibə anlayışı və onun əsl mahiyyəti xüsusən əsgərlər tərəfindən daha aydın dərk olunmağa başlandı və tükənmişlik, məyusluq duyğusu insanlara hakim oldu. Beləliklə, bu dövr ingilis ədəbiyyatında müharibə anlayışına iki cür yanaşma tərzi özünü göstərirdi. Müharibəni müsbət qarşılayan, onu zəruri hesab edən və eləcə də onu tənqid edən, sülhü təbliğ edən əsərlər ərsəyə gəlirdi. Birinci yanaşma tərzi özünün daha çox lirik nümunələrdə göstərirdi. Müharibənin ilk illərində cəbhədən qayıdan şairlər öz duyğularını, hisshəyəcanlarını vətənpərvərlik mövzusunda yazdıqları poetik nümunələrdə əks etdirirdilər. Müharibənin irəliləyən illərində onun dağıdıcı, faciəvi yönündən bəhs edən nəsr əsərləri daha çox üstünlük təşkil etməyə başladı. Məqaləmizdə dərin psixologizmi ilə seçilən, müharibə əleyhinə yazdığı əsərləri ilə ingilis ədəbiyyatında özünəməxsus yer tutan Riçard Oldinqton yaradıcılığı təhlil olunacaq. Açar sözlər: Riçard Oldinqton, Birinci Dünya müharibəsi, militarizm, ingilis ədəbiyyatı, Qəhrəmanın ölümü, nəzm, nəsr Birinci Dünya müharibəsi müxtəlif qitələrə eyni zaman dilimində birbaşa təsir edən ilk müharibədir. Sənayeləşən Avropa və Rusiyanın bir-birinin qarşısını kəsmə səyləri, müstəmləkəçi ölkələrin inkişafı, Almaniya və Antanta arasındakı ziddiyətlərin kəskinləşməsi, yeni zəngin torpaqlar üzərində söz sahibi olmaq istəyi, Avropa dövlətlərinin iki hərbi-siyasi bloku arasında mübarizə Birinci Dünya müharibəsinin başlamasna səbəb oldu. Birinci Dünya müharibəsinin səbəbləri müxtəlif iqtisadi, siyasi, hərbi proseslərə əsaslanır. Xüsusilə Prussiyanın Avstriyanı məğlub etdikdən sonra yeni yaranan Almaniya İmperiyasının əlində əhəmiyyətli müstəmləkələrin olmamasına baxmayaraq, sənayesinin və texnologiyanın inkişafına görə dövrün super gücü Britaniya İmperiyasını üstələyirdi. Fransanın və İngiltərənin bu inkişafdan duyduğu narahatlıq, qarşısını almaq istəyi mübahisənin əsas başlama səbəbi idi. Dəqiq olan odur ki, bu qlobal münaqişələr zəncirində silahlardakı texniki tərəqqi, yüksək səviyyəli texnologiyanın sınaq kimi istifadəsi, onların mobilliyi bir tərəfdən dinc əhalinin kütləvi və sürətli yox olmasına səbəb olmuş, digər tərəfdən vuruşan əsgərlərin uzun illər boyu təsirindən qurtula bilməyəcəyi travmalar almasına yol açmışdır. Müharibədəki ölkələrin hər nə bahasına olursa olsun, bir-birinə üstün gəlmə səyi, daha öncə hərbi təcrübəsi olmayan, fərqli peşələrdən gənclərin özlərini bir anda hərbi təlim sahəsində və ardınca cəbhədə müharibənin ortasında tapmasına səbəb olmuşdur. Beləliklə, Birinci Dünya müharibəsi reallaşdığı dövrdə və sonralar digər bütün sosial sahələrdə olduğu kimi ədəbiyyatın və ədəbi əsərlərin də mərkəzində yer almıştır. İngiltərədə Birinci -------------------... 91 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com Dünya müharibəsində iştirak edən bir çox ədəbiyyatçı, cəbhədəki təcrübələrindən və müharibə ilə bağlı xatirələrindən bəhs edən mühüm əsərlər ərsəyə gətirmişlər. Əslən Şotlandiyalı alman vətəndaşı olan Colin Ross 1916-cı ildə cəbhədə vuruşarkən bunları düşünürdü: “Otuz-qırx il sonra, bəlkə də yüzillər sonra bu müharibənin tarixini yazan bir şair çıxacaq”. Rossun ağlında şübhəsiz ədəbiyyat klassikləri var idi: Troya savaşını yazan Homer, Napaleonun Rusiyanı istilasından danışan Tolstoy, bəlkə də, 1870-ci ildə fransızların məğlubiyyətindən danışan Zolya. 1918-ci ilin mayında mədəniyyət tarixçisi və tənqidçisi Egon Friedell isə belə bir fikir irəli sürmüşdü: “Əgər bir gün bir tarixçi nəhəng texniki qurğuların köməyi ilə, saysız-hesabsız təqdim etdiyi mənbələrlə - Troyanın heç bir zaman mövcud olmadığını sübut eləsə belə, həqiqət yenə də sonsuzadək Homerin yanında olacaq.” (Eksteins, 2001: s.298) Birinci Dünya müharibəsi dövründə ədəbiyyat bir çox ölkələr üçün ən təsirli təbliğat və ictimaiyyət ilə əlaqə üsullarından biri idi. Digər xalqlarda olduğu kimi, İngiltərədə də müharibə dövründə ədəbi əsərlər bir tərəfdən insanlarda milli şüuru alovlandırmağa xidmət edərkən, digər tərəfdən müharibənin əsl üzü barədə heç bir məlumatı olmayan insanlara savaşın yaratdığı vəhşiliyi, daxili sarsıntıyı və ümidsizliyi göstərməkdə mühüm rol oynayırdı. Müharibənin hökm sürdüyü 1914-1918 – ci illər arasındakı dönəmdə İngilis ədəbiyyatında əsasən cəbhədə vuruşan ingilis şairlərin şeirləri ön plana çıxmışdır. İngiltərə 4 avqust 1914-cü ildə Almaniyaya savaş elan edərək Birinci Dünya müharibəsinə daxil olur. İngiltərədə müharibənin ilkin vaxtlarında, bəzi şairlər tərəfindən yazılan və qəzetlərdə çap olunan şeirler, xalqın böyük bir hissəsinə hakim olan vətənpərvər duyğuları və o coşğunu yansıdırdı. Bu dövrdə vuruşmağın və əsgər olmağın anlamını gerçək yönləri ilə tam olaraq dərk etməyən ingilis xalqı və eləcə də bəzi şairlər müharibəni əsasən şərəf, zəfər, cəsaret, qəhrəmanlıq kimi anlayışlarla əlaqələndirirdilər. Müharibədə iştirak edən, lakin 1915-ci ildə bir xəstəlik səbəbiylə əsgər kimi dünyasını dəyişən ingilis şairi Rupert Brooke müharibənin ilk aylarında yazdığı “Əsgər” (The soldier) adlı şeirində müharibədə iştirak edən, ölkəsindən uzaqda bir İngilis əsgərinin həm vətəninə olan sevgisini və sədaqətini, həm də ölkəsi uğrunda savaşmanın önəmini qəhrəmanın öz dilindən təsirli sözlərlə belə ifadə edir: If I should die, think only this of me: That there's some corner of a foreign field That is for ever England. There shall be In that rich earth a richer dust concealed; A dust whom England bore, shaped, made aware, Gave, once, her flowers to love, her ways to roam, A body of England's, breathing English air, Washed by the rivers, blest by suns of home. (Brooke, 2010, s.) Şair burada xalqına səslənərək söyləyir ki, əgər bir gün ölərsəm, bircə bunu düşünün ki, o yad torpaqların bir küncü sonzuzadək İngiltərədir. Bu zəngin torpaqlarda artıq daha zəngin bir toz zərrəsi gizlənib. Çünki o toz zərrəsini İngiltərə doğub, onun havasını sorub, onun çayları ilə yuyunub. “The Soldier” İngilis savaş ədəbiyyatının vətən mövzusunda yazılmış ən önəmli şeirlərindən biri hesab olunur. Birinci Dünya müharibəsinin ilk illərində İngilis ədəbiyyatında əsasən bu cür vətənpərvərlik, təbliğat xarakterli şeirlər üstünlük təşkil edirdisə, sonrakı illərdə özünü “itirilmiş nəslin” nümayəndələri hesab edən yazıçıların müharibə əleyhinə yazılmış əsərləri əsas yer tutdu. Onlar bu əsərlərdə həmin nəslin əhval-ruhiyyəsini, məhv olmuş həyatlarını, puç olmuş arzularını təsvir edirdi. Bu nəslin gələcəyə dair ümidlərini müharibə yox etmişdi. İngiltərədə “itirilmiş nəsil” ədəbiyyatının ən görkəmli nümayəndələrində biri heç şübhəsiz Riçard Oldinqtondur. Onun adı Erix Mariya Remark, Ernest Heminquey kimi yazıçılarla bir sırada çəkilir. Oldinqtonun “Qəhrəmanın ölümü”, “Bütün insanlar düşməndirlər”, “Əsl cənnət” romanları müharibə əleyhinə yazılmış ən önəmli əsərlər sırasına daxildir. Oldinqtonun qəhrəmanları müharibəni lənətləyir, yenicə qurtarmış müharibənin səbəb olduğu fəlakətləri xatırlatmaqla -------------------... 92 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com cəmiyyəti yeni müharibənin qarşısını almağa çağırır. İtirilmiş nəslin nümayəndələri müharibədən sağ çıxsa da ümidləri, arzuları yox olmuş, gələcəyə dair heç bir gözləntisi, xəyalı olmayan, müharibənin mənəvi cəhətdən şikəst buraxdığı şəxslər idi. Təsadüfi deyildir ki, Riçard Oldinqton “Qəhrəmanın ölümü” (Death of hero) adlı romanının müqəddiməsində belə yazırdı: “Bizim nəslin böyük bir hissəsi erkən yaşlarından həyatla vidalaşdı. Biz isə sağ qaldığımız üçün bədbəxtik yoxsa şanslımı?”(Aldington, 1984: s.7) Onlar fiziki olaraq müharibədən sağ çıxsalar da, mənəvi cəhətdən ölü idilər. Riçard Oldinqton 1892-ci ildə vəkil ailəsində anadan olmuşdur. London Universitetinə qəbul olsa da, ədəbiyyata marağına görə təhsili yarımçıq qoyub, yaradıcılıqla məşğul olur. Yazıçı Birinci Dünya müharibəsinin canlı iştirakçısı olmuşdur. O, 1916-cı ildə müharibəyə yollanıb, qərb cəbhəsində vuruşur. 1917-ci ildə yaralanmış, xəstəxanada müalicə almışdır. Müharibə Oldinqtonun həyata baxış tərzini, münasibətini dəyişir, daha sonrakı yaradıcılığında şiddətli kədər, ümidsizlik izi buraxır. Bu illərdə yazdığı şeir kitabı “Müharibə görüntüləri” ingilis dilli poeziya tarixinin ən yaxşı kitablarından biri hesab olunur. Müharibədən sonra Oldinqton o illərdə kifayət qədər öyrənilməmiş “travma sonrası stress” xəstəliyindən əziyyət çəkir. Dərin psixologizmi ilə seçilən “Qəhrəmanın ölümü” romanı 1929-cu ildə çap olunur. Romanın qəhrəmanı həssas qəlbə sahib, lakin həyat təcrübəsi kifayət qədər olmayan Corc Uinterbuorn adlı gəncdir. Corc yalnız cəbhəyə yollandıqdan sonra müharibənin əsl mahiyyətini dərk etməyə başlayır. Məzuniyyət alıb Londona qayıtsa da, artıq əvvəlki Corcdan əsər yox idi, müharibə onu dəyişmişdi, həyata dair ümidi, yaşamağa sövq edən bir qüvvə qalmamışdır. Həyatda qalmaq, yaşayıb-yaratmaq Uinterbuorna mənasız görünür. O dərk edir ki, müharibə onu dəyişib, ruhən və mənən sarsıdıb. Keçirdiyi daxili sarsıntılar nəticəsində cəbhəyə yenidən yollanan Corc döyüşlərin birində sinəsini güllənin önünə verərək, dünyasını dəyişir. Müharibədən öncə Corc arzularla yaşayır, lakin müharibənin acı gerçəkliyi onun arzularıyla toqquşur. Yazıçı bir gəncin mürəkkəb, sarsıntılı həyat yolunu, bu psixoloji prosesi real hadisələr fonunda təsvir edir. Əsərdə bu gəncin simasında Oldinqton əslində müharibə dövründə ingilis insanının psixologiyasını, İngiltərə həyatının real təsvirini, burjua cəmiyyətinin ziddiyətlərini göstərməyə çalışır. “Oldinqtonun romanı “roman-faciə” adlandırılan janra yaxındır. Qəhrəmanın ölümü – müharibənin və qəhrəman Corc Uinterbuornun ölüm səbəblərini axtaran bədii bir araşdırmadır. Corcun ölümünü yazıçı əsərin əvvəlində artıq bildirir; müəllif bu şəxsin taleyini Avropanın məhv olmuş gəncliyinin simvolu kimi təqdim edir”. (Аникин, Михальская 1975,s. 454) Oldinqton əsərdə İngilitərənin ictimai, siyasi həyatındakı saxtakarlıqları ifşa edir. İlk öncə Corcun ata-anasının simasında ingilis cəmiyyətindəki məhdudiyyətləri göstərir. Onlar bu məhdudiyyətlərdən yaxa qurtara bilmirlər, Corcun valideynlərinin həyatı belə yalan üzərində qurulmuşdu. Uinterbuorn məktəbdəki saxtakarlıqları da görüb iztirab çəkir. Məktəbdəki təlimin əsas məqsədi şagirdləri “vətənə sadiq”, “vətənpərvər” yetişdirməkdir. Hərbi məşğələlərdən çox vaxt qaçan Corcu “ordu səni adam edər” deyə qorxudurlar. Təbii ki, o zamanlar Corc hələ bunun nə anlama gəldiyini anlamırdı. “Ancaq müəllif istehza ilə qeyd edir ki, ordu Corcu adam eləyə bilmədi, onu meyitə çevirdi.(Şıxlı, 1974: s. 184) Corc burjua cəmiyyətinin ziddiyətlərini anlayır və onları qəbul etmir. Lakin onun üsyanı, narazılığı passiv xarakter daşıyır. “Məhv olmuş nəsl”in taleyini təsvir edən yazıçılar cəmiyətdə tək qalmış qəhrəmanlarının məhəbbət aləmində, intim duyğular qoynunda sığınacaq tapdığını göstərirlər. Oldinqton da çox vaxt belə hərəkət edir. Ancaq bu romanında başqa cür hərəkət edir. Corcun Elizabetə bəslədiyi məhəbbət, ya da Fanniyə meyl etməsi çirkabla zəhərlənmişdir. Corc burada da təsəlli və təmizlik tapa bilmir. (Şıxlı, 1974: s.184) Corc müharibəyə yollanarkən onun başlama səbəbləri barədə tamamilə məlumatsız idi. O, ümumiyyətlə müharibənin mahiyyətini dərk etmirdi. Müharibə Corc üçün məktəb olur, onu kamilləşdirir. Lakin, müharibədə gördüyü acımasızlıq, vəhşilik ondakı ləyaqət hissini öldürə bilmir. Corc burada da yalqızlaşır. İnsanı insanlıqdan çıxaran bu mühitdə Corc insani keyfiyyətlərini itirmir. Amma, artıq o yorulmuşdur, -------------------... 93 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com müharibə bir gün bitsə belə o özünə həyatda yer tapa bilməz, onun qəlbindəki yaşam sevgisi tükənmişdir. “Qəhrəmanın ölümü” romanı müəllifin adını görkəmli ingilis romançıları ilə eyni sıraya yerləşdirdi və müharibə mövzusunda yazılan digər əsərlərdən fərqləndiyi üçün, düşmən mürtəce qüvvələr müəllifi böhtanla günahlandırdı və bəyənmədiyi təqdirdə İngiltərədən çıxmasını tövsiyə etdilər. Roman ümumilikdə oxucular tərəfindən çox müsbət qarşılandı, Arnold Bennett və Herbert Uels tərəfindən yüksək qiymətləndirildi, İngiltərə sərhədlərindən çox uzaqlarda belə böyük şöhrət qazandı.”(Бадалбейли, 2009: s.30) Oldinqton həqiqəti söyləməkdən çəkinmir, o sərt şəkildə, cəsarətlə ingilis cəmiyyətini, hərbi ritorikanı, ədəbiyyatı saxtalaşdıranları, ədəbi jurnalları ifşa edir. Oldinqtonun əsərlərinin qüvvətli olmasının, dərin psxilogizmlə yazılmasının səbəbi onun şəxsən müharibədə qazandığı ağır həyat təcrübəsindən irəli gəlir. Yazıçının növbəti romanı “Bütün insanlar düşməndirlər” “Qəhrəmanın Ölümü” ilə müqayisədə daha yüngül və hətta nisbətən daha ümidverici əsər olsa da, burada da militarizm sərt şəkildə tənqid olunmuşdur. Əsərin qəhrəmanı Toni Klarendon Birinci Dünya müharibəsində iştirak etmiş və evinə salamat şəkildə qayıtmağa müvəffəq olmuşdur. Ancaq müharibə ondan çox şey götürmüşdür, arzu və xəyallarını puç etmişdir. Artıq o da “itirilmiş nəslin” bir üzvüdür. Gənclikdən məhrum edilmiş, qəlblərində dözülməz qəm-qüssə, mənəvi-fiziki acı daşıyan bir nəslin əvəzinə çıxış edən Riçard Oldinqton da "Deyək ki, lap biz sağ qaldıq. Bəs bundan sonra necə, biz yaşaya biləcəyikmi?" - deyərək sual qoyurdu. Savaşdan sonrakı ingilis həyatı Tonini qane etmir. Bu riyakar mühitdə insanların tək ehtirası varlanmaqdır. Müharibədən sonra zahirən əmin-amanlıq yaransa da, insanların öz aralarındakı ədavət davam edirdi. Oldinqtonun qəhrəmanı çarəni bu cəmiyyətdən uzaqlaşmaqda və şəxsi xoşbəxtlikdə görür. O, sevdiyi Katyanı tapmaq üçün Avropanı gəzir və nəhayət onlar qovuşur. Müharibə Katyanı mənəvi yöndən yaralamışdır, insanlıq ləyaqətini tapdalamışdır. Onlar insanlardan uzaq, Aralıq dənizində bir adada səadətlərini tapırlar. Fərdi xoşbəxtlik onların həyat idealıdır. “Əsl cənnət” romanının qəhrəmanı da Oldinqtonun digər əsərlərinin qəhrəmanları kimi cəmiyyətdə olan bütün çatışmazlıqların, problemlərin baş verməsində müharibəni ittiham edir. Romanın süjet xətti sadədir. Müəllif yazı üslubuna tamamilə sadiq qalaraq - qəhrəmanının formalaşmasını, yaşadığı mühiti və bu mühitin çirkinliyini tədricən dərk etməsini təsvir edir. Kris Xeylin müharibədən sonrakı nəslin nümayəndəsidir. İstedadlı kollec tələbəsi Kris Xeylin ailə məsələləri səbəbiylə kollecdən ayrılmaq məcburiyyətində qalır. Krisin atası iflas edir. Ailə çətin vəziyyətdə qalır və təşəbbüskar qadın olan Krisin anası ailənin vəziyyətini yaxşılaşdırmaq üçün qızı və oğlu üçün evlilik planları qurur. Ancaq Kris bu planlara qarşı çıxır. Ailəsiylə arasında uçurumun yaranmasına səbəb olur. Çox istedadlı olmasına rəğmən işsiz qalır. Həyatla mübarizə aparmalı olur. Kris Oldinqtonun digər qəhrəmanlarından fərqli olaraq fəallığı, həyat eşqinin yüksəkliyi ilə seçilir. O, cəmiyyəti dəyişməyə çalışır. "Əsl cənnət" böyük psixoloji məzmunlu bir romandır. Yazıçı intellektual və psixoloji roman hesab olunan “Əsl cənnət” əsərində daxili monoloqlardan ustalıqla istifadə etməklə qəhrəmanlarının mürəkkəb daxili dünyalarını təhlil etmişdir. Bu monoloqlar iki, üç və bəzən dörd səhifədən ibarət ola bilirlər. Onun monoloqları “öz-özünə fikir yürütmək, bir növ meditasiya tipli monoloqlardır. Bunlardan ən maraqlısı Hamletin “olmaq ya da olmamaq?” sualını düşünərək uçurumun kənarında dayanan Kris Xaylinin son monoloqudur. XX əsr ingilis realist ədəbiyyatında özünəməxsus yer tutan R. Oldinqton yaradıcılığında kəskin satira və incə yumor vəhdət təşkil edir. Bədbinlik və həyat eşqi, sərt tənqid və hətta sinizm Oldinqton yaradıcılığının xarakterik xüsusiyyətləridir. İkinci Dünya müharibəsi illərində R.Oldinqton Fransanın cənubunda balaca bir şəhərdə yaşayırdı. O, bu illərdə diqqətəlayiq əsər yazmamışdır. Əsasən bioqrafik əsərlər ərsəyə gətirmişdir. Bunlardan biri 1955- ci ildə yazdığı “Ərəb Lourens”i yaradıcılığının yekunu hesab etmək olar. Onun ingilis kəşfiyyatçı polkovnik Lourens barədə yazdığı ifşaedici kitabı İngiltərədə düşməncəsinə qarşılandı və bu səbəbdən Oldinqton uzun müddət İngiltərəyə getməməyə qərar verdi. -------------------... 94 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com İstifadə edilmiş ədəbiyyat 1. Winter J., Parker G., Habeck M.R. (2001). The great war and the twentieth century. Copyright by Yale University. – 366 p. 2. Brooke R. (2010). Collected Poems. – Cambridge: The Oleander Press. – 139 s. 3. Aldington R. (1984). Death of Hero. – London: The Hogartd Press. – 375 p. 4. Аникин Г. В., Михальская Н. П. (1975). История английской литературы. – Москва: Высшая школа. – 527 c. 5. Бадалбейли У. (2009). Очерки современной английской литературы. – Баку: Издательство Университета АЗИИ. – 133 с. 6. Şıxlı İ. (1974). XX əsr xarici ədəbiyyat tarixi. – Bakı: Maarif. – 255 s. ISLAM AND SHARIA IN RUSSIAN LITERATURE IN THE FIRST HALF OF THE XIX CENTURY (based on the works of F.N. Glinka) Ibrahim Asadov Doctoral student Baku State University, Azerbaijan ibrahimasadov@bsu.edu.az Abstract. This article examines the problem of assimilation and perception of the Koran, Islam and Sharia by Russian literature of the first half of the 19th century on the material of the creative heritage of the famous Russian poet, prose writer, officer, participant in the Decembrist uprising F.N. Glinka. Glinka did not have a chance to visit not only the East, but also the Caucasus. At the same time, Islam and Sharia, entering the sphere of his literary interests, were creatively interpreted by him. He turned to the theme of the East almost throughout his creative life. At the same time, his interest in the East was constant and, at the same time, ambiguous. Echoes of the assimilation and perception of the Koran, Islam and Sharia are found in a number of poetic and prose works of Glinka, which is the subject of our research. Key words: Koran, Islam, Sharia, East, Glinka, poet. ИСЛАМ И ШАРИАТ В РУССКОЙ ЛИТЕРАТУРЕ ПЕРВОЙ ПОЛОВИНЫ XIX ВЕКА (на материале произведений Ф. Н. Глинки) Асадов Ибрагим Назим оглы Докторант Бакинский Государственный Университет, Азербайджан ibrahimasadov@bsu.edu.az Аннотация. В настоящей статье рассматривается проблема освоения и восприятия Корана, ислама и шариата русской литературой первой половины XIX века на материале творческого наследия известного русского поэта, прозаика, офицера, участника декабристского восстания Ф. Н. Глинки. Глинке не довелось побывать не только на Востоке, но и на Кавказе. Вместе с тем, ислам и шариат, входя в сферу его литературных интересов, творчески осмысливались им. К теме Востока он обращался практически на протяжении всей творческой жизни. При этом его интерес к Востоку носил постоянный и, в то же время неоднозначный характер. Отзвуки освоения и восприятия Корана, ислама и шариата обнаруживаются в ряде поэтических и прозаических произведений Глинки, что и является предметом нашего исследования. Ключевые слова: Коран, ислам, шариат, Восток, Глинка, поэт. -------------------... 95 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com Ориентальное наследие представителей русской литературы первой половины XIX века не раз становилось предметом научных изысканий русских и азербайджанских исследователей и ученых. Речь идет, прежде всего, о творчестве целого ряда деятелей русской литературы, в разное время и в разной форме обращавшихся к теме Востока в своих художественных и публицистических произведениях. Однако, несмотря на некоторую изученность данной проблемы, все еще остается ряд важнейших вопросов, связанных с изучением темы Востока в творчестве целого ряда интереснейших писателей и поэтов, чье творчество практически не изучено. Откликаясь на исторические события прошлого и современности, русские писатели и поэты первой половины XIX века создавали художественную картину мусульманского Востока, осмысливая этические представления, характерные для данной культуры, неотъемлемой частью которой являются религия ‒ ислам, комплекс нравственных ценностей ‒ шариат и поэтический памятник мусульманской религии ‒ Коран. Несмотря на очевидные достижения в области изучения русско-восточных литературных взаимосвязей первой половины XIX века, существует реальная потребность рассмотреть их в связи с проблемой освоения и восприятия ислама и шариата представителями русской литературы указанного периода, что, несомненно, является одной из важнейших задач современного литературоведения. Следует отметить, что именно в данный период развития русской литературы ислам, шариат и Коран, в освоении мусульманского Востока приобретают новый статус, поскольку начиная с XIX века, Персия (ныне Иран), Кавказ и Северный Азербайджан становятся своего рода культурными мостиками в диалоге Востока и Запада, помогая русским писателям и поэтам в процессе освоения мусульманского миропонимания и мироощущения проникнуть вглубь исламо-шариатских культурных и религиозных ценностей. В свое время известный азербайджанский ученый Агиль Гаджиев, исследуя проблемы освоения русской литературой и культурой XIX века восточных, в частности азербайджанских, мотивов выделял четыре наиболее продуктивные и плодотворные формы литературного освоения. Речь идет о «личных контактах с чуждой действительностью, литературных интересах, нередко сопровождаемых попытками перевода образцов чуждой словесности на родной язык, и творческом осмыслении достижений инонационального фольклора и литературы. То же самое можно сказать об освоении классики»3. Предложенные им формы освоения восточных реалий и восточной литературы можно применить и к проблеме освоения и восприятия ислама и шариата. Так, в процессе освоения исламских и коранических мотивов А. С. Грибоедовым и В. К. Кюхельбекером большую роль сыграли личные контакты, литературные интересы и творческое осмысление. Известно, что Грибоедов по долгу службы не раз бывал на Кавказе, в Северном Азербайджане и Персии, а Кюхельбекер ‒ на Кавказе. Будучи на Кавказе они получили уникальную возможность воочию соприкоснуться с жизнью носителей мусульманской религии. Все это не могло не отразиться в их творчестве, что явилось предметом наших предыдущих изысканий (Асадов, 2020). В настоящей статье мы попытаемся рассмотреть некоторые проблемы, связанные с историей восприятия и освоения ислама и шариата известным русским поэтом, прозаиком, офицером, участником декабристского восстания ‒ Федором Николаевичем Глинкой (17861880), чье имя в контексте русско-восточных литературных связей упоминается довольно редко. Необходимо заметить, что, несмотря на актуальность в современных условиях обозначенной проблемы, она практически не изучена. А между тем, коранические и См. об этом подробнее: Гаджиев А. Дж. Этапы литературного братства. Из истории литературных связей России с Кавказом. 3 -------------------... 96 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com исламские мотивы оставили заметный след в его литературном наследии. Следует заметить, что Глинке не довелось побывать не только на Востоке, но и на Кавказе. Вместе с тем, ислам и шариат, входя в сферу его литературных интересов, творчески осмысливались им. К теме Востока он обращался практически на протяжении всей творческой жизни. При этом его интерес к Востоку носил постоянный и, в то же время неоднозначный характер. Так, если в произведениях поэта на военно-историческую тематику в описании мусульманского колорита преобладают поверхностные, а в ряде случаев, и тенденциозные представления о Востоке, навеянные военными событиями, участником, которых он был, то его «чисто» ориентальные произведения наполнены ярчайшими исламо-шариатскими символами, образами и мотивами. В историческом повествовании Глинки «Зинобий Богдан Хмельницкий, или Освобожденная Малороссия» (1816) упоминается один из первых столпов ислама ‒ пять ежедневных обязательных молитв ‒ намаз: «С каждою утреннею зарею воздух оглашался диким криком их тысячей, воссылавших моления к Пророку». (Глинка, 1990: с. 346) В приведенном фрагменте описывается сцена массовой утренней молитвы фаджр, совершаемой турецкими воинами. Упоминания об обязательной молитве мусульман ‒ намазе, о пророке (Мухаммеде ‒ И.А.), Коране, Аллахе можно найти и в поэме Глинки «Карелия, или Заточение Марфы Иоанновны Романовой» (1830): Беснуясь, саблею кривою С проклятьем в воздухе чертит, И чалмоносцев ряд сидит, Склонясь к коленам головою, Кричат: «Пророк! Коран! Алла!» На сына божьего хула В устах, от злобы опененных, Гремит, и изувер-мулла Их подстрекает, распаленных... (Глинка, 1957: с. 353) Необходимо заметить, что в строке «Склонясь к коленам головою» описывается особый ритуал ‒ суджуд, которое представляет собой земные поклоны, совершаемые мусульманами во время намаза, при чтении Корана и в знак благодарности Аллаху. Так, сравнительный анализ вышеприведенных ориентальных фрагментов из двух произведений Глинки доказывает, что в них доминируют пренебрежительное отношение, предвзятое мнение, и практически, отсутствует какой бы то ни был, интерес к мусульманской философии и ментальности. В изображении Глинки мусульмане оглашают утреннюю зарю диким криком, машут кривыми саблями, а злобный «изувер-мулла» подстрекает их к кровопролитию. Своеобразным итогом подобных рассуждений Глинки является стихотворение «Ура!» (1854), написанное поэтом спустя несколько десятилетий ‒ в годы Крымской войны (1853-1856), где образ врага-иноверца приобретает законченный характер. Нижеприведенные строки стихотворения позволяют понять причину подобного отношения поэта к мусульманам и одному из крупнейших памятников исламской религии и культуре ‒ Корану: И после, на Москве сожжённой И над нетронутой Невой, Никем, нигде не оскорблённый Француз с британцем был, как свой. Но что же? За хлеб-соль и дружбу Предав наш символ за Коран, -------------------... 97 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com Вы к туркам поступили в службу И отступились христиан!! Что ж скажет летопись пред светом Про нечестивый ваш союз? Британец в сделке с Магометом, И ‒ стыд! Отурчился француз!! (Глинка, 2020). В этом стихотворении Глинка в иносказательной форме критикует французов и британцев ‒ ренегатов, предающих свою религию, объединившись с турками: «предав наш символ (крест ‒ И.А.) за Коран». Особый интерес привлекает строка стихотворения «Ура!», в которой упоминается имя пророка Мухаммеда: «Британец в сделке с Магометом», где поэт в художественной форме отсылает читателей не к Магомету ‒ пророку, а скорее всего, к османскому войску во главе с султаном Абдул-Меджидом I (1823-1861), который в 1853 году, заручившись поддержкой Англии и Франции, объявил войну России. В начальных строках стихотворения «Ура!» Глинка упрекает христианские народы, грозящие России: Теперь же вздрогни, вся природа! Во сне не снилось никому: Два христианские народа На нас грозятся за чалму!! (Глинка, 2020). ‒ где «чалма» выступает в роли своеобразного художественного приема, отсылающего нас к туркам. Необходимо заметить, что к данному, полюбившемуся поэту художественному приему, он впервые прибегнул в поэме «Карелия, или Заточение Марфы Иоанновны Романовой» (1830): «И чалмоносцев ряд сидит». В этом стихотворении Глинки обращает на себя внимание и концепция дифференциации двух миров: русского и мусульманского (турецкого), ‒ по признаку «свое/иноземное»: «предав наш символ (крест ‒ И.А.) за Коран». Следует напомнить, что Глинка, будучи подлинным патриотом своей Родины, был участником таких важных сражений, как битва под Аустерлицем, при Тарутине, Малоярославце, Вязьме, Дорогобуже и Баутцене. Участие в названных боях, определив образ врага (будь тот французом, британцем или же турком), оставило глубокий след в его воспоминаниях. Согласуясь с собственными убеждениями, он не мог не возвеличить мощь Российской Империи над Османской империей, христианскую веру над мусульманской религией. Вполне возможно, что в «Письмах русского офицера…» (1870) Глинка негативно отзывается и о французах, возвеличивая православную ветвь христианской религии над католической. (Глинка, 2020). Таким образом, в произведениях на военно-историческую тематику Глинка, оперируя представлениями и знаниями о турках, полученными в результате русско-турецких войн, рисует поверхностный, почти недифференцированный и недетализированный образ мусульманина с его системой взглядов и ценностей. Все это свидетельствуют о том, что негативное и пренебрежительное отношение поэта направлено не столько на мусульманина и исламскую религию, сколько на врага-иноземца, что повлияло на его интерпретацию образа недруга. Как справедливо отмечает Гаджиев, «поверхностная осведомленность в известной степени принижает значение подобных произведений, но вместе с тем они представляют несомненный интерес для исследователей литературных взаимоотношений уже хотя бы потому, что вышли из-под пера своеобразных, талантливых представителей русской литературы». (Гаджиев, 1986: с. 66) Приведенное высказывание, как нам кажется, дает некоторое представление о том, -------------------... 98 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com какова была общая тенденция освоения и восприятия ислама и шариата в произведениях Глинки, написанных на военно-историческую тематику. Однако, со временем, восприятие поэтом мира Востока, в частности, мусульманского, начинает меняться. Появляются исключительные произведения поэта, где объективизм становится доминирующим фактором в трансформации восприятии и отображении мусульманского Востока и, как следствие, ислам и шариат приобретают новый статус в творчестве поэта. Так, в аллегорию «Златоперая птичка» (Восточная повесть) (1826) Глинка вводит образ гурий ‒ райских девиц, ‒ которые согласно исламу и шариату обещаны в жены мусульманам-праведникам в раю. Первые упоминания о гуриях можно найти в таких ранних коранических стихах, как «Вот так! Мы сочетаем их с черноокими, большеглазыми девами» (Коран, 1986: с. 408; сура 44, аят 54); «Они будут, прислонившись, возлежать на ложах, выстроенных в ряд» (Коран, 1986: с. 430; сура 52, аят 20); «Там будут девы, потупляющие взоры», «Они подобны рубинам и кораллам», «Они будут лежать, прислонившись, на зеленых подушках и прекрасных матрацах» [1, с. 440-441; сура 55, аяты 56, 58, 76]; «и полногрудые сверстницы» (Коран, 1986: с. 486; сура 78, аят 33) и другие. Согласно кораническим описаниям, гурии живут в шатрах, они подобно скрытым в раковине жемчугам, они непорочны и прекрасны, их не касался ни человек, ни джинн. Таким образом, вдохновленный кораническим символикой и образностью, Глинка в лучших традициях восточной поэзии рисует образ прелестной гурии, своей неземной красотой очаровывающей главного героя Сеида, которому «кажется, что он видит одну из райских Гурий; она спала в прелестном беспорядке, резвые зефиры играли с ее покрывалом и одеждою; что повеет ветерок, то новые красы... Сеид увидел полную, белую грудь - и пламень пробежал по жилам его! Увидел прелестное лицо - и неописанное восхищение проникло до последнего изгиба его сердца!». (Глинка, 2009: с. 40-41) Как видно из данного фрагмента, Глинка в изображении женской красоты в поэтической форме использует вышеприведенные коранические описания. В свое время на данный факт обратил внимание азербайджанский литературовед Рзаев, отмечавший, что «при интересе к восточной словесности в русскую литературу входили восточная символика, наиболее традиционные темы и мотивы восточной поэзии». (Рзаев, 2020) По словам другого азербайджанского исследователя ‒ Гаджиева, «символы восточной поэзии встречаются в русских переводах, выполненных как с ориентальных западноевропейских произведений, так и с собственных произведений восточных поэтов». (Гаджиев, 1986: с. 115) Таким образом, восходящий к Корану чувственный образ гурий, получивший дальнейшее развитие и распространение в средневековой мусульманской религии, культуре и литературе, нашел путь и оставил заметный след и в указанной аллегории Глинки, уже в самом названии которой отмечается этнокультурная принадлежность произведения (Восточная повесть). Следует также обратить внимание на аллегорию Глинки «Непонятный союз» (1826), в которой содержится большое количество упоминаний исламо-шариатских понятий, образов, постулатов и святынь. Так, уже с первых строк аллегории становится ясно, что действие происходит на Востоке, а точнее в Аравии: «Прелестные серебряные звезды ясно светлели на черном аравийском небе; пустыня вторила звонкое рыканье льва и сердитый рев тигра; а вольные Арабы Иемии, вблизи древних развитии неизвестного города, спокойно лежали под шатрами своими, слушая сладкие восточные повести и дружелюбно поглаживая именитых коней своих». (Глинка, 2009: с. 35-36) В следующем фрагменте аллегории Глинка упоминает священный для мусульман город Мекку, где находится главная мечеть «Аль-харам» (Заповедная Великая), во внутреннем дворе которой располагается святая святых ислама ‒ Кааба: «Итак, -------------------... 99 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com путешественники, одушевленные святым усердием, проходили знойные пески, направляя путь к Мекке». (Глинка, 2009: с. 36) Также следует отметить, что выражение Глинки «путешественники, одушевленные святым усердием» свидетельствует о понимании им одного из пяти обязательных столпов ислама ‒ хадж. В соответствии с законами ислама хадж означает паломничество, связанное с посещением Мекки и ее окрестностей (горы Арафат, долины Муздалифа и Мина), которое совершается в определенное время, в определенном месте и определенным образом, так как Аллах вменил хадж в обязанность каждому правоверному мусульманину, что подтверждается Кораном и пророком Мухаммедом. Изображая женскую красоту, Глинка в «Непонятном союзе» вновь обращается к кораническим описаниям: «она стройна, как пальма, легка, как благовонный дым алоя или душистой амвры, и бела, как пух лебединый» (Глинка, 2009: с. 36); «кроткая, как голубица, непорочная, как дева рая, и невинная, как дитя». (Глинка, 2009: с. 37) Следует также отметить, что Глинка, говоря устами смиренно-терпеливой (как и полагается правоверной мусульманке), безымянной героини о правде, добродетели, чистоте и высокой любви отсылает нас к сладчайшим стихам Корана. Так, когда речь идет об омовении рук (Вуду́ ‒ ритуальное омовение в исламе, являющееся обязательным условием для совершения намаза, прикосновения к Корану и желательным при выполнении других видов поклонения), то она приводит следующий стих Корана. У Глинки: «Правоверный! умывай руки семь раз на день; но помни, что душа твоя должна быть в семьдесят семь раз чище седмирицею умытых рук! Тако угодиши Богу: зане Бог благ и всемогущ». (Глинка, 2009: с. 37-38) Сравним со строками из Корана: «А если вы не чисты, то очищайтесь; (…) то омывайтесь хорошим песком, ‒ обтирайте им свои лица и руки. Аллах не хочет устроить для вас тяготы, но только хочет очистить вас и чтобы завершить Свою милость вам, ‒ может быть, вы будете благодарны!». (Коран, 1986: с. 103; сура 5, аят 9) Как видно из приведенного фрагмента, Глинка передает суть коранического стиха. Здесь стоит обратить внимание на числа 7 и 77, которые в исламе, как и во всем восточном фольклоре, считаются магическими. Когда заходит речь о Боге и человеке, она ссылается на такие слова пророка Мухаммеда, восходящие к Корану. У Глинки: «Бог шествует между человеком и его сердцем». (Глинка, 2009: с. 38) Сравним со строками из Корана: «Мы сотворили уже человека и знаем, что нашептывает ему душа; и Мы ближе к нему, чем шейная артерия» (Коран, 1986: с. 425; сура 50, аят 16). Таким образом, Глинка хочет подчеркнуть, насколько тесна связь между Богом и его творениями, поскольку он осведомлен обо всех их скрытых и открытых чувствах, словах и деяниях, так как он хорошо слышит каждую молитву, знает скрытые в глубинах людских душ любовь и ненависть, злобу и зависть. И, когда однажды путешественники рассуждают, как надо жить, Глинка устами своей героини указывает им на «известный стих Корана: «Человек! когда ты родился на свет, тогда все радовались, один ты плакал; живи так на свете, чтоб в час смерти твоей все плакали, один бы только ты радовался». (Глинка, 2009: с. 38) Здесь следует заметить, что данное выражение не имеет никакого отношения к Корану. Это известное в наши дни высказывание восходит своими истоками к изречению средневекового индийского поэтамистика Кабира (1440-1518), который, в свою очередь, мог использовать выражение из одного древнеиндийского эпоса: «When you were born, you cried and the world rejoiced. Live your life in such a manner that when you die the world cries and you rejoice». (The Vedanta Kesari, 2000: с. 558) -------------------... 100 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com В нашем переводе на русский язык это высказывание звучит следующим образом: «Когда ты родился, ты плакал, а мир радовался. Живи так, чтобы, когда ты умрешь, мир плакал, а ты радовался». Сравнивая оба варианта можно прийти к следующему выводу: Глинка, с одной стороны, при выражении своего отношения к жизни ссылается, как он полагает, на коранический стих, с другой же ‒ неосознанно повторяет в содержательном и лексическом аспектах семиотическую структуру кабировского изречения. Следует заметить, что единственным звеном, связывающим так называемый «известный стих Корана», приведенный Глинкой, с подлинным кораническим текстом является восклицательное обращение ‒ «Человек!», которое довольно часто встречается в Коране. В связи с вышеприведенным изречением индийского поэта можно вспомнить и Л. Н. Толстого, который также упоминает данное высказывание с указанием его индийского источника: «Когда ты явился на свет, ты плакал, а кругом все радовались; сделай же так, чтобы, когда ты будешь покидать свет, все плакали, а ты один улыбался». (Толстой, 1957: с. 164) Как видно, связь между приведенными высказываниями очевидна, что позволяет считать, что первоисточником как для Глинки, так и для Толстого, скорее всего, послужил некий интерпретированный вариант кабировского изречения, бытовавшего или бытующего после утраты связи с подлинником в качестве изречения в ряде стран Востока. Данная мысль подтверждается тем, что приведенные Глинкой и Толстым тексты совпадают между собой не только в содержательном и лексическом, но и синтаксическом аспектах. Здесь Глинка вновь упоминает священные для мусульман город Мекку, дом молитв Каабу: «Наконец достигли Мекки, и безобразный, прежде чем зайти в дом молитвы». (Глинка, 2009: с. 38) Особое внимание привлекает следующий фрагмент аллегории, который является своего рода намеком на то, что Глинка располагал знаниями, хотя иногда и весьма отдаленными, о ритуалах и обычаях исламской религии, согласному одному из которых мусульманин, успешно завершивший обряд хаджа в Мекке, получал почетное звание хаджи: «Молельщики исполнили долг и весело возвращались в свои города». [Там же] В «Непонятном союзе» Глинка также изображает картины призыва к утренней молитве (фаджр): «Когда утренняя звезда зажигалась ясно, как жизнь новорожденного младенца, когда начинал дуть свежий ветерок, гоня перед собою целое море ароматов, свеянных с цветущих долин, тогда вдохновенные дервиши восклицали». (Глинка, 2009: с. 37) В данном фрагменте под восклицаниями дервишей Глинка, скорее всего, упоминает азан ‒ объявление, уведомление, призыв к молитве, а под самими вдохновенными дервишами ‒ муэдзинов ‒ служителей мечети в исламе, призывающих мусульман на обязательную молитву намаз. Следует также обратить внимание и на неудачную попытку передачи Глинкой содержания азана: «Вот час, в который Господь призирает на землю и громко вопиет, да услышат правду Божию судии и пастыри народов земных». [Там же] В азане ‒ «Аллах Велик, Аллах Велик, (2х) Я свидетельствую, что нет Бога кроме Аллаха, (2х) Я свидетельствую, что Мухаммад посланник Аллаха, (2х) Спешите на молитву! (2х) Спешите к спасению! (2х) Аллах Велик, Аллах Велик, Нет бога кроме Одного Аллаха». (Азан и икамат, 2020) Как видно из фрагментов, текст Глинки никак не отожествляется с содержанием азана. Однако, стоит отметить тот факт, что поэт в рамках собственного понимания ислама -------------------... 101 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com попытался передать такие основные составляющие мусульманского вероисповедания, как намаз, азан и муэдзин. В данном случае, следует напомнить утверждения Гаджиева о том, что «так возникали произведения, созданные исключительно на литературных интересах». (Гаджиев, 1986: с. 66) В аллегории Глинки нашли отражение и такие исламо-шариатские запреты, как употребление кровавого мяса и вина, что считаются большим грехом для благоверного мусульманина: «С дикою алчностию пожирал он кровавые мяса и глотал запрещенный напиток...». (Глинка, 2009: с. 36) Запрет об употреблении кровавого мяса отражается в хадисах, а запрет об употреблении вина ‒ в таких коранических стихах, как «О, вы, которые уверовали! Не приближайтесь к молитве, когда вы пьяны, пока не будете понимать, что вы говорите...» (Коран, 1986: с.86, сура 4, аят 43]); «Они спрашивают тебя о вине и азартных играх. Скажи: В них есть большой грех, но есть и польза для людей, хотя греха в них больше, чем пользы» (Коран, 1986: с.50, сура 2, аят 219); «Воистину, сатана при помощи опьяняющих напитков и азартных игр хочет посеять между вами вражду и ненависть и отвратить вас от поминания Аллаха и намаза». (Коран, 1986: с.113; сура 5, аят 91) В аллегории Глинки «Картины залива» (1826) можно найти упоминание о сладкозвучных стихах Корана, тайнах восточной мудрости и арабской вязи: «мозаические картины на разрушенных стенах, где в давние времена победоносные Мавры изобразили золотом и яркими красками сладкозвучные стихи Корана и тайны мудрости Восточной в символических знаках, кои привыкли считать теперь за простые узоры». (Глинка, 2009: с. 65). В конце аллегории «Картины залива» Глинка упоминает дервишей, принадлежащих к одному из мистических направлений в исламе ‒ суфизму, а также характерный для них ритуальный танец ‒ Сама, в процессе которого суфийские монахи в развевающихся одеждах, ритмично кружась, достигают единства с Аллахом: «Там некогда (…);смиренно сидел изнуренный голодом Дервиш, искавший пути к небу, которого тайны еще не открыты были Пророком его». (Глинка, 2009: с. 66). Таким образом, процесс освоения и восприятия Востока Глинкой носил постоянный характер. Анализ отдельных ориентальных произведений поэта и писателя позволяют утверждать о неоднородности его отношения к теме мусульманского Востока. Вместе с тем, можно прийти к выводу, что интерес Глинки к исламу и шариату был достаточно глубоким. Поражают знание им определенных мусульманских ритуалов и обрядов. Интерпретация Глинкой коранических мотивов в ряде случаев носит исключительно инструментальный характер. В созданных на расстоянии ориентальных произведениях Глинки, связь с исламом, шариатом и Кораном порой настолько тонка, что почти невозможно проследить степень их восприятия и освоения поэтом. Анализ восточных мотивов в творчестве Глинки позволяет утверждать, что освоение и восприятие их поэтом были постоянными. Особое место в его ориентальном наследии, безусловно, занимает тема мусульманского Востока. Его интерес к исламу и Корану был непосредственным и глубоким. Так, мусульманский Восток, войдя в литературное сознание Глинки, занял там особое место, обогатив, тем самым не только творчество самого поэта и писателя, но и всю русскую литературу первой половины XIX века. Список использованной литературы 1. 2. 3. 4. Коран. (1986). Перевод И. Ю. Крачковского. Москва: Наука. – 730 с. Глинка Ф. Н. (1990). Письма к другу. – Москва: Современник. – 456 с. Глинка Ф. Н. (2009). Письма русского офицера. – Москва: Терра. – 454 с. Глинка Ф. Н. (2020). Военно-патриотические стихотворения времен Восточной (Крымской) -------------------... 102 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. İSBN: elger-etm.com войны // g/glinka_f_n/text_1854_patrioticheskie_stihi.shtml. 01.08. Глинка Ф. Н. (1957). Избранные произведения. – Ленинград: Советский писатель. – 512 с. Глинка Ф. Н. (2009). Опыты аллегорий или иносказательных описаний в стихах и прозе. – Москва: РГГУ. – 267 с. Азан и икамат (2020). // medinaschool.org/library/creed/namaz/azan-i-ikamat. 01.08. Асадов И.Н. (2020). Ислам и Шариат в русской литературе первой трети XIX века (статья первая) // BUTA Uluslararası Bilimsel Araştırmalar Dergisi. № 2. – С. 35-46. Асадов И.Н. (2020). Проблемы освоения Корана русской литературой первой трети XIX века // BUTA Uluslararası Bilimsel Araştırmalar Dergisi. № 1. – С. 93-100. Гаджиев А. Дж. (1982). Кавказ в русской литературе первой половины XIX века. – Баку: Язычы. – 160 с. Гаджиев А. Дж. (1986). Этапы литературного братства. Из истории литературных связей России с Кавказом. – Баку: Язычы. – 234 с. Рзаев Ф. Ч. (2020). Средневековый Восток в русской поэзии XIX века // https:// pushkininstitute. ru/ articles/2413?locale=md. 01.08. Толстой Л. Н. (1957). Полное собрание сочинений: в 90 томах. т. 41. – Москва: Художественная литература. – 617 с. The Vedanta Kesari. (2000). – Madras: Sri Ramakrishna Math. vol. 87. – 661 p. “LONGİNG” İN THE POEMS BY MEMMED İSMAİL Muhsin AYGÜN Master student Kafkas Üniversitesi, Türkiye muhsnaygyun56@gmail.com ORCID ID:0000-0001-5176-2396 Abstract. Mehmmed İsmail is one of the leading poets of contemporary Azerbaijani and Turkish poetry. In this study; 20th Century Azerbaijan Literature, longing in Turkish Literature, Information was given about the life and works of the poet and evaluations were made about the “longing” theme in the poet's poems. Keywords: Memmed İsmail, Azerbaijani Literature, Turkish Literature, Turkish Poetry, Longing. MEMMED İSMAİL’İN ŞİİRLERİNDE “ÖZLEM” Muhsin AYGÜN Kafkas Üniversitesi, Türkiye muhsnaygyun56@gmail.com ÖZ Mehmmed İsmail, Çağdaş Azerbaycan ve Türk şiirinin önde gelen şairlerindendir. Bu makalede; XX.Yy Azerbaycan Edebiyatı, Türk Edebiyatında özlem, şairin hayatı ve çalışmaları hakkında bilgiler verilmiş ve şairin şiirlerindeki “özlem” teması ile ilgili değerlendirmeler yapılmıştır. Açar Kelimeler: Memmed İsmail, Azerbaycan Edebiyatı, Türk Edebiyatı, Türk Şiiri, Özlem. GİRİŞ XX. yüzyıl Azerbaycan'da ve Çarlık Rusya’da büyük hadiselerin baş gösterdiği yeni bir dönemin başlangıcıdır. Bakü, petrol sanayi sebebiyle hızlı bir gelişme göstermiş, kısa zamanda Azerbaycan'ın kültür ve medeniyet merkezi hâline gelmiştir. 1906-1911 yılları arasında İran'da meşrutiyet hareketlerinin yaygınlaşması, 1908'de Türkiye'de meşrutiyetin ilan edilmesi Azerbaycanlı aydınları heyecanlandırmış ve ümitlendirmiştir. Nitekim aynı durum 1917 Rus ihtilalinde de yaşanmıştır. Bu sefer Türkçülük, Turancılık idealleri, İslamcılık akımları daha da canlı ve sürükleyici olmuştur. Bu süreçte Türk boyları arasında, tarihin hiç bir devrinde görülmeyen yakın kültür alışverişi başlamıştı. Bütün Türk dünyasında bu yaklaşmaların doğal bir sonucu olarak -------------------... 103 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com ortak fikirler ortaya çıkmıştır. Bunlar arasında ilk olarak “ortak bir Türk yazı dili” yaratma girişimidir. İstanbul'da Sırat-ı müstakim, Türk Yurdu, İkdam, Bahçesaray'da Tercüman, Bakü'de Hayat, Füyüzat, Şelale, İrsad, Açıkgöz gibi süreli yayınlarda bu fikir akımı açıkça desteklenmiştir. Azerbaycanlı Abdullah Sur bu fikir akımının tesiriyle “Türk Edebiyatı Tarihi” adlı bir eser yazmıştır. Bu dönemde Türkiye’ye gelerek burada eser veren Azerbaycanlı yazarlar ve gazeteciler de vardı. Bunlar: Mehmet Emin Resulzade, Ağaoğlu Ahmed, Hüseyinzade Ali Bey, Yusuf Bek Vezirof, Hüseyin Cavid ve Mehemmed Hadi’dir. 1905'ten sonraki yıllar, Azerbaycan edebiyatının yeniden uyanma dönemdir. Azerbaycan edebiyatı bir yandan Türkiye, diğer yandan da Rusya'daki edebî hareketlerin, siyasî gelişmelerin etkisi altındadır. XX. Yüzyılın başlarında İran'daki edebiyat, bir yandan da Türkiye'deki edebî, siyasî olayların etkisi altındaydı. Bu yıllardaki Azerbaycan edebiyatı üç büyük akımların etkisi altındaydı: Türkiye'ye bağlı olarak Türkçülük akımı, Türkiye, İran ve diğer İslam ülkelerinin tesiri ile İslamcılığın ve Rusya’dan dolayı çağdaş siyasî ve sosyal etkiler; 1920'lere yaklaştıkça da sosyalist ideolojinin tesiri altındaydı. Azerbaycan'ın 1920'lere kadar, Avrupa edebiyatını büyük ölçüde Türkiye üzerinden takip edilmekteydi. 1917 ihtilalinin hemen sonrasında, 28 Mayıs 1918'de Gence'de Mehmed Emin Resulzade'nin başkanlığında tarihin ilk Türk cumhuriyeti; "Azerbaycan Milli Şurası “adıyla kurulu. Bu sıralarda hükümette büyük ölçüde etkili olan Musavat Partisi, Ziya Gökalp'in "Türkleşmek, İslamlaşmak, Muasırlaşmak" fikri doğrultusunda şekillenmiştir. Yönetim de bu yönde uygulamalara başladı fakat bu durum çok uzun sürmedi. 27 Nisan 1920'de Bolşevikler Bakü’ye girerek Azerbaycan hükümetine son verdi. Bir süre sonra da Azerbaycan Sovyetler Birliği'ne dâhil edildi. 1906 İran meşrutiyet hareketi, Kuzey Azerbaycanlı aydınlarca büyük ölçüde desteklenmiştir. 1908'de Tebriz'de başlayan Settar Han ve Bağır Hanların önderliğindeki ihtilȃl hareketi 1912'ye kadar devam etti. İranlılar Rus-Kazak askerlerinin yardımı ile meşrutiyet hareketini bastırdılar. Bu yöredeki Rus kuvvetleri 1917 Rus ihtilalinden sonra çekildi. 1917'den itibaren Kuzey Azerbaycan'da güçlenen ve 1918'de bağımsız cumhuriyetin kurulmasıyla neticelenen millî hareket, Güney Azerbaycan'daki etkilerini göstermiştir. 1920'de Tebriz'de Şeyh Muhammed Hıyabanî başkanlığında "Azadistan" adlı ikinci Azerbaycan-Türk devleti kuruldu. Bir yıla yakın ayakta kalan bu milli hükûmet de Rus-Kazakların yardımı ile İranlılar tarafından yıkıldı; Hıyabani idam edildi. 1924'ten sonra İran tamamen Farsların eline geçerek, Güney Azerbaycan üzerinde büyük baskı kurdu; halkın kendi dilinde okuyup yazması yasaklandı. Azerbaycan Türkçesi ile yazılan, basılan kitaplar ortadan kaldırıldı, mektepler kapatıldı. Her iki Azerbaycan da birbirine yakın yıllarda devam eden bu büyük siyasî-milli hadiseler yazarlar üzerinde derin izler bıraktı. Azerbaycanlı şairleri, yazarları bu büyük siyasî-millî hadiselerin beslediği heyecanla milli eserler yarattılar. 1920'ye kadarki edebiyatın en büyük temsilcilerinden biri Hüseyin Cavit’tir. Ahmed Cevad 1920'ye kadar yazdığı şiirlerinde Azerbaycan istiklalinin en sevimli, heyecanlı şairi olarak öne çıkar. Türkiye'de çok yayılmış "Çırpınırdın Karadeniz" şiiri ona aittir. Bu süreçte milli şuurun bütün ürünlerini ve fikir akımlarını kesintisiz olarak neşreden Hayat, Füyüzat, Taze Füyüzat, İkbal, Şelale, Dirilik dergileri olmuştur. Azerbaycan edebiyatında bir diğer edebi tür olan nesir XIX. yüzyıla kadar zayıf kalmış ve manzum eserleri kadar gelişmemiştir. Sultan Mecid Ganizade, Neriman Nerimanof, M.S.Ordubadi, Abdullah Şaik, Seyid Hüseyin, Yusuf Vezir Çemenzeminli, A. Hakverdili, N. Vezirli gibi yazarlarla gelişmeye başlar. Azerbaycan'da roman türü bir süre eski mesnevilerin, halk hikâyelerinin tesiriyle, diğer taraftan da Avrupa neşriyatların, Rus yazarlarının hikâye ve romanlarının tesiriyle kendi yolunu çizmeye çalışmıştır. İlk romanlar arasında “C.Mehemmedguluzade'nin Danabaş kendinin ehvalatları, M.Said Ordubadi'nin Bedbaht milyonçu yahud Rızagulu Han Firengimeab, Abdullah Şaik'in Asrımızın kahramanları” olarak bilinmektedir. Azerbaycan, SSBC hâkimiyetine girdikten sonra rejimin değişmesine bağlı olarak cemiyet hayatı büyük ölçüde değişti. Buna bağlı olarak da insanların dünya görüşü, sanat anlayışı sil baştan şekillendirildi. Yeni rejimin baskıcı olduğu ve kendi görüşünün dışında olanlara hareket alanı bırakmamaktaydı ve özelikle 1937'lerde Stalin'in terörüyle iyice ortaya çıkmıştır. Bu tarihten itibaren Azerbaycanlılar yönetimde pasifleştirilerek Ruslar ve Azerbaycanlı Ermeniler yönetime -------------------... 104 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com hâkim oldular. 1930'larda her iki toplumun arasındaki siyasi çatışmalardan dolayı bir çok yazar, gazeteci, öğretmen öldürülmüştür. Yazarlar 1920'den önce olduğu gibi serbest yazma şansına sahip değillerdi. "Sosyalist realizmi" adı verilen resmi ideolojik görüşe uygun eser yazmak mecburiyetleri vardı. Bunların bir sonucu olarak yazarlar eski edebiyata karşı bir yöneliş başlamıştır. Baskıcı yönetimin sözde halkın yararına iddiasıyla başlattığı çalışmalar, ferdin ve dolayısıyla "insanın inkârına kadar varmıştı. Bu algı operasyonlarıyla halk, cahil din adamları, zalim beyler, eski yöneticiler, hurafelere inanan insanlar, zengin kimseler ve burjuvalar, eski hayatın tipik temsilcileri olarak canlandırılıyorlardı. Bunların karşısına idealist komünistler, inkılapçılar, işçiler, öğretmenler, kadın haklarını ve kadın hürriyetini temsil eden genç kızlar, kadınlar âdeta insanüstü özellikleri ile çıkartılıyorlardı. Böylece kaba bir şekilde ve suni olarak yaratılan eski-yeni kavgasının yansıdığı edebi eserler bu eserlerde canlandırılan kahramanlar hep birbirine benzemeye başladı.1920'den önceki devirde olgun eserler yazmış sanatçılar değişik yollar tercih ettiler: Bir kısmı sustu, bir kısmı küçük bir vazife alıp bir kenara çekilmeyi tercih etti. Bir kısım yazarlar da yeni döneme ayak uydurmağa çalışarak istenilen tarzda eserler yazdılar. 1920'den önce eserler vermiş, sosyalist veya sosyal demokrat görüşlü kimseler ise pek fazla zorlamadan yeni devrin değerlerine uygun eserler yazdılar. Her şeye rağmen, kendi bildiği yolda gitmeğe, inandığı ölçüler içinde eserler vermeğe çalışanlar da vardı. Bir kısmı başarabildi, bir kısmı da Stalin'in terör devrinde hayatını kaybetti. Bu yoğun baskılar ve öldürmeler karşısında yazarlar ve şairlerin ele aldıkları konular genellikle Azerbaycan'da Sovyet hâkimiyetinin kurulması hakkındaydı. Eserlerin bir çoğunda 1920'den önceki yıllar; yani Sovyet hükümetinin kuruluşundan önceki Azerbaycan’ı ele alınır; köylülerin, işçilerin, genç aydınların kötü durumu, din adamlarının, zenginlerin, cahil ve fanatik kimselerin, burjuvaların, beylerin sömürüsü anlatılır. 1960'lı yıllar Azerbaycan edebiyatında yeni bir devrin başlangıcıdır. Çağdaş Azerbaycan hayatı veya çağdaş insan ele alınmış; nispeten ideolojik yaklaşımlardan uzak, realist eserler, değişik teknikler ve anlatım yollarıyla ortaya konulmuştur. 1960'lı yıllardan önce eserler vererek, edebî hayata girmiş ve faaliyetlerini 1960 ve 1970'li yıllarda da sürdürmüş olan yazarlar: İsmail Şıklı, Hasan Seyit beyli, Ezize Ceferzade, Hüseyin Abbaszade, Salam Gedirzade, Gülhüseyh Hüseynof, Bayram Bayramof, Ştheli Gurbanof, Isa Hüseynof, Çingiz Hüseynof, Sabir Ehmedof’dur. Bu yazarlar, 1970 ve 1980'li yıllarda olgunlaşmış ve eserleriyle kendilerini kabul ettirmiş kuşakla, edebî gelenekler itibarıyla fazla alakası olmayan bir nesildir. II. Dünya Savaşı'nı çok genç yaşlarında yaşamış olan sanatçılar savaş bu nesli erken olgunlaştırmış ve 1960'li yıllardaki yaratıcılık devrinde de büyük ölçüde etkilemiştir. 1920'li yıllara, Sovyet devrine gelindiğinde Azeri şiiri yenileşme yolunda bir hayli yol almıştı. Milli Edebiyat cereyanına katılmış şairlerin eserleri 1905'ten sonra Azerbaycan şiirinin ilk hamleyi yapmasına büyük ölçüde tesir etmişti. Bir yandan da, daha küçük ölçüde Rus şiiri bu hususta etkili olmağa başlamıştı. Sabir, Hüseyin Cavid, Hadi gibi büyük şairlerin elinde şekil ve dil itibariyle geniş imkânlara kavuşmuştu. Azerbaycan Sovyet hükümeti kurulduktan sonra nesir ve tiyatro bahislerinde de geniş bir şekilde üzerinde durduğumuz gibi şiirde de siyasî, ictimai görüşler; "toplumcu bir sanat anlayışı" gittikçe kuvvetlendi. Devri saran "inkılapçılık" ruhu ve resmî himaye de bu anlayışı büyük ölçüde destekliyordu. 1920-1930’lu yıllarda eski kuşaktan şairler: Hüseyin Cavid, Ahmed Cevat, Abdullah Şaik, Cafer Cabbarlı gibi şahsiyetler belirli değişiklikler geçirerek hem dönemin ruhuna uygun hem de kendi dünya görüşlerine ters düşmeyen eserler vermeğe çalışırlarken, yeni yetişen 1900'lü yıllarda doğmuş genç kuşak edebiyat hayatına girdi ve dönemin heyecanına daha uygun eserler vermeğe başlamışlardır. Bunlar: Mikayıl Rızaguluzade, Osman Sarıvelli, Süleyman Rüsten, Semed Vurgun, Mehdi Seyidzade, Memmed Rahim, Mikayıl Müşfik, Resul Rıza’dır. Bu yazarlardan Samed Vurgun, Sovyet devrinde halk şiirini yeni bir ruhla yoğuran şair olmuştur. Yurt sevgisi, halk sevgisi, tabiat sevgisi Samed Vurgun'un şiirlerinin hakim temasıdır. Azerbaycan şiirinde yaygın ve hâkim bir alışkanlık hâline gelecek olan manzum hikâye(poema) türünün ilk önemli örneklerini ortaya koymuştur. Stalin'in 1937'de iyice yoğunlaşan terör devrinde büyük buhranlar yaşamış, bu sıkıntılı dönemi şiirlerine de yansımıştır. II. Dünya Harbi sıralarında bütün kuşak Faşizme karşı şiirler yazmıştır. Bu ilk şairler kuşağını 1910'lu yıllarda doğmuş genç yazarlar izledi: Cafer Handan , -------------------... 105 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com Mirvarid Dilbazi , Nigâr Refibeyli, Elekber Ziyatay, Ahmed Cemil, Zeynal Halil, Enver Elibeyli’dir. II. Dünya Harbi’nin bitmesinden sonra şiirde de konular değişmiş günlük hayat, sosyal konular, millî ve insanî problemler daha çok işlenmiştir. Bu dönemin belli başlı şairleri: Zeynal Cabbarzade, İslȃm Seferli, Qasım Gasımzade, Hüseyn Hüseyinzade, Nebi Hezri, Bahtiyar Vahabzade, Gabil, Medine Gülgün , Adil Babayev ve Eliağa Gürçaylı’dır. Günümüz Azerbaycan şiirinin yükünü büyük ölçüde paylaşmakta olan ve olgunluk devri eserlerini artık vermiş bulunan çağdaşımız şairler arasında; Fikret Sadık, Eli Kerim, Neriman Hesenzade, Halil Rıza, Rıfat Zebuoğlu , Memmed Araz, Tofik Bayram, Ilyas Tapdık, Mestan Eliyev, Kemale Ağayeva, Musa Yakub, Memmed İsmail, Memmed Aslan, Vagif Semedoğlu, Refik Zeka Handan, Vagif Nesib, Abbas Abdulla, İsa Ismailzade , Elekber Salahzade, Vagif Ibrahim, Nusret Kesemenli, Ramiz Rövşen, Sabir Rüstemhanlı, Eldar Bahış, Vagif Cebrayılzade, Zelimhan Yakub, Adil Cemil, Vagif Behmenli, Rüstem Behrudi ‘dir. (Akpınar: s.68,84) Memmed İsmail, doğumu itibariyle Çağdaş Azerbaycan Edebiyatındaki birçok yazar gibi iki döneme şahitlik etmiştir. SSCB döneminde yaşamış, Azerbaycan’ın bağımsızlığını görmüş ve günümüzde de hayatta olan bir yazardır. 70 yıllık SSCB döneminde Azerbaycan’da yaşanan hadiseler bütün dünyanın malumudur. Azerbaycan topraklarının işgaliyle başlayan ve 2020 yılında bile hâlâ devam eden savaşlar, oradaki insanların hayat şartlarını ve dünya görüşlerini kalıp bir yapıya bürütmüştür. SSCB döneminde yazarların eserlerinin sansürlendiği, anadillerinin yozlaştırılmaya çalışıldığı ve insanların fakirliğe terk edilip zulüm gördükleri vahim hadiselerin yaşandığı bir süreçtir. Yazar, böyle bir ortamda büyümüş ve her Azerbaycanlı gibi o da bunlara maruz kalmıştır. Şiirlerindeki özlem teması vatan unsuruna bağlı olarak bu çerçevede gelişmiştir. Şairin şiirlerine bakıldığında hayatı ve doğduğu coğrafyada yaşanan hadiselerin onu ne kadar etkilediği ve şiirlerine ne derecede yansıdığını görmek mümkündür. 01 Kasım 1939 yılında Azerbaycan’ın Tovuz ilçesinde doğan Memmed İsmail, babasını 2.Dünya Savaşında kaybetmiş ve yetim büyümüştür. Memurluk, akademisyenlik, gazetecilik ve siyaset gibi bir çok alanda faaliyetler göstermiştir. Bilim insanı olan Memmed İsmail’in şimdiye kadar Azerbaycan Türkçesi ile yirmi iki, Türkiye Türkçesi ile dokuz, Rusya’da sekiz, Fransa’da bir, Japonya’da bir, Kazakistan’da bir, Moldova’da bir ve Kosova’da bir kitabı yayımlanmıştır. Memmed İsmail: Macaristan, Almanya, Hindistan İtalya, Fransa, Küba, Romanya, Suriye, Vietnam, Rusya, Ukrayna, Litvanya Polonya gibi bir çok ülkede Azerbaycan ve Türkiye Edebiyatını temsil etmiştir. Mehmed İsmail, 1969 yılında " Odlar Diyarı" adlı televizyon programı ile Altın Kalem," 1978 yılında " Söz Vaktine Çeker" adlı şiir kitabıyla " Gençlik" ve " Paşniya Nad Morem" (Deniz Üzerinde Ekin) " ve" Söz Vaktine Çeker " adlı eserleriyle Moskova'da N.Ostrovski adına verilen Umumi ittifak ödülleri almıştır. 1996 yılında Türkiye Diyanet Vakfı" Kutlu Doğum Haftası dolayısı ile düzenlenen şiir yarışmasında birinciliği kazanan Mehmmed İsmail’e, 1997'de Türkiye Yazarlar ve Sanatkarlar Vakfı tarafından " Türk Dünyasına Hizmet" ödülü verilmiştir. 2012 Eylül ayında Kırım'ın Koktebel şehrin de gerçekleştirilen ve 400 bilim ve sanat adamının katıldığı Uluslar arası sempozyum da birincilik diploması almıştır. Yine 2014 senesinde kendisine Moskova'da Rus ve Türk Edebiyatlarına katkılarından dolayı Rusya Yazarlar Birliğinin “Sergey Yesenin madalyası ve Altın Güz diploması” verilmiştir. Bunların yanı sıra Ukrayna Yüksek Öğretim Akademisi Ukrayna Bilim ve Kültür Tarihi Enstitüsü tarafından Rus ve Türk Edebiyatına yapmış olduğu katkılardan dolayı “Fahri Doktora unvanıyla” ve yine Uluslararası Yazarlar Birliğinin “Peter Bogdani ödülü” ve madalyasıyla onurlandırılmıştır. 2017 senesinde Avrupa Bilim, Sanat ve Edebiyat Akademisine üye seçilmiş, bu akademinin Ukrayna Bilim Akademisinin katkıları ile gerçekleştirdiği " Özgürlük sevgisi" şiir yarışmasında aynı adlı antolojide yer alan "Biz Dört Nefer İdik" şiirine göre yanışın galibi olmuş ve birincilik diploması almıştır. Aynca Ukrayna Bilimler Akademisin "Taras Şevçenko" madalyasının da sahibi olmuştur. Çanakkale Akademi Şiir Ailesi Kültür ve Edebiyat Derneği her sene Türkiye'de yaratıcılığı ile farklılık gösteren bir şaire "Mehmet İsmail" ödülü vermektedir. Yüz elli ’den fazla çalışması çeşitli dillerine çevrilerek yayımlanmıştır. Birçok ilmi -------------------... 106 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com belgeselin senaryosunu yazan şairin, elliden fazla şiiri de bestelenmiştir. Yazar, şuan Türkiye’de Çanakkale 18 Mart Üniversitesinde öğretim üyesi olarak çalışmaktadır.(YBSŞ: s.215,216) Memmed İsmail; milli şuurun şairi, Türklerin maddi ve manevi değerlerinin hepsini kalemiyle muhafaza etmeye çalışan bir yazardır. Onun şiirlerini anlamaya çalışan bir insan; her satırda derdini, tasasını, eksiklerini görür ve gerçek dünyayı daha iyi anlamaya başlar. Şairin şiirleri tematik bakımdan engin bir zenginliğe sahiptir. Yaşadığı coğrafya ve hayat tecrübesi şiirlerine duygusal ve anlamsal bir farklılık katmıştır. Her özgür ruhlu şair gibi onun şiirlerinde de “hürriyet ve esaret” kavramlarının yoğun olarak yer aldığı görülmektedir. Azerbaycan halkının içinde bulundukları vatan savunması ve kültürel baskılardan dolayı, “hürriyet, esaret ve istiklâl” kavramları şairlerin sık sık işledikleri konular olmuştur. Mehmet İsmail genel anlatımlardan sıyrılarak bunları doğrudan doğruya değil, söz sanatları ile bezeyerek özgün bir şekilde anlatmaktadır. Bunların yanında; özlem, isyan, itiraz ve ölüm kavramlarının da sıklıkla işlendiği görülmektedir. Şairin doğrudan bir anlatımı yoktur. O, söylemek istediklerini sembolist bir yaklaşımla ele alır ve dolaylı yoldan en güzel şekilde ifade eder. Memmed İsmail, sadece sosyal temalı şiirler yazmamıştır. Onun şiirleri, insanlığın sonsuz dertlerine değindiği beşerî temalarla doludur. Makalemizin konusu hasebiyle “Özlem “ teması üzerinde durulacaktır. Şiirlerinde ki anlatım biçimi ve özlem temasını işleyiş şekliyle ilgili yorumlara yer verilecektir. TÜRK EDEBİYATINDA ÖZLEM TEMASI Türklerin İslamiyet’i kabulünden sonra dil ve edebiyatta büyük oranda bir değişiklik yaşanmıştır. Bundan dolayı Türkoloji araştırmaları yapılırken, Türk Dili ve Edebiyatı iki döneme ayırılmaktadır. 1. İslamiyet öncesi, 2. İslamiyet sonrası Türk Edebiyatı olarak iki bölümde incelenmektedir. XII-XVIII yüzyıllarda yaygınlaşan tasavvuf edebiyatında özlem teması genel hatlarıyla ilahî biçimde işlenmiştir. XIX-XX. Yüzyıllarda ise daha çok beşeri çerçevelerde işlenmiştir. Fakat şiir türleri geliştikçe temalar karışık ve farklılık göstermeye başlamıştır. Şiirlerde özlem teması işleniş biçimleri açısından şu şekilde sıralanmaktadır: “İlahi aşk, beşeri aşk, doğa, arkadaşlık, gurbet, vatan, hürriyet ve bağımsızlık” gibi konularda yazılmaktadır. Cumhuriyetin ilanından da bu yana Türkiye edebiyatında özlem teması genel olarak ferdi konularda işlenmektedir Azerbaycan edebiyatında ise Çarlık döneminde yaşanan hadiseler ve akabinde de SSCB’nin kurulması Azerbaycan’ın işgal edilmesi gibi nedenlere bağlı olarak özlem teması vatan, istiklal ve hürriyet unsurları etrafında gelişmiştir. MEMMED İSMAİL ve ÖZLEM Özlem, insanı bütünsel olarak ele geçirebilen ve algısını tamamen meşgul eden bir duygudur. Kişi görmek arzusunda olduğu bir şeyi veya bir kimseyi sürekli olarak düşünür ve bu hisler günden güne derinleşmeye başlar. Özlemin eş anlamlısı olan; hasret, arzu ve istek gibi birçok kelime vardır. Her insan özlemini apayrı şekillerde yaşar ve kimileri bunu genelden sıyırarak sanatsal bir esere dönüştürmektedir. Memmed İsmail, tam da bu noktada özlemi öylesine güzel işler ki onun şiirlerindeki özlem duygusu aynı dizelerde kutsi veya beşeri bir özleme dönüşebilmektedir. Onun şiirlerini incelerken ilk olarak dikkatimizi celp eden Yaşa, Yaşayabilsen Kışı Yazın Kıyısında şiiri oldu. İnsan, arkasında bıraktığı her şeyin özlemini daima çeker. Şairin şiirlerindeki özlem teması, genel olarak vatan özlemi olarak işlenmiştir. Gurbette olan bir kişinin içinde bulunduğu duyguları çok ince ifadelerle ve insanda hüzün yaratacak şekilde aktarır. Ayrıca vatan özlemi çeken bir insanı “çırpınan balık” olarak nitelendirir. “Yarım kaldı vatanda, geri kalan yarımı, Bıraktım gurbet adlı feleğin sultasında. Sulardan kopmuşluğun sessiz ağrılar mı Ya çırpınan balık mı balıkçı oltasında” (Yaşa; Yaşayabilsen Kışı Yazın Kıyısında Y.B.Ş.S: s.14). Şair, özlem duygusunu doğadaki doğal hadiselere benzetir. Yağan yağmurla, çakan şimşekle veya bir bahar çiçeğiyle tasvir etmektedir. Her dörtlükte karşımıza farklı ve derin ifadeler -------------------... 107 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com çıkmaktadır. Bur dizlerde; özlemden nutku tutulan şair, kendi hüznünü “martı hıçkırıkları” sözleriyle ifade etmiştir. “Yıldırımlardan sulara iner ses kırıkları Yavaş yavaş açıyor gonca gül gurbetine İşit neyi andırır martı hıçkırıkları Bir ömür tutsak olmak bir gönül bahçesinde”. (Yaşa; Yaşayabilsen Kışı Yazın Kıyısında,YBŞS: s.14) Memmed İsmail, umumiyetle bütün şiirlerinde pastoral ifadeler kullanmış, neredeyse kullandığı bütün temalarda duygularını doğadaki varlıklar aracılığıyla aktarmıştır. Bunlar; dağ, taş, hayvan, şimşek, bulut, su, ateş, çiçek gibi pastoral şiirlerde sık görülen doğal varlıklarıdır. Bu yüzden şiirlerde benzer kullanış biçimlerine sık sık rastlanılmaktadır. Vatan özlemi çeken şair, Ey güvercin şiirinde kendisini güvercine benzetir. Çünkü; Kuşların sabit bir yuvaları yoktur, oradan oraya konar ve göçerler. Daha sonra bu kuşa annesiyle ilişkilendirerek ona ikinci bir anlam yüklemektedir. Bu kuş ona annesini hatırlatmaktadır. Burada “annem beni özlemiş ve onun ruhu beni görmeye gelmiş” demektedir. Güvercini birinci kullanış şeklinde vatan özlemine vurgu yaparken ikinci kullanışta ise anne özlemine değinmiştir: “Ey Güvercin ne gezersin pencerenin önünde Burada garip bir kuş gibiyim, ben de senin gününde... Susturulmaz, söndürülmez, uyutulmaz duygusundan Ya vatanın bir parçası, ya anamın ruhusun”. (Ey Güvercin, YBŞS: s.31) Onun şiirlerindeki vatan özlemi, beraberinde getirdiği bütün dertlerinin başlangıç noktasıdır. Anne, baba, veya sevgili özlemi gibi konular ikinci plandadır. Şair, gurbeti meçhul olarak görür ve onu kederlendiren asıl şey de gurbetin ağır yüküdür. Burnunun direği sızlama ifadesi de özleminin ne derece olduğunu göstermektedir. Gurbet, çiledir ve uzaklıktır. Doğduğu toprağından uzak olan insanın vatanı dili olur. Vatan özlemi onun yüreğini yakan kor bir ateştir: “Gidersin, meçhule yol alır giden “Gidersen, vatan kalır vatanda, Gurbet, bir açılmaz sırdan başlıyor. Yüreğin içinde köz vatan olur Burnunun ucunu sızlatan vatan Derdine, çilene vatasın sen de, Yadından düşdüğü yerden başlıyor”. Sana da gurbette, söz vatan olur”. (Gidersin Meçhule Yol Alır Giden, YBŞS: s.53) Şair; anne ve baba özlemini, tıpkı bir çocuk kılığına bürünmüş gibi ifade eder. Baba yokluğunun derin izlerini taşıyan çocuğa “yetim çocuk” benzetmesi yaparak dizelerine trajedik bir ifade katmıştır. Şiirde; Anne çocuğuna babasının yokluğunu unutturamıyor ve babasının yokluğunu ilgisiyle azaltmaya çalışmaktadır. Erkek çocuk, en zor zamanlarında babasını yanında ister. Baba çocuğun arkasında duran dağ gibi bir adam ve onun kahramanıdır. Şiirde ifade edilen kesik parmak babanın olmayışına dikkat çeken ana unsurdur. Daha önce de Baba Resmi şiirinde, baba konusundaki hassas söylemlerini değerlendirmiştik. “Yaş olup akardı yetim gururu Babamda yoktu ki farkına varsın. Diyordun “Ağlama gözümün nuru Getir parmağını, öpüm kurtarsın.” (Çölde Parmağıma Diken Batanda, YBŞS: s.117) Anne ve Baba, insanın bu dünyadaki en değerli iki varlığıdır. İnsan yaşı ne olursa olsun bu iki insanın özlemini ve eksikliğini her daim hissetmektedir. Çünkü onların boşluğunu başka bir şeyle doldurmak mümkün değildir. Bu şiir ile küçük bir çocuğun babasına duyduğu özlemi adeta o günlerin hissiyatı içerine girerek ifade etmiştir. Evinden uzakta çalışan babaların çocukları, babalarının eksikliklerini hayatlarının her anında hissedeler. Şair, adeta böyle bir çocuk karakterine bürünür ve böylesine derin ifadeler kullanır ki şiir okunurken tıpkı bir tiyatro izlermişçesine insanın gözlerinde ve zihninde tasvirler uyandırmaktadır. Şiirde yer alan çocuk figürü babasının yüzünü -------------------... 108 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com hatırlamayacak kadar küçüktür. Her ayrılıkta bu son hasret gibi temenni ve ümit kavramları da bu özlem duygusuna bağlı olarak verilmiştir: “Havada donarken söze ihtiyaç “O katar giderdi dert çeke çeke Babanın sözleri kırıktır: Yatan körpenin rüyası kardı… Gözümün ışığı, gözlerini aç Açsa, kör olası gözünü, belke… Belki bu ayrılık son ayrılıktır”. İçinde bir baba resmi kalırdı”. (Baba Resmi, YBŞS:124) (Baba Resmi, YBŞS:125) Her insan özünde olana elbet dönüş yapacaktır. Daha önce de şairin şiirlerinden yola çıkarak yaptığımız tespitlerde süreli gelen bir ayrılığın vahameti vardır. Gurbetin yüreğinde yarattığı kederi, ateşin yakıcı ve elem verici özelliğiyle birleştirmiştir. Gurbetin çilesini çeken bilir ve yaban ellerde Her Geçen ömrüne dönüp baktığında kaybolan zamanın telafisinin mümkün olmadığının farkına varması üzerine bu hüzün daha da alevlenmektedir. Bir Sonbahar günü yağan yağmur; şairin akıttığı göz yaşlarıdır. Ayrıca bu manzara da aile fertlerden anne ve kız kardeşin de gurbetin ömürlerinden çaldığı zamandan dolayı çerçevedeki resimlerin bile üzgün olduğunu ifade etmiştir. “Gönlüme od salmakta kederin gurbet payı, Doğum yılım görünür istilik çivesinde… Penceremin kenarında göz yaşı döker payız 4, Anam, bacım kederli, resim çerçevesinde”. (Penceremin önünde Göz Yaşı Döker Payız, YBŞS: s.155). İnsan, gurbet kapılarında tanıdık bir sese, bir nefese muhtaç bir durumdadır. Bu dönemlerde toprak özlemi insanın içinde derin bir hüzün yaratmaktadır. Şair, bu özlemi gelen bir misafirin uğurlanırken insanın yaşadığı duyguları aktarmıştır. Öyle ki uçan kuşların bile vatana gittiklerine inanmaktadır. El memleketi insana hiçbir zaman yurt olmaz, şair bu duygularının nedenini de aslında örtülü bir şekilde aktarmaktadır. “Sonra dert elinde kalan tek kalır. Sonra yolcu gider yol uğurlanır, Gurbetten vatana uçar turnalar Sana da ardınca el etmek kalır”… (Turna Gagasının Ucunda Bir sen, YSBŞ: s.161) Şairin ferdi konular yazdığı şiirlerin adresi genel olarak bellidir. Bilinmeyen ya da zihninde yarattığı bir karaktere şiir yazmamıştır. Yazar, son derece realist yaklaşıma sahip bir insandır. Hasret temalı içerikte şiirlerinde perişanlığını anlatırken absürt ifadelere yer vermemektedir. Sevgi adlı şiirinde; hayat yoldaşı olan kadının gidişine sitem eder ve özlem çeken şair uzaktaki sevgiliye hem sitemini hem de özlemini bu dizelerle ifade eder: “Gittin, ırak oldum, ortak olmadın, Yolumun yoldaşı sonsuz bir derde. Olmadığın yerde hasrettin, kadın, Bilmem ne olursun, olduğun yerde” (Sevgi, YBSŞ: s.194) Aşk, insanoğlunun var olduğu günden bu yana onda hasıl olan bir duygudur. İlahî ya da fâni olabilmektedir. Aşkın yaşı olmadığı gibi yarattığı mutluluk kısa, ıstırabı da ömür boyu sürebilmektedir. İnsanı bu denli etkisi altına alan bu duygu durumu ona varlığını unutacak seviyeye gelebilmektedir. İnsanoğlu, her daim ya ilahi yoldan ya da hayat şartlarından dolayı sınanmaya ve cefa çekmeye mahkûmdur. Hasretin tek bir ilacı vardır o da vuslattır. Fakat insan bir şeyleri daha önceden kestirebiliyorsa önlemini almalıdır. Bunların önlemini almadığı takdirde başına gelenlerden şikâyet etmemelidir. Şair, bu dörtlükte sevgilinin fiilen yanında olmasından çok, ayrılığın yarattığı bu saf sevginin belki de gerçeğinden daha güzel olduğunu demeye getirmektedir. 4 Sonbahar. -------------------... 109 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com Hayatta ulaşılması çok zor ya da imkânsız olan bir şey, gerçeğinden daha çok cezbedici bir hâl alabilmektedir. Sevgi şiirinde; vatan ve sevgili özlemi bir arada verilmiştir: “Çekilmez hasretin, saçımdaki den, Aklıma gelenler başıma gelmiş, Sevdiğin güzelin belki özünden, Uzak hatırası daha güzelmiş”.. “Sağalmaz yaraymış aşkın yarası, Elim ne ovaya, ne dağa çatar. Hayalim gurbetle vatan arası, Yollarda başımı girleyen katar”… (Sevgi, YBSŞ: s.195) Memmed İsmail’in şiirlerinin tamamında tabiat ile kendisi arasında bir bağ vardır. Zaman zaman acılarına sessiz kalan tabiatın tabiata sitem eder. Tabiat; geceleri sükûnet içindeyken, dert çeken insanların sessiz çığlıklarını yutar. “Gündüzün şerri gecenin hayrından evladır” sözü, acı çeken insanlar için geçerli değildir. Onlar gün ortasında dahi karanlığı yaşarlar ve hayat onlar için anlamını yitirmiştir. Şiirin bu dörtlüğünde; içindeki derdinin akıttığı göz yaşları, akan dereyi ve çayı boğmaktadır. Bu muazzam anlatım bir kez daha şairin mükemmel yeteneğini ortaya koymaktadır. “Böyle gecelerin olmaz evezi, Toprağı düşünce, taşı düşünce. Derede çayların boğulur sesi Eriyip gözümün yaşı düşünce”. (Düşünce, YBŞS: s.202) Şair, kendini sıkça doğadaki varlıklara benzetmektedir. Bunu yaparken tek bir arzusu var, özlemini çektiği şeye bir an önce kavuşma isteğidir. Doğanın kanunu gereği doğal olayların hepsi bir nihayete erer. Sabah geceye; gece sabaha, haftalar yıla kavuşur. Şair de bu ifadelerle her şeyin olacağına varacağını ve sabrı vurgulamaktadır. Bunları teşbih söz sanatıyla zenginleştirerek ifade etmektedir. “Azizim gurbetten esen yelim ben Hasrete kovuşan ayım, yılım ben Akşamdan sabaha anadilim5 ben, Ölürüm sen beni başa düşünce”. (Düşünce, YBŞS: s.202) İnsan; doğası gereği doğar, yaşar ve ölür. Her yaşın ayrı bir güzelliği vardır. Fakat insan yaşlandığında gençlik çağlarını çok aramaktadır. Gençlik; duygu ve fiziksel yönden insanın en diri olduğu zamanlardır. Şair, yaşının ilerlediğini fark etmiş ve solan bahardan kastı da budur. Bu dizelerde gençlik özlemini dile getirmiştir: “Götür beni baharlara “Bahar oldu, bahar soldu, Sevildiğim günlere. Götür beni yaylara. Arzu olup yeryüzüne Yitirdiğim yıllara yok, Serpildiğim günlere”. Yaşadığım aylara”. (Götür Beni, YBSŞ: s.213) (Götür Beni, YBSŞ: s.214) Ayrılık; insanı kör, sağır ve dilsiz edecek kadar kuvvetli bir yoksunluk durumdur. Sevenin sevilenden uzak olduğu bir ömürde mutlu olmak mümkün değildir. İlk başlarda bunun farkına pek varılmaz ama daha sonra insan kendini özlem ve acının kollarından buluverir. Gurbet ve ayrılık yazılışları farklı iki kelime olsa da aslında aynı anlamı taşıyan bir kelimedir. Ayrılık rüzgârlarının savurduğu şairi limanda bir gemi beklemektedir. Bu gemi; ümidin sembolüdür ve bir gün bu 5 Bir kuş türü. -------------------... 110 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com gemiyle döneceğini hayal etmektedir. Şair, hasretin ayaklarına taktığı prangaları bir gün çıkaracağı zamanı beklerken, bu ayrılık dönemindeki sabrını ve sadakatini de dile getirmektedir: “Düşmüş aramıza haftalar, aylar Kalmışsın ömrümün geçen yılında. Bir hasret sinemde seni haraylar Muhabbet, sadakat, sevgi dilinde. Bir aşkın uğursuz kadem6i gibi Deme, aramızı soğutacağım. Limana gayıdan bir gemi gibi Yeniden ben sana gayıdacağım”. (Yeniden Ben Sana Gayıdacağım, YBŞS: s.211). Her insan da tanınma arzusu veya kısa yoldan zengin olma düşünceleri vardır. Bunların ilk yolu; içinde bulunduğu mevcut sistemden çıkıp, bunu uzakta gerçekleştirip geri dönmektir. Bunu başaran bir çok insan da vardır. Fakat her şey yoluna girse bile, daima bir şeyin eksikliği hissedilmektedir. Vatanından uzak olan bir insanın gurbet ellerde her ne kadar refah düzeyi yüksek ve başarılı olsa da toprağını özler ve bu yıllar geçtikçe ağır bir yüke dönüşmektedir. Bundan sonraki süreçte dönme arzusu şiddetlenir ve kişi doğduğu toprağa gelmek ister. Şair; bu durumdaki ruh hâlini ifade ederken, yenilmez bir dağken açı çeken bir derbeder olmuşluğunu şöyle ifade etmektedir: “Şöhrette gözüme gür ışık düştü Öyle bilmiştim ki, yenilmez dağım. Bir kez hayaline getir sen beni Fikrim de, yolum da dolaşık düştü, Hep böyle derbeder edersin beni. Kimi uyutmamış, de, hasret, kimi Anadan olduğum doğma kend kimi, Yeniden ben sana gayıdacağım”. (Yeniden Ben Sana Gayıdacağım, YBŞS: s.211) Şairin şiirlerinde kullandığı belli başlı ifadeler, hayatına dair izleri taşıdığını çok net bir şekilde göstermektedir. Şair; dönmek arzusunu vatan ve sevgili özlemiyle birleştirmektedir. Bu düşünceler onun aklından geçerken hayal âlemine dalmaktadır. Özlemini yine sıkça başvurduğu doğal olaylarla ifade etmiştir. Onun özlemi; çakan bir şimşek kadar şiddetli, kuru toprağın suya muhtaçlığı kadar elzem ve günlerini kara bulut gibi karartacak derecededir. Aşkının ıstırabı onu yakan bir ateştir, ama şair bundan şikâyet etmediği gibi içi soğumuştur: “Yolundan, kalbinden, yadından, çıkıp Bir zaman ben sana buharlanmışım. Aşkın alevinden, odundan çıkıp Dolan bulut gibi kahırlanmışım Bir çılgın şimşeğe bendim ki, yağım, Kuraklığa yağan yağışlar gibi, Nefreti soğumuş bakışılar gibi, Yeniden ben sana gayıdacağım”. (Yeniden Ben Sana Gayıdacağım, YBŞS: s.211) Şair, tabiatın sessizliği karşısında çok duygulanmaktadır. Bu akşam vaktinde gamlı olan sadece şair değildir, tabiatın bu sessizliğinde ağır bir keder, hasret ve hüzün hissedilmektedir. Fakat bunun da sebebini bilmediği veya bilmezden geldiği için akşamların yardımına ve teşhis sanatına başvurarak cevap bulmaya çalışmaktadır. “İliye işleyer bu gece hasret 6 Ayak veya uğur. -------------------... 111 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com Ne ses var, ne semir, gamlı sükûnet Yohsa nefesini ana tebiet Derib akşamlar Garip akşamlar”. (Gerib Ahşamlar, BKYKD: s.284) Hasretin ağır yükü ilk başlarda çok şiddetli değildir ama bir süre sonra insanın üstüne çökmeye başlar ve bunun da tek ilacı kavuşmaktır, ama kavuşmakta bazen imkansızdır. İmkansızlık beraberinde çaresizliği getirir ve bazen çaresizlik mukadderattır. Çünkü Allah insanın kaderini belirlemiş ve insan çaresizce bu senaryodaki rolünü oynamaktadır. Şair, yalnızlığın kıyısındadır ve tabiattaki her şeye yabancılaşmıştır. Kendi hisleri ve duygularıyla büsbütün yalnızdır. Tabiat, şairin duygularına karşı sağdır ve buna rağmen şair, tabiatın güzelliği karşında şaşkınlığını gizleyememektedir. Mekânlar insanı etkisi altına alabilir ama onlara anlam katmaz. Çünkü; Mekâna anlam katan ve tabiatı anlamlı kılan yine insandır. Şair bunları hepsini bu dörtlük ile dile getirmektedir: “Beni yaşamağa koymaz bu dünya, Ölüp gidesiyim hasret içinde Kalbimden geçeni duymaz bu dünya, Sırrına dalarım hayret içinde”. (Meni Yaşamağa Goymaz Bu Dünya, TS: s.205) SONUÇ Memmed İsmail, şiirlerinde özlem temasını kullanırken genel olarak vatan kavramı çerçevesinde işlemektedir. Hasretin verdiği acıyı aşırıya kaçmadan söz sanatlarının zarifliğiyle bütünleştirerek naif ifadelerle anlatmaktadır. Şiirlerinde doğadaki varlıkları kendisiyle özdeşleştirerek duygularını onların vasıtasıyla dile getirmektedir. Nitekim sıkça başvurduğu bu tekniği öyle usta bir şekilde kullanır ki bir diğer şiirinde aynı veya benzer ifadeler kullanması, insanı rahatsız etmez ve sanki o söylemleri ilk kez duyuyormuş gibi bir hissiyata bürümektedir. Teknik olarak şiirlerine bakıldığında şair; bir hece ölçüsü şairidir ve genel olarak 7’li-11’li hece ölçüsünü ve kafiye türlerinin tamamını kullanmıştır. Bunun dışında teşbih ve teşhis gibi söz sanatlarına sıkça başvurmaktadır. Onun şiirlerinden anladığımız kadarıyla şiirinde ve hayat anlayışında realist bir yapıya sahiptir . Bazen ürkek yetim bir çocuk, bazen büyük bir adam ve bazen de çaresiz yapayalnız biri olarak karşımıza çıkmaktadır. Şiirlerinin tekniği, üslubu ve sözcük seçimi Türk şairlerden Karacaoğlan’ın ifadelerine çok benzemektedir. Yazarın hayatı, doğduğu ve büyüdüğü coğrafya ona zengin bir ilham kaynağı olmuştur. Şairin babasının savaşta vefat etmesi ve yetim büyümesi gibi hadiseler özlem duygusunu daha da körüklemişe benzemektedir. Onun; vatana olan özlemi, toprak sevgisi şairin ulusal değerlere ne denli bağlı olduğunu ortaya koymaktadır. Yazarın bir tek özlem temalı şiirlerinde değil, diğer bütün şiirlerinde vatan toprağını kutsal bir varlık gibi itinayla sunmaktadır. Ayrıca bunlara ek olarak yazarın akademik kariyeri ve bilim alanında çalışmaları onu daha da bilinçli bir yazar kılmaktadır. KAYNAKLAR 1. ARAS, Enver (2000). Türk’ün Sevgisi-Azebaycanlı Şair Mehmet İsmail’den Seçmeler, İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları. (TS) 2. AKPINAR, Yavuz(1994). Azeri Edebiyatı Araştırmaları, İstanbul: Dergâh Yayınları, Birinci Baskı. 3. İSMAİL, Mehmmed (2018). Yele Bir Şey Söylemiştim, , İstanbul: Akıl Fikir Yayınları.(YBŞS) 4. İSMAİL, Mehmmed (1998). Bu Kan Yerde Kalan Değil, Ankara, Türkiye Diyânet Vakfı Yayınları, İkinci Baskı. (BKYKD) -------------------... 112 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com PHİLOLOGİCAL ASPECTS OF MİRZA KAZİM BEY’S WORKS Ayla Garayeva Master student Baku Slavic University, Azerbaijan garayeva97@inbox.ru ORCİD İD: 0000-0003-0637-4831 Abstract: The article comments on scientific outlook of Mirza Kazim bey, his life and pedagogical activity. The history, literature, mythology, linguistics of the peoples of the East, as well as the scholars translations were investigated in the article. The role of M.Kazim bey in the history of socio-philosophical thought of Azerbaijan is highlighted and his works dedicated to the study of the existing trends in the Middle East is spoken about in the study. Here is spoken about the work entitled “General grammar of the Turkic-Tatar language”, which created a turning point in the science of Turkology (Turkish studies). The Azerbaijani Turkish, which was beyond the attention of the science of Turkology, is in the forefront of the work. Here, the mutual relationship between written and oral literature is also investigated based on a number of historical facts. Mirza Kazim bey's perfect knowledge of Eastern and European languages allowed him to further clarify his theoretical conclusions about the language, as a result of which he prepared a solid basis for the comparative study of Turkic languages and expanded the scope of his scientific studies. The article also contains valuable thoughts of a number of prominent linguists and professors about Mirza Kazim bey. Keywords: Mirza Kazim bey, Turkology, oriental studies, grammar, linguistics, research. MİRZƏ KAZIM BƏY YARADICILIĞINDA FİLOLOJİ ASPEKTLƏR Qarayeva Ayla Elşad qızı Magistrant Bakı Slavyan Universiteti, Azərbaycan garayeva97@inbox.ru Xülasə: Məqalədə Mirzə Kazım bəyin elmi görüşləri, onun həyatı və pedaqoji fəaliyyəti şərh edilir. Şərq xalqlarının tarixi, ədəbiyyatı, mifologiyası, dilçiliyi, eləcə də alimin tərcümələri araşdırılmışdır. Tədqiqatda M.Kazım bəyin Azərbaycanın ictimai-fəlsəfi fikir tarixindəki rolu işıqlandırılmış, Yaxın və Orta Şərqdə mövcud olan cərəyanların tədqiqinə həsr etdiyi əsərlərindən bəhs edilmişdir. Burada türkologiya elmində dönüş nöqtəsi yaradan “Türk-tatar dilinin ümumi qrammatikası” əsərindən bəhs edilir. Əsərdə türkologiya elminin diqqətindən kənarda qalan Azərbaycan türkcəsi ön plandadır. Burada bir sıra tarixi faktlara əsaslanaraq yazılı və şifahi ədəbiyyat arasındakı qarşılıqlı əlaqələr də araşdırılmışdır. Şərq və Avropa dillərini mükəmməl bilməsi onun dil haqqındakı nəzəri qənaətlərinin daha da dəqiqləşməsi üçün imkan yaratmış, nəticədə türk dillərinin müqayisəli tədqiqi üçün möhkəm baza hazırlamış və elmi tədqiqatlarının dairəsini genişləndirmişdir. Həmçinin məqalədə bir sıra görkəmli dilçi və professorların Mirzə Kazım bəy haqqındakı qiymətli düşüncələri də yer almışdır. Açar sözlər: Mirzə Kazım bəy, türkologiya, şərqşünaslıq, qrammatika, dilçilik, tədqiqat. XIX əsrdə şərqşünaslıq elminin əsasını qoyan Məhəmməd Əli Mirzə Kazım bəy Azərbaycan dili və ədəbiyyatının tədrisi metodikası tarixində silinməz izlər qoymuşdur. Bu nadir istedad sahibi 8 dildə azərbaycan, rus, alman, ərəb, fars, türk, fransız və ingilis dillərində əsərlər yazmış, nəinki XIX əsr Çar Rusiyasında, eyni zamanda dünyanın bir çox ölkələrində məşhurlaşmışdır. Məhəmməd Əli gənc yaşlarında ikən atasına qarşı olan ittihamlara görə Dərbənddən Kazana gəlmiş və bu mühacirət onun həyatında dönüş nöqtəsi olmuşdur. 1826-cı ildən etibarən Kazan Universitetində çalışmış, türk-tatar bölümündə 23 il dərs demişdir. Universitetin fəlsəfə fakültəsinə 2 dəfə dekan seçilmişdir. Kazan Universitetindən ayrıldıqdan sonra elmi şura onu fəxri üzv seçir. Mirzə Kazım bəyin Kazanda yaşadığı dövr onun həyatı və elmi yaradıcılığının inkişafında mühüm rol oynamışdır. Bu dövrdə onun Krım xanlarının tarixinə həsr etdiyi “Əssab as-Səyyar” yaxud -------------------... 113 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com “Yeddi səyyar”, “1660-cı ildə Həştərxanın alınması”, “Bab və babilər”, “Türk-tatar dilinin qrammatikası” və “Uyğurlar haqqında tədqiqatlar” əsərləri nəşr edilmişdir. Mirzə Kazım bəy Kazan Universitetinin rektoru olan dostu N.İ.Lobaçevskiyə türk dilini öyrətmiş, özü isə ondan fransız dilini öyrənmişdir. Həmçinin M.Kazım bəy Lev Tolstoya türk-tatar dilindən dərs demiş, Kazanda tədqiqat işləri aparan alman alimi Humbolta isə yaxından köməklik göstərmişdir. Mirzə Kazım bəy A.Puşkinin dostu Jukovski ilə də yaxın dost olmuşdur. Təsadüfi deyildir ki, Puşkin Kazana səfər edərkən M.Kazım bəy onun “Baxça saray” əsərini Azərbaycan dilinə tərcümə etmişdir. Şeyx Şamilin müasiri olan Mirzə Kazım bəy Kazanda yaşadığı illərdə Şeyx Şamil hərəkatını araşdıraraq “Müridizm və Şamil” adlı əsərini yazır. Bu əsər Şeyx Şamil haqqında yazılan ilk əsər hesab olunur. Peterburqda Kazım bəy elmi fəaliyyətini daha da genişləndirmişdir. O, türkologiya, Şərq tarixi və dinlərinə aid əsərlər dərc etdirmişdir. Bunlardan biri də 1854-cü ildə nəşr edilmiş “Türk dili kursu üçün dərs vəsaiti” idi. Əsərdə türk dilinin qısa qrammatik oçerki, Osmanlı imperiyasında müxtəlif xətlərlə yazılmış mətnlər və 6700-dən artıq rus sözlərinin tərcüməsi olan türk lüğəti verilmişdir. Kazım bəy həmin il “Şərq dillərindəki sözlərə oxşar rus sözlərinin izahı” adlı məqaləsini də nəşr etdirmişdir. Bu məqalə rus lüğətindəki oriyentalizmlərin öyrənilməsi metodikasına həsr olunmuşdur. Mirzə Kazım bəy tərcüməçi, tədqiqatçı, həmçinin müəllim olaraq tanınmışdır. O, ilk dəfə Sədi Şirazinin “Gülüstan” əsərinin bir çox hissələrini rus dilinə, 1842-ci ildə “Quran”ı fransız dilinə tərcümə etmişdir. 1850-ci ildə yazdığı “Dərbəndnamə” əsərini ingilis və rus dillərində Peterburqda nəşr etdirmişdir. Kazanda olduğu dövrdə “Muhtasarü`l-Vikayəti Məsaili Hidayə” və “Ərəb ədəbiyyatına dair mülahizələr” əsərlərini yazmışdır. Böyük elmi-pedaqoji fəaliyyəti olan Mirzə Kazım bəyin xidmətləri rus şərqşünaslarının diqqətindən heç vaxt yayınmamışdır. Professor N.Veselovski bu münasibətlə yazırdı: “Şərqin öyrənilməsi işini Mirzə Kazım bəyə borcluyuq.” 1839-cu ilin ortalarında Mirzə Kazım bəyin və türkologiya elminin maraqla gözlədiyi “Türk-tatar dilinin qrammatikası” çapdan çıxdı. 525 səhifəlik bu kitab bir linqvist kimi azərbaycanlı alimin dilçilik elmində ilk addımı idi. Əsər 1841-ci ildə Rusiya Elmlər Akademiyasının Demidov mükafatına layiq görülmüşdür. Akademik Dorn “Qrammatika”nın müqayisəli xarakterini onun uğurlu cəhətlərindən biri hesab edirdi. Xüsusən Mirzə Kazım bəyin həmin vaxta qədər türkologiya elminin diqqətindən kənarda qalan Azərbaycan dilinə mühüm diqqət yetirməsini əlamətdar hal sayırdı. Mirzə Kazım bəyin başqa bir mühüm xidməti onun ilk dəfə Azərbaycan dilinin və digər türk dillərinin qrammatikasını Avropa dilçiliyindəki elmi metodlarla öyrənməsi idi. Həmin əsər meydana çıxana qədər istər Yaxın Şərqdə, istərsə də Rusiyada Şərq dillərinin qrammatikası ərəb sistemi üzrə şərh olunurdu. Mirzə Kazım bəy türk dillərinin sintaksisini öyrənmək sahəsində ilk addımı təkcə Rusiyada deyil, Avropada da atmışdır. Görkəmli türkoloq A.N.Kononov yazır ki, A.N.Samoyloviçin türk dili qrammatikasına dair kitabı çapdan çıxana qədər (1925) Mirzə Kazım bəyin əsəri təxminən 100 ilə yaxın müddət ərzində elmi fikir və tədris prosesində öz birinciliyini qoruyub saxlamışdır. Əsərin ilk nəşri 3 hissədən ibarət idi. Birinci hissədə türk sistemli dillərdə istifadə olunan əlifba, hərflərin dəqiq tələffüzü, sait səslər, isim, sifət, say, əvəzlik haqqında məlumatlar verilmişdir. İkinci hissəyə fel, zərf, qoşma, bağlayıcı, ədat, nida haqqında məlumat, fellərin zaman və şəxsə görə dəyişməsini göstərən çoxlu cədvəllər daxil edilmişdir. Üçüncü hissə tamamilə orijinal xarakter daşıyır və türk dillərinin sintaksisini əks etdirirdi. Buraya sözlərin uzlaşması və bağlanması, cümlə quruluşunun ümumi sistemi haqqında məlumatlar aid edilmişdir. “Türk-tatar dilinin qrammatikası” o zaman üçün görünməmiş bir surətlə yayıldı. Artıq 1843cü ilin sonlarından etibarən Rusiya və bir sıra xarici ölkələrin universitetlərindən alınan çoxsaylı sifarişlər kitabın ikinci nəşrini zərurətə çevirdi. Həmin il 18 dekabrda Mirzə Kazım bəy Puşkinin -------------------... 114 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com tapşırığı ilə əsərin yeni nəşri üzərində işə başladı. 1846-cı ildə əsərin ikinci nəşri “Türk-tatar dilinin ümumi qrammatikası” adı altında çapdan çıxdı. Müəllif kitabın strukturunda əsaslı dəyişikliklər aparmışdır. Kitabın fonetika və morfologiyanı əhatə edən birinci hissəsi səkkiz fəsilə ayrılmışdır. Feldən başlayıb köməkçi nitq hissəsinə qədər morfologiyanı əhatə edən ikinci hissə 11 fəsildən ibarət idi. Sintaksis məsələlərindən bəhs edən üçüncü hissəni isə 3 fəslə ayırmışdı. Yeni nəşrin başqa bir mühüm keyfiyyəti burada müqayisəli linqvistik təhlilin daha da genişləndirilməsi və yeni nümunələrlə zənginləşdirilməsi idi. “Qrammatika”nın ikinci nəşri haqqında Xalq Maarif Nazirliyinin jurnalında resenziya çap etdirən Berezin qeyd etmişdir: “Mirzə Kazım bəyin yeni əsəri türk dialektlərinin dərindən öyrənilməsi üçün ən yaxşı vəsaitdir.” 1848 – ci ildə alman şərqşünası D.Y.Senker “Türk – tatar dilinin qrammatikası” əsərini almancaya çevirib Leypsiqdə çap etdirdi. Həmin kitabın əvvəlində Berezinin bu əsərə olan əlavələri də çap olunmuşdur. Göründüyü kimi, tədris vəsaiti olan “Türk-tatar dilinin qrammatikası” əslində geniş miqyaslı və müqayisəli xarakterə malik tədqiqat idi. Buna görə də özünün müəyyən keyfiyyətləri ilə Mahmud Kaşğari və V.Radlovun məşhur əsərlərini xatırladırdı. Alimin yaradıcılıq və tədqiqat prinsipləri ilə tanış olmaq üçün onun əsaslandığı materiallara nəzər salmaq kifayətdir. Fars ədəbiyyatının qədim dövrlərini öyrənən alim öz yaradıcılığında ilkin İran mənbələri, mixi yazıları, qədim dastanlar, xalq rəvayət və əfsanələri, miflər, “Şahnamə”, antik müəlliflərin əsərləri, “Avesta”, yunan, yəhudi, ərəb və fars tarixçilərinin əsərləri, habelə dini kitablardan istifadə etmişdir. Mirzə Kazım bəyin “Fars ədəbiyyatı” (1834), “İran eposu” (1836), “Yeni fars ədəbiyyatının başlanğıcı haqqında qədim farsların rəvayətləri” (1837), “İslama qədərki farsların dili və ədəbiyyatı” (1835) məqalə-mühazirələri vardır. Bu əsərlərdə fars və farsdilli xalqların ədəbiyyatlarının ən qədim dövrləri əhatə olunmuşdur. Mirzə Kazım bəy xalqın mifoloji görüşləri və mifik təfəkkürünü diqqətlə araşdırmağı ədəbiyyat tarixçisinin qarşısında dayanan ciddi vəzifələrdən biri hesab edir və öz tədqiqatlarında da bu prinsipə əsaslanırdı. Alimin “İslama qədərki farsların dili və ədəbiyyatı haqqında” (1835) adlı məqaləsi 5 fəsildən ibarətdir. Burada fars dili və ədəbiyyatının yaranma və təkamül mərhələləri tarixi ədəbi aspektdə nəzərdən keçirilmişdir. Onun Şərq ədəbiyyatı tarixinə dair tədqiqatlarında “Avesta” və Zərdüşt təliminin şərhi müəyyən yer tutur. Mirzə Kazım bəy Avropa şərqşünası Ş.Darmsteter kimi Zərdüştü tarixi şəxsiyyət və “Avesta”nın müəllifi hesab edirdi. Həmçinin onu böyük filosof və dövrünün mütərəqqi din təliminin banisi adlandırırdı. Zərdüştü real şəxsiyyət kimi qəbul edən alim öz tədqiqatlarında bu filosofun doğulduğu yer haqqındakı mülahizələri diqqətəlayiqdir. O, Zərdüştün qədim Azərbaycan ərazisində dünyaya göz açması fikrini müdafiə edirdi. “Avesta”nın dili məsələsinə gəldikdə Mirzə Kazım bəy qeyd etmişdir: “Zərdüşt bu əsəri öz vətənində anasının ona öyrətdiyi dildə yaratmışdır. Həmin dil Şimali Midiyada hakim rol oynamış və Azərbaycan xalqının danışıq dili olmuşdur”. Mirzə Kazım bəy “İslama qədərki farsların dili və ədəbiyyatı haqqında” əsərində Firdovsinin şəxsiyyəti və ədəbi nüfuzundan söz açarkən XII əsr Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələri Xaqani və Nizaminin poeziyasından da bəhs etmişdir. Bununla yanaşı, Firdovsi irsinə münasibətini əyani misallarla aydınlaşdırmağa çalışırdı. Mirzə Kazım bəy fars ədəbi dilinin inkişafında Firdovsinin ana dilinin təmizliyi uğrundakı mübarizəsini qiymətləndirirdi. O, ana dilinin lüzumsuz sözlərlə doldurulmasını dözülməz hal sayırdı. Kazan universitetinin 1836-cı ildəki iclasında söylədiyi nitqdə Mirzə Kazım bəy Şərq dillərindəki mövcud qüsurları göstərməklə bərabər, rus dilinə də diqqət yetirir və onu Avropa mənşəli sözlərlə dolduranlara qarşı çıxırdı. Ərəb sözlərinin fars və türk dillərinin lüğət tərkibinə yol tapmasını bu dillərin nüfuzunu azaldan bir hal sayırdı. Mirzə Kazım bəy ürək ağrısı ilə qeyd edirdi: “İndi türk dilində orta səviyyəli bir kitabı oxumaq üçün belə ərəb və fars dillərini bilmək lazımdır, yoxsa oxuduğunu başa düşmək mümkün olmayacaqdır.” 1869-cu ildə Sankt-Peterburq Universitetinin 50 illik yubileyi ərəfəsində Rusiya şərqşünaslığının iki görkəmli nümayəndəsi akademik B.A.Dorn və Mirzə Kazım bəyə yüksək elmi -------------------... 115 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com xidmətlərinə görə Şərq filologiyası doktoru adı verilmişdir. Bir neçə gün sonra isə alim universitetin ən çox fərqlənən professorları ilə birlikdə Rusiyanın yüksək mükafatı olan “Ağ qartal” ordeni ilə təltif edildi. Onu əhatə edənlər içərisində Şərqşünaslıq elminin cavan nəslini təmsil edən keçmiş tələbələri İ.Zinovyev, M.Nikitski, V.Bezobrazov, Q.Melqunov, L.Lazarev, İ.Xolmoqorov və V.Maksimov var idi. Universitetin 50 illiyi Mirzə Kazım bəyin yarım əsrlik yubileyi ilə üst-üstə düşürdü. Yubiley təntənələrindən sonra 1869-cu ildə Mirzə Kazım bəy son dəfə Avropa səfərinə çıxdı. Alimin bu səfərə çıxmaqda məqsədi pozulmuş səhhətinin qayğısına qalmaq idi. Mirzə Kazım bəyin getdiyi ilk ölkə Almaniya oldu. Burada bir qədər müalicə olunduqdan sonra Parisə yola düşdü. 1870-ci il 27 noyabrda 68 yaşlı şərqşünaslıq elminin banilərindən biri görkəmli dilçi Mirzə Kazım bəy Sankt-Peterburqda əbədi olaraq gözlərini yumdu. Akademik İ.N.Borcin onun haqqında belə yazırdı: “Nə qədər ki, Şərq haqqında məlumatlar işlənəcək, bu iş dayandırılmayacaq və Kazım bəyin adı şöhrətlə çəkiləcəkdir.” Böyük uzaqgörənliklə deyilmiş bu sözlər onun ölümündən sonra özünü tamamilə təsdiqləmiş, Mirzə Kazım bəyin şöhrəti daha da artmış, gələcək nəsillər onu böyük hörmətlə yad etmiş və əsərlərindən faydalanmışdır. İstifadə edilmiş ədəbiyyat 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Əfəndiyev M. (2009). Siyasi və hüquqi təlimlər tarixi. Bakı: Elm. – 625 s. Əhmədli R. (2012). Mirzə Kazım bəyin ictimai fikirləri. – Bakı: Elm. – 200 s. Hacıyeva M. (2016). Mirzə Kazım bəy: həyatı və yaradıcılığı. // Xalq cəbhəsi qəzeti. – S.14 Hüseynov H. (2006). XIX əsr Azərbaycan ictimai və fəlsəfi fikir tarixindən. – Bakı: Zəkioğlu. – 544 s. Məmmədova A. (2015). Azərbaycan dilinin tədrisi tarixi. – Bakı: Mütərcim. – 324 s. Rzayev A. (1989). Dərbənddən başlanan əzablı yol. – Bakı: Azərnəşr. – 160 s. Şükürov A. (2005). Şərq fəlsəfəsi və filosofları. – Bakı: Əbilov, Zeynalov və oğulları. – 668 s. PIGEON SYMBOL IN THE LITERATURE AND ITS POSTTMODERNIST COMMENT Babayeva Fidan master student Baku Eurasian University, Azerbaijan f.babayeva1990@gmail.com ORCİD İD: 0000-0002-8551-2333 Abstract. German writer Patrick Süskind, who has reached a considerable audience all over the world with his novel fragrance; It draws attention by creating original fictions, using various narrative methods and skillfully reflecting the inner worlds of its characters. Although he works in different genres, he creates an original style in all of them. After all, the general idea explained is that the man coexists with the society, the further away he gets away from it, the delusions and paranoia begin, which is as hard as dying while living. The wounds created by the war on the children's psyche continue with the additions of the city people, and when the room of the shelter, the place where he finds well-being is lost, Noel is completely exposed to external influences. He struggles with the danger of losing control of his body, which is his personal space. The chief person, who wants to regain the control that he has lost step by step with involuntary movements, tremors, sweating, forgetfulness, by ending with a suicide, draws a picture of the individual cannot be separated from the society and is under his permanent influence. Key words: Pigeon, novel, characters, postmodernism, loneliness, commentary. ƏDƏBİYYATDA GÖYƏRÇİN SİMVOLU VƏ ONUN POSTMODERNİST ŞƏRHİ -------------------... 116 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com Babayeva Fidan İqbal qızı Magistrant Bakı Avrasiya Universiteti, Azərbaycan f.babayeva1990@gmail.com Xülasə. "Parfumer" roman ilə dünyanın hər yerində kifayət qədər tamaşaçı kütləsinə sahib olan Alman yazıçı Patrick Züskind orijinal uydurmalar yaradaraq, müxtəlif povest metodlarından istifadə edərək və qəhrəmanlarının daxili aləmlərini məharətlə əks etdirərək diqqət çəkir. Fərqli janrlarda çalışsa da, hamısında orijinal bir üslub yaradır. Axı izah olunan ümumi fikir insanın cəmiyyətlə birlikdə olması, ondan uzaqlaşdıqca, həyat sürərkən ölmək qədər çətin olan xəyallara və paranoyaya başladığıdır. Uşaqlıq psixikasındakı müharibənin yaratdığı yaralar şəhər əhalisinin əlavə travmalarla davam edir və sığınacaq otağı, rifah tapdığı yer itdikdə Noel tamamilə xarici təsirlərə məruz qalır. Şəxsi məkanı olan bədəninə nəzarəti itirmək təhlükəsi ilə mübarizə aparır. İxtiyarsız hərəkətlərlə, titrəmələrlə, tərləməylə, unutqanlıqla addım-addım itirdiyiniz özgüvəni intiharla başa vurmaqla yenidən həyata bağlanır və baş qəhrəmanın- fərdin cəmiyyətdən ayrıla bilməyəcəyi şəklini çəkir. Açar sözlər: Göyərçin, roman, simvol, postmodernizm, yalnızlıq, şərh. Bəzi simvollar uzun və zəngin tarixə sahibdir. Bunlardan biri də göyərçin quşu simvoludur. Göyərçin barəsində antik Misir mədəniyyəti, Yəhudilik, Xristiyanlıq və İslam dinində yer verilmiş "ruh = quş" uyğunlaşmasına rast gəlinir. Xüsusən, incəsənətin və ikonoqrafiyanın sevimlisi olan göyərçin bəzi məqamlarda ilahi aspekt, ilahi görkəm verir və onun istifadəsi ümumi olub müxtəlif mədəniyyətlərə əsrlərlə inamlara görə yenidən şərh edilərək günümüzə qədər gəlmişdir. Qədim dövrdən bugünədək bu sadə quşla bağlı müxtəlif mənalar və izahlar olmuşdur. Hansi ki, bunun dini mətnlərdə və vizual təqdimatlarda güclü rolu var. Qədim Yaxın Şərqdə göyərçin quşu ilahi “Ana İlahə” simvolu kimi işlənirdi." Levant daş dövrünün kiçik gil kilsə qapılarının üzərində göyərçin quşları göstərilmişdir. Hətta Kiprdə qədim ibadət yerlərindən birində türbənin üzəri ancaq göyərçin şəkilləri ilə örtülürdü." (1) Göyərçinlər qadın doğurqanlığını təmsil edirdi. Qədim Romada da Venera ilahəsinin heykəllərində əlində və ya başının üzərində göyərçin təsvir olunub. Yəhudilikdə göyərçin inanclarına bu şəkildə rast gəlinir. Göyərçinin sülh quşu kimi tanınmasının əsas səbəbi isə Nuh peyğəmbərlə bağlıdır. Nuh peyğəmbərin obrazı dünyanın ən müxtəlif xalqlarının miflərində, folklorunda, dini görüşlərində, o cümlədən səmavi dinlərində vahid süjet kompleksi daxilində son dərəcə geniş yayılmışdır. " Nuhun tufanı haqqında " “Bibliya”nın qədim variantı olan “Əhdi-Ətiq”dəki teokosmik məlumat qədim babillilərin, yəhudilərin, yunanların, hindlilərin, Şərqi Asiyayıların, Malay arxipelaqı adaları sakinlərinin, Avstraliya aborigenlərinin, Yeni Qvineya və Melanieziya yerlilərinin, Polineziya və Mikroneziya xalqlarının, Cənubi Afrika aborigenlərinin, Mərkəzi Amerika və Meksika xalqlarının, Şimali Afrika xalqlarının mifoloji-dini ənənəsində də mövcuddur."[1] Sözügedən mətnlərdə daşqının sonunda qurunun tapılması göyərçinin və qaranquşun adı ilə bağlıdır. Əfsanədə deyilir ki, bir müddət gəmidə üzən Nuh Peyğəmbər daşqının qurtarıb-qurtarmadığını bilmək üçün Ağ quzğunu yollayır. O, torpağı tapsa da, başı ölmüş insan və heyvan cəsədlərini yeməyə qarışır. Nuh göyərçini onun dalınca yollayır. Göyərçin gəlib görür ki, quzğun leş yeməklə məşğuldur. Onu danlayır. Quzğun göyərçinin bu işi Nuha deyəcəyindən qorxub, hiylə işlədir və onun dilini qopardır. Göyərçin baxıb görür ki, dili yoxdur. Dimdiyinə bir çöp alıb, Nuh Peyğəmbərin yanına uçur. Bundan sonra Peyğəmbər suyun quruduğunu anlayır. Yəhudilik dini ilə yanaşı digər Səmavi dinlərdə də oxşar rəvayətlərə rast gəlirik. Göyərçin müqəddəs fenomen kimi türk folklorunda da geniş yayılmış, bir çox nağıllarda göyərçinlə bağlı inanaclara rast gəlinir. Göyərçin, Uyğur mətnlərində "kogürçün", Tatarca "Kügerçin, Kogürçün", türkmən dilində "kokürçün" kimi istifadə olunsa da, Anadolu ləhcələrində göyərçin, "gövercin, göyərçin və göğerçin" kimi istifadə olunmuşdur. Belə ki, Türk xalq mədəniyyətində və inanclarında sevgi, saflıq, sevgi və barış rəmzi olaraq xalq rəqslərimizdə göyərçinin dərin mənada yaşatdığı görülür. -------------------... 117 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com Gündəlik həyatımızda iç-içə olduğumuz və özümüz də bilmədən həyatımızın bir parçası olduğumuz göyərçinlər, bəzən müqəddəsliyi aid etdiyimiz məsumluq, barış və insanlıq sevgisinin simvollarına çevrilmişdir. Barışığın simvolu sayılan bu itaətkar quş, inanc dünyamızda çox vacib bir yerə sahibdir. Anadolunun bir çox bölgəsində göyərçin müqəddəs bir heyvan sayılır. İstanbullular məscidlərində və evlərində yuva qurduqları səbəbi ilə göyərçin əti yeməyi çirkin və haram hesab etmişlər. " Bəzi türk nagıllarında "ölüm ruhu" simvolik uyğunlaşdırması vardır." (2) Məsələn nağıl qəhrəmanalarından div və ya canavarın ölməsi lazımdır, ancaq onların ruhu bəlli olmayan zamanda, güvənli bir yerdə saxlanmaqdadır. Onların öldürülə bilməsi üçün gizlədilmiş canını tapıb məhv etmək lazımdır. Bu ölüm ruhu daha çox quşlarda mühafizə olunur. Bu quşlar içərisində göyərçinlərə də tez- tez rast gəlinir. Kitabi Dədə Qorqud dastanın da "Dəli Domrul" boyunda Domrulun Əzarili göyərçin şəklində görməsi epizodu ilə qarşılaşırıq. Xəzər türkləri göyərçin yuva quracağı evin sahibinin zəngin olacağına inanırlar. Bundan əlavə, bu quşlar kəsilmir və ətləri yeyilmir. Ağ göyərçinlərin Hz. Əlinin türbəsindəki ağ göyərçinlərdən biri olduğuna inanılır. Türbədəki ağ göyərçinlər arasında qarışan qara göyərçinlərin bir müddət sonra ağ rəngə çevrildiyi şayiəsi dolaşır. Tatar türklərinin şeirlərində cüt ağ göyərçinlər sevgi və barışın simvolu kimi görünür. "Özbək türklərinə görə insan öldükdən sonra bədəni çürüyür və torpaq olur. Ruhu Göyə uça bilər. Ortaq inanca görə ruh insan bədənindən göyərçin, kəpənək, pərvanə şəklində uçur." (3) Postmodernizm anlayışı İkinci Dünya Müharibəsindən sonra ortaya çıxdı. Müharibənin dağıdıcılığı Qərb dünyasının mənəvi və etik dəyərlərini alt-üst etdi. O vaxta qədər intellektual dairələrdə geniş qəbul edilmiş dünyagörüşü və anlayışı (o zamanlar "müasir düşüncə" adlanırdı) öz qüvvəsini itirməyə başladı. Başqa sözlə,"'daha yaxşı və daha gözəl bir dünya arzusu və xəyalları" artıq bitmişdi. "Sosial rifah"," mənalı həyat" və s. anlayışlarla birlikdə bir ovuc xəyal qırıqlığı qaldı. İnsanın və cəmiyyətin Freyd və Marksın metodları ilə qavraya, dəyişdirilə və inkişaf etdirilə biləcəyi inamı da tədricən yox oldu. Burada, postmodernizm termini, əvvəlki dövrə aid bir fasilə mənasında modernizmin "kənarına" istinad edir. İkinci Dünya Müharibəsindən sonra sənət, ədəbiyyat və elmi etikada inancların və nikbinliyin itdiyini ifadə edən düşüncə tərzi olaraq da təyin oluna bilər. Modernizmin itirilmiş xəyalları əvəzinə; postmodernizm yeni bir ütopiya tətbiq etmək məqsədi daşımırdı. Postmodernizm, yeni bir dil və yeni anlayışlar təqdim edərək modernist vizionun nəzərdən qaçırdığı bucaqları və üfüqləri dərk etməyimizi hədəflədi. Bu yeni dili dinamik bir oyunla müqayisə etmək olar: mənalar daim dəyişir və inkişaf edir. Postmodernizmi anlamaq əslində bu yeni dili oxuyub başa düşmək demək idi. Bu da asan bir iş deyildi, biri çıxıb bu yeni dilin təfsirini və əslində nə demək olduğunu izah etməli idi.Onda çox söz var idi: dil oyunu, məcazi quruluş, parazit dil, varlıq metafizikası, dialoq düşüncəsi və s. Bu nöqtədə "Bu nə deməkdir?" Sual verməyi öyrənməliyik. İçimizdəki dinamik bir güc; Bu sualı verməyimizə mane olur ki, başqaları bizi axmaq və ya cahil hesab etməsinlər. Budur postmodernizmin yumşaq qarnı (eyni zamanda postmodernizmi başa düşməyin açarı):"'Bəs indi nə demək istəyirsiniz? Bunun mənası nədir? " Sual verə bilməli və bu suala aydın və inandırıcı cavabı izləməliyik. Bədii mənada postmodernizm; Filmlərdə, televiziyalarda, qəzet, cizgi filmlərində və pop musiqilərində "kütləvi mədəniyyət" i üstün tutaraq "yüksək sənətlərə" dayanan elitizmin ləğvi yolunda özünü göstərir. Bu çox cəlbedici bir söz idi. Bir az izah edək: rəsm, heykəltəraşlıq, teatr, balet və klassik musiqi kimi anlamaq və dadmaq üçün müəyyən bir mədəni zəmin tələb edən sənətlərə " yüksək sənət" deyilir. Bunlar ad verdikləri kimi "yüksək" olduqları üçün hər kəs onlara daxil ola bilmir, baxmayaraq ki, insanların çoxu bu cür sənəti anlamır və ya ondan zövq ala bilmirlər. O zaman nə olacaq? İnsanları düşündürmək və əyləndirmək üçün "kütləvi mədəniyyəti" vurğulayacaqsınız. Nəticədə estetik dəyərlər aşınır, sənət bir əmtəəyə çevrilir və "tükənən" bir anlayışa çevrilir. Amma nə oyun! Məsələn, qonaq otağında aldığı rəsmini tərifləyən, təcrübəsiz yeni zəngin insana "Çox dəyərli bir əsər ... Bunun üçün on min dollar hesabladım ..." deyərək xor baxırıq və hətta yazığımız gəlir. Ancaq 'Hollivudda bütün zamanların ən yüksək büdcəli filmi ... Amerikadakı kassa rekordlarını qırdı ." adlı bir filmi yaxşı və uğurlu bir film olaraq təsvir edə bilərik. Bir sıra göstəricilərdən ibarət -------------------... 118 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com olsa da, sözügedən filmi "yaxşı film" kimi qiymətləndirməyimizə səbəb olur. Eynilə, ən yüksək reytinqə sahib olan kanal özünü ən yaxşı kanal elan etdikdə, kəmiyyət meyarlarını istifadə edərək özünə keyfiyyət dəyərlərini aid edir. Bunu da normal hesab edirik. Budur əsəbiləşdiyimiz və hətta yazığımız gəldiyi adamın ödədiyi pulla aldığı tablonun bədii dəyərini ölçmək üçün etdiyini; İzlədiyimiz filmi və ya televiziya kanalını təsvir edərkən bunu özümüz edirik və buna əhəmiyyət vermirik. Bu, bizə zidd və ya səhv görünmür. Niyə belədir? Kütləvi mədəniyyəti postmodernizm yolu ilə üstün etməklə. Postmodernizm eyni zamanda sol akademik dairələrin marksizmin boşluğuna qoyduğu birləşdirici fəlsəfə kimi də fəaliyyət göstərir. " Bəziləri bunu "marksizm postmodernizmə çevrildi" deyirlər. Postmodernizm bir fəlsəfə olaraq davamçılarına"hər şeyi" və "hər kəsi" tənqid etmək (hətta aşağılamaq) hüququ verir. Bir postmodernist akademikdən soruşulsa heç bir şeyin 'doğru' (mənəvi, qanuni, estetik və ya elmi) olduğu sübut edilə bilməz. Əlbəttə, postmodernizmin özü bu qaydanın istisnasıdır. (Dəyişməyən tək şeyin özü olduğunu unutmayın.) Xülasənin xülasəsi: Postmodernizm; Qeyri-qaydanın qayda olduğu və prinsipsiz olduğu bir baxış və ya həyat tərzinə aiddir. Hər hansı bir səbəblə sizi və ya işinizi, irəli sürdüyünüz fikirləri tənqid etməyə, kateqoriyalara ayırmağa, mühakimə etməyə çalışsalar, bu və ya digər səbəbdən 'Mənimki postmodern bir yanaşmadır" - deyə bilərik" (4) "Parfumer" romanı ilə özünü geniş oxucu kütləsi qazanan Alman yazar Patrik Züskind orijinal mətn yaratması, müxtəlif ifadə etmə formalarının qurulması və yaratdığı xaraqterlərin iç dünyasını ustalıqla yansıtması baxımından diqqəti cəlb edir. Yazıçının qələmə aldığı iri həcmli romanları sayılan dörd əsərində cəmiyyətdən və insanlardan uzaq yaşayan obrazların hekayələrini oxuyuruq, sanki Sartrın "Cəhənnəm başqalarıdır" sözlərini xatırlayırıq. Yazıçı fərqli janrlarda çalışsa da, hamısında orijinal bir üslub yaradır. "Parfumer" (1979) roman, "Göyərçin" (1988) və "Cənab Sommerin Hekayəsi" (1991),"Üç böyük hekayə" (1976) hekayələri, "Kontrbas" novellası (1980)," Sevgi ve Ölüm haqqında" (2006) adlı bir essesi kitabı var." Sevgi və Ölüm" və hekayələrini istisna etsək, digər əsərlərinin hamısında ortaq bir xüsusiyyət diqqət çəkir.Əsərlərində yaratdığı kişi obrazı qəhrəman mövqeyində; sosial həyatın tələblərini yerinə yetirməkdən imtina edir və baramalarında gizlənən baramaqurdu kimi yaşamağı seçir. "Parfumer" in Qrenuyu bir mağarada 7 il tək qaldığı müddətdə, kontrabasçı səsi çıxmayan bir mühitdə yaşayır, "Göyərçin" in baş qəhrəmanı Noel də kiçik bir çardaq otağında yaşayır. " Cənab Sommerin nağıl" ındakı qəhrəman insanlardan uzaqlaşmaq üçün ağaclara dırmaşır. Yəni hamısının öz sığınacaqları, gizli yaşayış yuvaları var. "Göyərçin" romanının qəhrəmanı Conatan Noelin yaşı 50-dən yuxarıdır. Digər Züskind obrazları kimi, ağrılı bir uşaqlıq həyat yaşamış və dinc yaşamaq üçün insanlardan uzaqlaşması lazım olduğunu qarşısına məqsəd qoymuş, özü üçün bir düzən qurmağa çalışır. Uşaqlıq yaşlarınd anası faşistlər tərəfindən aparılandan sonra atasını da itirən Noel müharibə bitənədək heç tanımadığı əmisinin evində yaşamaq məcburiyyətində qalan , rahat həyata qovuşmaq ümidi ilə evləndiyi qadının da onu tərk etməsi nəticəsində tamamən yalnızlığa qapanan həyatından qopmuş xaraqteri canlandırır. Conatan Noel başına gələn bu uğursuzluqlardan sonra insanlara etibar etmək olmaz, insanların yalnız ətrafdakıları, başqalarını özündən uzaqlaşdıraraq barışıq içində yaşaya biləcəyinin qənaətinə gəldi. Bu səbəblə Parisə üz tutdu. Bu şəhərdə yeni həyat qura biləcəyinə ümid edir və bankda bir iş tapır. Onun işi sadəcə bank müdirini qarşılamaq və onun maşının qapısını açmaqdan ibarətdir. Yaşamaq üçün bir binanın çardağını kirayə götürür . Tam 30 il l Parisin Plançe küçəsindəki bir mənzilin altıncı mərtəbəsindəki kiçik bir otaqda qalır. Otaq Conatanın təhlükəsiz adası idi və o, bu etibarsız dünyada, möhkəm tuta biləcəyi zeytun dalı , sığınacağı yeganə dünyası, sevgilisi, bəli, sevgilisi olmuşdu , axşam qayıtdıqda bu sevgili onu mehribanlıqla qucaqlayırdı. Kiçik otağı onu qızdırırdı və qoruyurdu, bədənini və ruhunu qidalandırdı, ehtiyac duyulduğunda daima yanında idi. " Bu aşiq həqiqətən həyatında etibarlı olduğunu sübut edən tək şey idi həyatında. " (5) Burada monoton bir həyat yaşayır. Barışı və sakitliyi sevir. İnsanlardan qaçır, heç kimlə düzgün ünsiyyət qurmur. Bankdakı işi də o qədər də mənalı deyil. Bank qapısının qarşısında hərəkət etmədən sfinks kimi durur. Gözlərini belə qırpmır. Kiçik bir dəyişiklik və ya fərq həyat nizamını -------------------... 119 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com pozacaq deyə qorxur. Conatan həyatından narazı deyil, çünki onun arzuladığı konforlu bir həyat deyil. Sadəcə özünə aid bir şeyin olmasıdır Bir gün qarşısına çıxan balaca bir quşun - Göyərçinin onun həyatını alt-üst etməsini heç düşünməzdi. Otağından çıxıb döşəmədəki ümumi tualetə gedərkən Conatan gördüyü bu göyərçindən ölümünə qorxdu.. Bir gün bütün günlərlə eynidir. Göyərçinlə qarşılaşması da onu həyatını və o günə qədər nə etdiyini sorğulamağa məcbur edir. Hərəkətlərində sərbəstdirmi, hərəkətlərinə görə cavabdehdirmi, bu həyatda niyə yaşayır? Bütün bu sualları verərkən özü ilə qarşılaşır. Yəni sadə bir hadisə belə bizi belə bir suallara cavab axtarmağa sövq edə bilər. Digər Süskind obrazlarından fərqli olaraq Jonathan, əsərin sonunda tək ola bilməyəcəyini və varlığının başqalarının iştirakı ilə mənalı olduğunu düşünməyə başlayır. İntihar həddinə gəlsə də, bu fikirdən əl çəkir və insanlarsız yaşaya bilməyəcəyini qışqırır: “Digər insanlar haradadır? Digər insanlar haradadır? Başqa insanlarsız yaşaya bilmərəm!" (6) Patrik Züskindin postmodernizm üslubda Göyərçin simvoluna müraciət etməsi, simvolun fərqli səpkidə qələmə alınması yazıçının həm qələm təcrübəsindən, həm də yaşadığı dövrün tələblərini göz önünüə gətirməsindən xəbər verir. Biz " Göyərçin " romanında Züskind sayağı Göyərçin simvolu və ondan özünü intihar dərəcəsinə çatacaq qədər qorxan insan obrazı görürük. İstifadə olunmuş ədəbiyyat 1. https://weendmill.wordpress.com/2016/03/29/ag-goy%C9%99rcin-sulh-qusu/ 2. https://www.researchgate.net/publication/270959440_Kutsal_Bir_Obje_Olarak_Yahudilik_Hiristiyanlik _ve_Islam'da_Guvercin_Pigeon_as_a_Holy_Phenomenon_in_Judaism_Christianity_and_Islam 3. http://www.xn--hacmsultan-zub.com.tr/turk-halk-kulturunde-guvercin-motifi/ 4. https://www.hurriyet.com.tr/gundem/postmodernizm-nedir-ortalikta-bir-postmodernizm-l-fidir38303397 5. http://bubirdelininguncesi.blogspot.com/2015/07/guvercin-patrick-suskind-1987.html 6. https://karelidefter.blogspot.com/2007/10/patrick-suskind-ve-gvercini.html -------------------... 120 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com LINGUISTICS / DİLÇİLİK UOT: 811.111 RHETORIC MEANS IN POLITICAL SPEECHES Mehdi Rahimov Ph.D, Associate professor mehdi _rahimov@yahoo.com ORCID ID: 0000-8324-573 Turkan Jalilova Lecturer Ganja State University, Azerbaijan calilovat@mail.ru ORCID ID: 0000-0002-4186-5022 Abstract: Rhetoric (ancient Greek ἡ ῥητορικὴ τέχνη - "oratory" from ῥήτωρ - "orator") is a philological discipline that studies the art of speech, the rules for constructing artistic speech, oratory, worldview and eloquence (Aristotle, 1978: p. 15-164) The original meaning of the word rhetoric - the science of oratory - later expanded to the theory of prose, argumentation. European rhetoric began in ancient Greece, in the schools of the sophists, who practiced teaching eloquence and collected stylistic and grammatical rules. Rhetoric developed under the influence of Aristotle, Cicero and Quintilian. The flowering of Christian eloquence dates back to the 4th-5th centuries. Western eloquence was especially strong in Italy (Bembo and Castiglione; 16th century), where, thanks to the opposition of Latin (scientific) and Italian (folk) languages, the teaching of three styles was developed. In Russia, before Peter I, there was exclusively spiritual eloquence, which was taught in southwestern theological schools in Latin since the 17th century and which is studied by homiletics. The first Russian scientific works on rhetoric were published by M. Lomonosov ("Rhetoric", 1748; "Discourse on the Use of Church Books", 1757). (Mikhail Psell, 1975: p. 158-160). Key words: speech, oratory, rhetoric, politician, rhetoric speech SIYASI ÇIXIŞLARDA RITORIK MƏNA Rəhimov Mehdi Nizami oğlu Folologoya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Cəlilova Turkan Müəllim Gəncə Dövlət Universiteti, Azərbaycan Xülasə. Ritorika və siyasət və ya siyasətdəki ritorika müxtəlif növlü bir tədqiqat sahəsini təşkil edir. Həm ritorikanın, həm də siyasətin uzun tarixi əlaqələri ilə bağlı məsələləri birbaşa əhatə etmir . Bu tədqiqat sahəsini araşdıran diskurs analitikləri və dilçilər üçün ümumi problem təhlil obyektini təyin etməkdir. Müasir ritorika bir çox humanitar elmlərin: dilçilik və psixolinqvistika, sosiolinqvistika və linqvistik mədəniyyətşünaslıq, ünsiyyət nəzəriyyəsi, etika, məntiq, semiotika nailiyyətlərinin sintezi əsasında inkişaf etdirilir və elm adamları tərəfindən təsirli nitq və ritorik şəxsiyyət doktrinası kimi qəbul edilir. Ritorik şəxsiyyət ritorik tərbiyə almış, sözləri, xarakterləri, obrazları ilə tamaşaçılara təsir göstərən və onlarla ünsiyyət quran linqvistik bir şəxsiyyətdir. Açar sözlər: nitq, natiqlik, ritorika, siyasətçi, ritorik çıxış Modern rhetoric is developed on the basis of a synthesis of the achievements of many humanities: linguistics and psycholinguistics, sociolinguistics and linguistic cultural studies, -------------------... 121 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com communication theory, ethics, logic, semiotics and is considered by scientists as a doctrine of effective speech and rhetorical personality. A rhetorical personality is a linguistic personality, rhetorically educated, effectively influencing and interacting with the audience by his word, character, image. Speech is a complex psycholinguistic-pragmatic process, a form of human language existence. Speech reflects the mentality, social status, character and culture of a person, individuality of a person, “speech is a person as a whole” (Cicero). The process of speech presupposes, on the one hand, the formation and formulation of thoughts by linguistic (speech) means, and on the other hand, the perception of linguistic structures, their understanding and impact on the addressee of speech, because as Russian proverbs say, “speech is to flow into the other”, "With whom you lead, from that you will gain." Rhetorical personality is a specific concept of a linguistic personality, and like any linguistic personality is always ethnically, socially, gender, professionally marked. In particular, if we consider the Russian rhetorical personality of a modern Russian university teacher, we can note the following rhetorical means of creating an effective speech, having analyzed, for example, the reviews of students of Oryol State University (more than 3700 people), which in written surveys we conducted from 2000 to 2015 on various topics: "The effectiveness of a teacher's speech", "The rhetorical ideal of a modern teacher", "What would you say to your favorite teacher?", noted that their favorite teachers always made a good impression on them, because they were intelligent, charming, humane ( further we quote students' testimonials as evidence and proof): "The teacher must be, first of all, a good person, you are a good person!" Students' opinions are consistent with Quintilian's idea that “before you can become an orator, you must first become a good person”. The speaker creates his audience: “There is always a warm atmosphere on your couples, and I want to listen to your words”; “You taught us not to be afraid of each other. Confidence increased with each pair, and it was easier to perform in front of an audience. " "Our teacher respected the students and communicated with us on equal terms, talked with us, and we learned the material of the lectures better." "Your couples brought us together, taught us to listen and hear each other." "There is a lot to learn in pairs, and there is an opportunity to discover and develop something new in yourself." “I don’t want to leave your couples”; “After your studies, you leave for a couple of days, thinking about life and yourself,” and so on. It is important when students come out after lectures refreshed, worried, thinking. Thus, the audience appreciates the speaker's ability to interest listeners with the topic of speech and his personality, the ability to create a friendly atmosphere of communication that contributes to self-realization and personal development. Many reviews of students are devoted to the eloquence of teachers, the effectiveness of his speech: "The teacher knows how to speak in such a way that you listen, and always remembers that he is a teacher." “Visiting your classes, I seem to find myself in another dimension, that is, I listen very attentively, remember and catch everything. I like to hear your speech, timbre of voice, sound, intonation, I find a state of complete satisfaction. Sitting for two hours, sometimes I do not want to go to other lectures, so I would sit until the end of the day, listening to you. I also try to be a cultured, educated person ”(The personal example of a teacher-rhetorician as a role model is significant - LK). In these reviews, a valuable quality was noticed: "The speaker is not the one who willingly speaks himself, but the one who is pleasant to listen to" (Seneca). Students are attentive to the personality of the teacher and his rhetorical culture. The rhetorical culture of the personality of a university teacher is the moral-aesthetic and emotional-intellectual culture of his speech activity, aimed at comprehending the truth and harmonious development of the student's personality. We use facts-feedback from students as evidence, because without positive facts, discussion of any problem does not go further than declarations and reflection of the thinking of the researcher himself. So, we found out that the rhetorical means of effective speech are: -------------------... 122 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com 1) moral and ethical qualities of the speaker's personality: charm, intelligence, artistry, responsibility for every spoken word, friendly and respectful attitude towards the audience, enthusiasm and interest in the subject of speech, calmness, confidence; 2) the rhetorical culture of the speaker: dialogized, i.e. subject-subject communication with the audience, democratic communication style; eloquent, intelligent and emotional speech, creating a favorable environment for communication in the audience; 3) a harmonious image of the speaker his pleasant appearance; a sonorous and beautiful voice, its timbre and various intonations, good diction, aesthetic performance of speech, which have a beneficial effect on the audience. This problem is considered in more detail in our other works (Kolesnikova, 1998: p.97-99). To build the correct communication strategy, the participants in the dialogue must take into account the peculiarities of the culture of the interlocutor's country. The images of politicians reflect the ideologies of countries, their values and interests, therefore the axiological aspect is one of the key ones in intercultural communication. If American politicians are characterized by such qualities as straightforwardness and rationalism, then the Russian politician “has a more complex character‚ multilayered consciousness, since he must constantly overcome certain traditional constructs, being in the eternal search and confrontation between the old and the new ”[ 3. L. Gasparova // 1978, pp. 164-221]. In contrast to the bright rationalism of the American, he is characterized by compassion, sincerity, sympathy, emotional responsiveness. The communicative practices of American politicians are conditioned by their national culture: “the formation of values and worldview of Americans is conditioned by history, culture, and geographic location; many ancestors of modern Americans fled to the continent, leaving their homes, because freedom of conscience and religion was dearer to them than earthly blessings ... adaptation to harsh conditions, survival and war with the aboriginals tempered the character of Americans, made them strong, stubborn, initiative, ascended above their own destiny” (Azimov, Shukin, 2009: p.124-128). One of the values is individualism, which often manifests itself in selfish behavior. A verbal manifestation of the American president's selfishness is his frequent use of the pronoun "I" in comparison with the pronoun "We". The pronouns “I” and “We” have subjective / objective meaning and demonstrate the speaker's attitude to what he says, what he says and how he thinks. A person who recently took the position of a political leader, became the first person of the state, the language is changing. Young politicians often use the pronoun “I”, since the word “I” is associated with great attention to oneself, concern, anxiety, inner thoughts and feelings. Experienced political leaders feel more comfortable and use the pronoun “we” rather than “I” in their speech. V. Putin, using the pronoun "we" in his speeches, seeks to demonstrate unity with the people, to point out the multitude to which he refers himself. Personal pronouns express the relative connections that are established between the subject of speech, himself and the listeners to whom speech is addressed. With the help of the personal pronoun “I,” Putin conveys some information to the addressee, subjectives speech and attitude to the problem. The pronoun “we”, on the contrary, expresses the unity of the speaker and the listener as in Robert Rozhdestvensky (“I, you, he, she, together - the whole country”). After analyzing the pronouns used by Putin, we came to the conclusion that the frequency of the use of the personal pronoun “I” and “we” in his speeches is 32% and 68%, respectively. He uses the pronoun 'I' much less often, which is confirmed by the research of James Pennebaker: “Leaders use the pronoun 'I' much less than non-leaders ... the only exception is the new leader. Usually the person who has just taken a leadership position is not yet confident and uses ‘I’ much more often in the beginning than months later ”. References 1. Aristotle. (1978). Rhetoric / Per. N. Platonova // Antique rhetoric. – M. – 164 p. -------------------... 123 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com 2. Mikhail Psell. (1975). Review of rhetorical ideas. // Antiquity and Byzantium: Sat. Art. – M. – P. 158160. 3. Dionysius of Halicarnassus. (1978). On the connection of words / Per. M. L. Gasparova // Antique rhetoric. – M. – P. 164-221. 4. Azimov J.G., Shukin A.N. (2009). A new dictionary of methodological terms and ponzhatizh (theory and practice of teaching languages). – M.: IKAR. 5. Kolesnikova L.N. (1998). Personality charm as a category of rhetoric. – Eagle. // https:// nauchtrud. com/ 1773/2020072205171989265 A NUMBER OF SOCIO-CULTURAL VIEWS IN THE SYSTEM OF RELATIVE NAMES (based on Kazakh and Arabic languages) Raya Orazova PhD, Senior Lecturer Department of Oriental Philology and Translation, Abai KazNPU r-orazova@mail.ru ORCİD İD: 0000-0001-2345-6789 Аnnotation. The article makes a component analysis of some of the terms of kinship in the Arabic and Kazakh languages, based on extralinguistic and other socio-cultural factors. In the course of the research, comparing the terms of kinship, we noticed a huge influence of national culture and folk philosophy on the development of linguistic sciences. The main objects of the research are the frequently used words denoting the closest blood relationships like father / mother, brother / sister and others in Kazakh and Arabic. Sociocultural aspects of kinship names are mainly reflected in their internal transformation, ie structural semantics. The analysis shows that the word-formation structure of some names of relatives reflects the elements of the national culture of that society - history, customs, religious beliefs, nature. Key words: extralinguistic factor, component analysis, differentiated terms of kinship, national culture РЯД СОЦИОКУЛЬТУРНЫХ ПРЕДСТАВЛЕНИЙ В СИСТЕМЕ ОТНОСИТЕЛЬНЫХ ИМЕН (на основе казахского и арабского языков) Аннотация. В статье проводится компонентный анализ некоторых терминов родства в арабском и казахском языках, на основе экстралингвистических и других социально-культурных факторов. В ходе исследования, сопоставляя терминов родства мы заметили огромное влияние национальной культуры и народной философии на развития лингвистических наук. Основными объектами исследования являются часто используемые слова обозначающие самые близкие кровные родства как отец/мать, брат/ сестра и другие в казахском и арабском языках. Социокультурные аспекты родственных имен в основном отражаются в их внутренней трансформации, т. е. структурной семантике. Анализ показывает, что словообразовательная структура некоторых имен родственников отражает элементы национальной культуры данного общества - историю, обычаи, религиозные верования, природу. Ключевые слова: экстралингвистический фактор, компонентный анализ, дифференцированные термины родства, национальная культура. ТУЫСТЫҚ АТАУЛАР ЖҮЙЕСІНДЕГІ БІРҚАТАР ƏЛЕУМЕТТІК-МƏДЕНИ КӨРІНІСТЕР (қазақ жəне араб тілдері негізінде) Оразова Рая Кадысовна старший преподаватель шығыс тілдері кафедрасы; Абай атындағы ҚазҰПУ Алматы, Қазақстан -------------------... 124 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com r-orazova@mail.ru Түйіндеме. Мақалада араб жəне қазақ тілдеріндегі туыстықтың кейбір жалпы жəне жекелеген атауларына экстралингвистикалық жəне басқа да əлеуметтік-мəдени факторлар негізінде компоненттік талдаулар жасалынды. Туыстық атауларын салыстырмалы зерттей отыра, тіл ғылымының даму барысында халықтық философия мен ұлттық мəдениеттің зор ықпалының бар екендігін айқын аңғардық. Мақаладағы басты зерттеу нысаны болған сөздер барлық тілдерде кездесетін қазақ тіліндегі жиі қолданылатын, ең жақын қандас туыстықтықты білдіретін əке-шеше, аға/əпке, бауыр т.б.терминдері. Туыстық атауларының əлеуметтік-мəдени аспектілері негізінен олардың ішкі түрленуінде, яғни құрылымдық семантикасында көрінеді. Талдау көрсеткеніндей, кей туыстық атауларының сөзжасам құрылымында сол қоғамның ұлттық мəдениетінің элементтері – тарихы, салт-дəстүрі, діни нанымы, табиғаты бейнеленген. Тірек сөздер: эксталингвистикалық фактор, компоненттік талдау, жекелеген туыстық атаулар, ұлттық мəдениет. Əртүрлі туыстық жүйелердің күрделі құрылымында туыстық байланыстардың лексикалық атаулары əртүрлі болып келеді. Бұл, əсіресе, əртүрлі жүйедегі бірдей ұрпақтық дəрежедегі туыстардың жекелеген атауларына қатысты. Кейбір тілде туыстар жалпылама бір атаумен аталынса, басқа тілде əрбір туыс жекелеген бір атауға ие екендігі байқалады. Атаулардың жалпыламалығы мен жекелігі сол тілдік лексиканың кедейлілігінен не байлылығынан емес. Бұл көрініс қандай да бір тілдің экстралингвистикалық факторларымен байланыстылығында. Туыстық байланыс тек биологиялық қана емес, туыстар арасындағы қалыптасқан белгілі қағидаға айналған өзара қарым-қатынас. Сондықтан кей зерттеушілер туыстықта «атау жүйесімен» «қатынас жүйесін» бөліп қарастырады. Академик М.Ф. Хижазидің айтуы бойынша: «Родство не выражается в обществе одними терминами; лица или группа лиц, употребляющих эти термины, испытывают определенные поведенческое отношение к каждому отдельному родственнику: это может быть уважение к нему, страх, любовь, требуемое право, враждебность» -десе, (Хижази, 2004: с.37), Д.А.Ольдерогге: «Группы родственников, обьединяемые одним наименованием, имеют одинаковые права или обязанности. Термин родства определяет статус, имущественное положение, права на наследство, на занятие должности или точнее на звание и т. п.» - деген тұжырым жасайды (Ольдерогге Д.А., 2013: с.276). Кей зерттеушілер терминдердің жалпылама немесе жекелігін олардың тарихи дамуымен байланыстырады. Осындай даму барысында жекелеген атаулар жоғалып, оның орнына жалпылама атаулар келуі мүмкін. Ольдероггенің дəлелдеуі бойынша туыстық жүйесіндегі үлкен патриархальді отбасының кіші отбасына айналуы барысында: «выделяется только линии прямого восходящего и нисходящего родства, все боковые линии сливаются. Дядья и тетки с обеих сторон и все их потомство обьединяются под общими названиями – дядя, тетки, кузены, племянники» (Ольдерогге Д.А., 2013: с.280). Араб жəне қазақ тілінің туыстық жүйесін талдаған кезде мынадай фактілер ерекше көзге түсті: араб тілінде қазақ тіліне қарағанда жекелеген нақты атаулардың көптігі жəне олардың қандас туыстық терминдерінің ішінде кеңінен таралуы. Енді жекелеген атауларға тоқталсақ, алдымен аға/тəте туралы айтамыз. Жалпылама не жекелеген атаулардың жарқын көрінісі жанама туыстықтың бірінші жоғарғы тобында жақсы байқалады. Қазақ тіліндегі əке жағынан туыс аға/тəте сөздеріне шеше жағынан туыстар нағашы сөзінің қосылуы арқылы жасалатын болса, орыс тілінде ол дядя, тетя екі сөзбен ғана жасалады. О.А.Трубачевтың айтуы бойынша ескі орыс тіліндегі славян сөздері «стрыи» (stryje) əкенің інісі жəне «уи» (uje) шешенің інісі жаңа жалпылама атаулармен ығыстырылған (Трубачев О.Н.,2009: с.17). Араб тілінде ‫عمة‬/‫عم‬,оммун, ,омматун (əке жағынан аға/тəте),‫خالة‬/‫ خال‬халун, халатун (шеше жағынан) деген төрт атаумен аталады. Бұдан араб жүйесіндегі туыстықтың (ego) əкешешесіне байланысты жынысқа бөлінетінін көреміз. Компоненттік талдау бойынша бұл -------------------... 125 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com туыстық байланыстың араб жүйесінде бір компонентке артық екенін көреміз. Дəл осы компонент мəдени факторларға негізделеді. Кейбір зерттеуші-этнографтар шеше жағынан бөлінуді ертеде болған шеше жағынан есептелген туысқандықпен байланыстырады. Шотландық шығыстанушы Смит араб туысқандығы матриархат негізінде пайда болған деп есептеуі «‫ أم‬уммун» сөзінің кейбір семит тілдеріндегі сияқты араб тілінде да «негіз,тек» деген мағына беруінде. Ақиқатында, «шеше, ана» сөзі арабтарда бұрыннан бері ерекше орында, үлкен құрметке ие. Осыған байланысты араб менталитетінде шеше жағынан туыстар ерекше орында. Ескі араб қоғамында шеше жағындағы туыстар əкенің орнында жүрген, əкесі өлген жəне де басқа көп жағдайларда бала сол тайпада тəрбиеленген. Бұл дəстүрдің қалдығы əлі күнге дейін сақталуда. Одан басқа, адамдардың тектілігі мен ақсүйектілігі шеше жағынан туыстарына қарай анықталған. «Халықтық философияға» сəйкес нағыз жақсы бала өзінің нағашысына тарту керек. Бұл «ерекше» қатынасты араб афоризмдерінін көруге болады: «‫ الولد لخاله‬алуаладу лихалиһи» (нағашы ағасы қандай болса, інісі сондай),"‫( "خال طيب‬оның нағашы ағасы қадірлі, жақсы адам туралы), «‫ خاله ردىء‬халуһу ради,у» (жаман мағынадағы алдыңғы сөзге антоним), «‫ الخال أحد الوالدين‬ал-халу хаду-л-уалидейни» (əкені алмастыра алады деген мағынада), «‫ عرق الخال الينام‬,рқу-л-хали лайнам»(ағасына тартқан), « ‫ ذات الخال‬зату-л-хали» (оның ағасы бар; текті жерден шыққан қыз туралы), « ‫ مالوش خال‬малуш-хали» (оның нағашы ағасы жоқ; мысыр диалектісінде тəрбиесіз адам туралы). Бұл екі сөздің «‫خالة‬/‫ خال‬халун/халатун» құрылымдық семантикадағы «қамқорлық, қарау» мағынасы да жоғарыдағы мысалдарға дəлел бола алады. Шеше жағынан туыстарға осындай қатынаспен қатар араб қоғамында əке жағынан туыстардың да жоғары мəртебесін білдіретін көптеген фактілер кездеседі. Біріншіден, туыстық əке жағынан саналады, балаға əкесінің фамилиясы беріледі. Қыз бала тұрмысқа шыққанда басқа елдердегідей күйеуінің фамилиясын алу қалыптаспаған. Екіншіден, əкелік туыстық араб жүйесінде «‫ العصبة‬аль-асаба» (тек, түбір, негіз) тобына кіреді. Бұл алдыңғы айтылған «‫ ذوو األرحام‬заууль-архам» (рахмун-жатыр) шеше жағынан туыстыққа қарама-қарсы топқа жатады. Шариғат бойынша мұрагерлікте «аль-асаба» алдыңғы қатарда тұрады. Мысырдың христиан арабтарында да əке жағынан туыстар мұраның көп мөлшерін иемденеді. Баланы қамқорлыққа алу барысында да бұл айырмашылықтар ескеріледі. Үшіншіден, арабтардың эндогамиялық дамуында əке жағынан туыстарға некелесуі көбірек кездеседі. Кейде əкесінің ағасының қызына үйлену қалыңмалсыз жүргізіледі. Төртіншіден, құрылымдық семантикадағы «‫عمة‬/‫عم‬,оммун, ,омматун» сөздерінің беретін «басты, негізгі» деген мағынасы ego үшін олардың үлкен мəнін көрсетеді. Бұдан шығатын қорытынды: əке жағынан да, шеше жағынан да туыстардың əртүрлі бағытта өз үстемдіктері бар. Шеше жағынан туыстар халықтық-əлеуметтік жəне руханипсихологиялық жағынан басым болса, əке жағынан туыстар ego-мен байланыста биологиялық жəне əлеуметтік-экономикалық жағынан үстем болады. Сонымен, екі жақтың туыстары да адам үшін өз маңыздылығымен əртүрлі мəнге ие болады. Сонымен, біздің ойымызша араб тіліндегі аға/тəте сөздерінің лексикалық дифференциялануы олардың əке немесе шеше жағынан байланыстарына байланысты. Бірге туған жəне бірге тумаған аға-қарындас туралы. Əке-шешеден айырмашылығы бұл атауларда екі бағыт бар. Араб тілінде «alter-дің əкешешесі» компоненті бұл туыстық байланыста интегралді (шексіз) болады да, мынадай атауларда қолданылады: «‫ إبن العم‬ибну-л-,амми»(əкесінің аға/інісінің баласы), «‫ ابن العمة‬ибну-л,аммати» (əкесінің əпке/қарындасының баласы), «‫ ابن الخال‬ибну-л-хали» (шешесінің аға/інісінің баласы) т.с.с. Бұл араб қоғамындағы туыстардың туған аға/қарындасқа қарағанда ара қатынастарында үлкен алшақтықтары болғанымен, тұрмыстық жағдайдағы ауызекі тілде ағалы/қарындас болып айтыла береді. Бұл айырмашылық туған аға/қарындасқа қарағанда екінші, үшінші дəрежедегі туыстардың өзара некелік қатынасқа түсу мүмкіндігімен байланыстырылады. -------------------... 126 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com Зерттеліп отырған туыстық қатынастардың алшақтықтарының екінші бағыты олардың атауларының жалпылама не жекеленуі. Мысалы, орыс тіліндегі «двоюродный брат» терминімен төрт туысты атауға болады. Əрине, қажет кезінде белгілі бір адамның туыстығын нақтылау үшін жоғарыда айтып өткендей, сипаттамалы түрде айтылады. Қазақ тілінде əке мен шеше жағының айырмашылығын көрсететін нағашы сөзі бар, дегенмен əке жағының туыстары жалпылама бір сөзбен (бірге туған, ағайындас, немерелес) айтылады. Адамды нақтылауға келгенде біз де сипаттамалы формаға жүгінеміз: əкемнің ағасының баласы т.б. Араб жүйесінде туыстық байланыстағы барлық адамдарды, олардың атауын əке-шешенің жынысына байланысты жəне ego-ның туыстық қатынасына байланысты бөледі. Мəселен: « ‫ابن العم‬ибну-л-,амми», «‫ ابن العمة‬ибну-л-,аммати», «‫ الخال ابن‬ибну-л-хали», «‫ ابن الخالة‬ибну-лхалати», сол сияқты «‫ بنت العم‬бинту-л-,амми», «‫ بنت العمة‬бинту-л-,аммати», «‫ بنت الخال‬бинтул-хали», « ‫ الخالة بنت‬бинту-л-халати». Бұл да жоғарыдағы факторларға негізделген. Осыдан келіп, араб тіліндегі төрт термин қазақ тіліндегі екі терминмен, ал орыс тіліндегі бір терминмен ғана сəйкес келеді. Бұл ерекшеліктерден басқа осы атаулардың тағы бір айырмашылығы қарама-қарсы қатыстылықта. Ол alter мен ego-ның өзара туыстық қатыстылығын білдіретін терминдер. Бұл жерде «параллелді» (бір жынысты: əкесі мен ұлы, шешесі мен қызы) жəне қарама-қайшы «перекрестный» (əр жынысты: əкесі мен оның əпке/қарындасы, шешесі мен оның бауыры) туыстарға байланыстылық бар. Орыс тілінде бұл туыстар əке-шешенің жынысына байланысты бөлінбесе, қазақ тілінде нағашы сөзінің көмегімен ғана беріледі. Екінші жағынан, alter мен ego бір терминмен ғана беріледі. Араб тілінде паралелді туыстар жалпылама атаумен, ал қарама-қайшы туыстар жекелеген атаумен аталады. Басқаша айтқанда, əке-шешенің бір жыныстылығында alter мен ego-ның атаулары бірдей болады:‫ ابن عم‬ибну-,омми <---> ‫ ابن عم‬ибну ,амми» (əкенің бауырларының баласы), «‫ ابن خالة‬ибну-халати<--->‫ ابن خالة‬ибну-халати”(шешенің бауырларының баласы). Ал, əке-шешенің əр жыныстылығына байланысты олар да əртүрлі аталады: «ибну-хали ‫< ابن خال‬---->‫ ابن عمة‬ибну-,аммати» (шешенің бауырының баласы-əкенің қарындасының баласы). Бұл тек атаулармен бөлініп қана қоймай, туыстар тобы əкелік-ерлер жəне əйелдік-аналар жағынан бөлініп, əр туыстың өзіне тəн қарым-қатынасына əкеледі. Араб тіліндегі үшінші туыстық, яғни əке-шешенің туысқандарының балалары (троюродный) онсыз да күрделі терминдерді одан əрі күрделендіре түседі. Туысқандық əрі жалғасқан сайын атау да күрделене береді. Мысалы: ‫ ابن ابن عم االب‬жəне ‫ ابن بنت عم االم‬- əкенің туысқан ағасының немересі немесе шешенің туысқан ағасының қызының баласы. Немере бауыр/жиендер туралы. Жалпы жəне жеке атаулар жөніндегі мəселеде бірінші жанама туыстықтың төменгі тобы да қызығушылық тудырады. Бұл туыстық ең алдымен, аға/тəтеге қарама-қарсы қатынас болып табылатындықтан, араб тілінде сол атаулардың қатысымен шығады: «‫ابنة اخ‬/‫ ابن‬ибну/ибнату ахи», «‫ابنة اخ‬/‫ ابن‬ибну/ибнату ухти». Орыс тілінде ол «племя» түбірінен шығады. Сонымен қатар, қарама-қарсы туыстарды олардың əке-шешесіне қарай бөле отырып, араб жүйесі немере-жиендерді де оларды (alter) əке-шешелерінің жынысына қарай нақтылайды, нəтижесінде араб тілінде немеренің екі аты бар: «‫ ابن اخ‬ибну-ахи» (ағаның баласы), « ‫ابن‬ ‫اخت‬ибну ухти» (əпкенің баласы). Бұл термин де араб тілінде экстралингвистикалық факторларға негізделген. Өз əке-шешесіне байланысты немережиендер араб қоғамында туыстардың əртүрлі тобына жатып, олардың ego-ға қатынасы айқындалады. Осы жерде біз қазақ тіліндегі туыстықтың тағы бір тобына жататын «жиен» сөзімен ұқсастықты аңғарамыз. Ал, осы немере-жиендердің балаларының атауына келсек, араб тілінде ол бала сөзінің қосылуымен ары қарай жалғаса береді: «‫ ابن ابن اخ‬ибну ибну ахи» (ағаның баласының баласы), «‫ ابن بنت اخ‬ибну бинт ахи»(ағамның қызының баласы), ‫ " "بنت ابن اخ‬т.с.с. Дегенмен, бұл адамдар басқа белгілері бойынша – ego-ға аға-қарындас болып келетін өз ата-əжесіне -------------------... 127 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com қарама-қарсы қатынас бойынша өзгеше аталуы мүмкін: «‫ حفيد االخ‬хафиду-л-ахи» (ағамның немересі), ‫ حفيد االخت‬хафиду-л-ухти (əпкемнің немересі). Бұл термин де басқаларға қарағанда қысқаша айтылғанмен, онда alter-дің өзінің əке-шешесі айтылмайды, ал бұл араб жүйесінде мүлік бөлудегі маңызды мəселе болып саналады. Сондықтан, бұл терминдер толығымен берілгені дұрыс: «‫ حقيد االخ البن‬хафиду-л- ахи-л-ибни»(ұл жағынан ағаның немересі), « ‫حفيداالخ‬ ‫لبنت‬хафиду-л-ахи ли-бинти»(қыз жағынан ағаның немересі). Орыс-қазақ сөздігінде осы сөздердің аудармасы былай берілген: племянник-немере, жиен (аға/інісінің, апа/қарындасының балалары); родной племянник-туған немере (бірге туғанының баласы), туған жиен (қызының баласы); двоюродный племянник- немере аға/інісінің ұлы, апа/қарындасының ұлы (жиені); троюродный или внучатый племянникшөбере ұл, жиеншар (Русско-казахский словарь ,2011: с.84). Қайын ата/ене туралы айтсақ, қазақ тіліндегі келінге де, күйеуге де ата-ене болатын бұл атаулар араб тілінде де жалпылама осы екі атаумен аталады, тек жынысына байланысты екіге бөлінеді: )‫ حمو (حما‬хаму (ата), ‫ حماة‬хаматун (ене). Кейбір кітаби-əдеби тілде кездесетін « ‫ختن‬хатан» сөзі ата сөзіне балама болғанымен, қазір ескірген сөздердің қатарына жатады. Негізінде, араб тілінде бұл сөздің түбірі «‫ حمى‬хама»-күзету, қорғау мағынасынан шығады. Ағылшын тілінде ата-ене сөздерін заңдастырылған туыстыққа жатқызады (father/mother in law - заң жүзіндегі əке-шеше), француз тілінде қандас туыстыққа «əдемі» сөзінің қосылуымен жасалады: (Le peau pere - əдемі əке, La belle mere - əдемі шеше). Орыс тіліндегі “свекор/свекровь” сөздерінің түбірі О.А.Трубачевтың айтуы бойынша үндіевропа тілдерінен тарайды. Барлық елдерде кездесетін ене мен келін ара-қатынасы ертедегі араб поэзиясында да тілге тиек болған. Мысырда жасалған дастарханның үстінен түскен ер адамға “сені енең жақсы көреді” дейтін афоризм бар (бұл сөздің мысқылдау реңкі бар екенін айту керек). Ал, Қытайда ене үлкен құрметке ие, ол туралы қалжың сөздер айтылмайды. Жалпылама жəне жеке атаулардың осындай ерекшеліктері мəдениаралық қатынаста өз мəнін жоймай, аударма саласында өте ұқыптылықты талап етеді. Туыстық атауларының əлеуметтік-мəдени аспектілері негізінен олардың ішкі түрленуінде, яғни құрылымдық семантикасында көрінеді. Талдау көрсеткеніндей, кей туыстық атауларының сөзжасам құрылымында сол қоғамның ұлттық мəдениетінің элементтері – тарихы, салт-дəстүрі, діни нанымы, табиғаты бейнеленген. Бұл туралы О.Н.Трубачевтың жасаған терең этимологиялық талдаулары дəлелдейді. Д.Н.Шмелевтың қорытындылауы бойынша: «семантическая история слов в ряде случаев дает более или менее однозначные указания на (иногда неизвестную из других источников) историю обозначаемых этими словами реалий»(Шмелев Д.Н., 2002: с.280). Сөздің ішкі түрленуінің ұлттық мəдениетпен сабақтас болуын араб тілінен айқын аңғаруға болады. Тек терминдер ғана емес, туыстық байланысты білдіретін басқа да атаулардан мəдени элементтерді байқаймыз. «‫ أم‬уммун» сөзінің түпкі «түбір, негіз, фундамент» мағынасы əйел-ананың қоғамдағы орнын көрсетеді. Араб тіліндегі басқа атаулардың эпитет теңеулерін осы сөз арқылы шыққан тұрақты тіркестер береді: « ‫أم‬ ‫الكتاب‬умму-л-китаб» (Құранның 1-ші сүресі, Құран негіз), «‫ ام القرى‬уммул-қура» (Меккенің теңеуі) т.б. « ‫اخ‬/‫ أخت‬ухтун/ахун» (аға/қарындас) термині «‫ وخى‬ухаа» (қандай да бір мақсатты көздеу) етістігінен шығуы туыстардың мақсатының ортақтығын, одан шығатын зат есім « ‫اخية‬ахиатун» (жануарларды байлайтын не шатырды ұстайтын ілмек, арқан) сөзі туыстар арасындағы мықты байланыс мағынасын жəне арабтардың бедуиндік өмірінен қалған ізін көрсетеді. «‫ عم‬,аммун» терминінің «‫ عميم‬,амимун»(ұзын бойлы адам не өсімдік), « ‫معم‬ ма,мун»(қожайын) сөзінің «‫ عمامة‬,амаматун»(чалма, еуропада «коронованный») сөздерінен шығуы оның семантикасының «негізгі» деген беретін мағынасын анықтайды. ‫ خال‬халун» терминінің төркіні «‫ خول‬хауала» (қамқорлық) мағынасына əкеледі. «‫ جد‬жаддун» ата терминінде «ұлылық, құрметтілік жəне жол» деген семантикалық астар арабтарды туыстық жолының бастаушысы жəне құрметті адам мағынасымен түсіндіріледі. ‫ حفيد‬хафидун» -------------------... 128 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com (немере) термині де «көмекші, күтуші» мағынасында өз атасына деген қамқорлықпен түсіндіріледі. «‫ صهر‬саһрун»(күйеу бала) сөзінің етістігі еру, балқу мағынасында əйелінің отбасына сіңісіп кетуін білдіреді. Туыстық атауларының ішінде арабтардың бедуиндік табиғатын білдіретін сөздер де аз ұшыраспайды. Мəселен, «‫صنوة‬/‫ صنو‬сану/сануатун» (туған бауыр туралы, бір түбірден өсіп шыққан пальма), «‫ قعيدة‬қа,идатун» (əйелі туралы, қа,удун-жас түйе, үйде отырған əйел деген мағынасы да бар), « ‫ ربض‬рабдун» (əйелі туралы, бір жерге тұрақтанған), «‫ طلة‬талатун» (əйелі туралы, ұсақ жауын сөзі), «‫ قلوص‬қалуусун» (əйелі туралы, бастапқы мағынасы жас түйе), «‫ سرحة‬сархатун»(əйелі туралы, суда өсетін ағаш сөзінен). Бұған тағы да « ‫ربعي‬ раби,иун» (көктем, жас кезде туған ұл туралы, көктемде туған түйенің баласы сөзінен шыққан) жəне оның антонимі «‫ صبفى‬сабфииун» (қартайған кезде туған ұл, жазда туған түйе сөзінен) мысалдарын айтуға болады. Атаулардың ішкі түрленуінде ежелгі арабтардың өмірінен хабар беретін сөздер де кездеседі: « ‫ قوصرة‬қусаратун» (əйелі туралы, құрма салатын тросниктен жасалған ыдыс), « ‫مثفى‬мусфа» (үш əйелі бар адам, ‫ اثافي‬тастан жасалған ыдыс қоятын үш таған сөзінен шыққан), « ‫ مثفاة‬мусфатун»( үш əйелдің бірі, не үш рет жесір қалған əйел). Аз қолданылатын « ‫ اخو (ابن) عين‬аху ,айн» ( туған бауыр) сөзі бір жағынан « ‫ عين‬,айнун» (бұлақ көзі) бір əке-шешеден шыққанын көрсетіп, оның араб менталитетіндегі орнын анықтаса, екінші жағынан, бұлақ сөзімен қатыстылығы ежелгі араб өміріндегі табиғат ізін байқатады. Үшінші жағынан, бұл сөз «‫ اعيان‬а,ианун» (знатные лица общества) сөзімен түбірлес болып, бұл туыстықтың араб қоғамындағы басқалардан жоғары дəрежесін көрсетеді. Аға терминімен қатысты басқа да атаулардың əртүрлі мəні бар. «‫ اخو (ابن) خيف‬аху хайфун» (қандас бауыр) сөзінде «‫ خيف‬хайфун» - айырмашылық мағынасында екі көзі екі түрлі (бір көзі көк, бір көзі қара) адамды да айтуға болады. «‫اخو علة‬ аху;иллатти» (бір жатырлық бауыр) сөзінде « ‫ علل‬,аллал» (екінші əйел) мағынасында сөзбе-сөз «‫ »علة‬ауру сөзімен əйелдің басқа күндестеріне байланысты жаны ауыратынын түсіндіруге болады. Сонымен, туыстық атаулардың ішкі түрлері ұлттық мəдениеттің əртүрлі компоненттерін көрсете алады. Құрылымдық-сөзжасам формасының жекелеген терминнің өзіндік ерекшелігін ашу мүмкіндігі де бар. Қолданылған əдебиеттер тізімі (список использованной литературы): 1. 2. 3. 4. 5. Хижази М.Ф. ‫الكويت‬.‫ العدد االول‬,‫المجلد الثالث‬,‫ عالم الفكر‬//‫ اصول البنيوية في علم اللغة و الدراسات االثنو لوجية‬200 .‫ م‬2 Ольдерогге Д.А. (2013). Эпигамия. – М: Наука. – 276 с. Трубачев О.Н. (2009). История славянских терминов родства. – Москва. – 16 с. (переиздание) Русско-казахский словарь (2011). Под ред. Мусабаева Г.Г., Сауранбаева Н.Т. – Алматы. – 84 с. Шмелев Д.Н. (2002). Избранные труды по русскому языку. – Москва. – 280 с. UOT: 811.111 THE ROLE OF BORROWINGS IN THE DEVELOPMENT OF THE VOCABULARY OF THE ENGLISH LANGUAGE Samira Gasimova PhD, Associate Professor Ganja State University, Azerbaijan samiragasimova@yandex.ru ORCID ID: 0000-0003-4982-7888 Abstract: The topic of my work relates to the field of lexicology. Vocabulary is the most dynamic aspect of the language at any given time. As you know, lexical borrowings are one of the sources of the -------------------... 129 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com formation of new words. Their study allows us to trace the complexity of linguistic processes, the interweaving of internal and external phenomena in the language, the impact of the latter on various links of the linguistic structure. In my work, I consider borrowing as one of the main ways of word formation in the English language. The work is structured in accordance with the goals set: 1. to consider the most important sources and ways of penetration of loanwords in the English language; 2. determine their role and place in the vocabulary of the English language; 3. consider the features of borrowing words based on etymological analysis. To do this, I examined in detail the history of Britain, the history of the English language, and also conducted a word analysis, which is a practical part of the work. I also made an attempt to systematize and classify borrowings based on the research of specialists in the field of linguistics. The theoretical provisions were developed on the basis of advances in borrowing and etymology of the English language. The practical part consists in the etymological analysis of words. (Antrushina, Afanasyeva, Morozova, 1999: p. 176-181). Key words: language, borrowings, vocabulary, connection between languages, history of the languages, borrowings as a native language ALINMA SÖZLƏRIN INGILIS DILININ LÜĞƏT TƏRKIBININ INKIŞAFINDA ROLU Qasımova Samirə Firuddin qızı Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Gəncə Dönlət Universiteti, Azərbaycan samiragasimova@yandex.ru Xülasə. Alınma sözlər söz formalaşdırma yollarından biri kimi qəbul edilir.Alınma sözlər, dil əlaqələri nəticəsində bir dildən digərinə köçürülmüş xarici dilin bir elementidir. Əksər hallarda alınma sözlər dilə yeniliklər gətirmək və əvvəllər məlum olmayan anlayışları ifadə etmək vasitəsi kimi daxil olur. Alınma sözlərin dilə təsiri iki formadadır: 1) qarışıq dillər əmələ gəlir; 2) yad, alınma elementləri dillərin təbii tərkibinə daxil edir.Alınma sözlər, dilin işləməsinin və tarixi dəyişməsinin ayrılmaz bir hissəsidir, söz ehtiyatının doldurulmasının əsas mənbələrindən biridir. Alınmış lüğət dil topluluqları arasındakı etnik təmasları, sosial, iqtisadi və mədəni əlaqələri əks etdirir. Açar sözlər: dil, alınma sözlər, lüğət tərkibi, dillər arasında əlaqə, dillərin tarixi, alınma sözlər ana dili kimi Undoubtedly, the history of the English language is inextricably linked with the history of England. When the Romans left the British Isles in 410, the Latin language went with them. The true inhabitants of the island (Britons) continued to use the Celtic languages. The ancestors of the modern English did not waste time. In 499, the Germanic tribes of Angles, Saxons and Jutes began their first escapes to the islands. They spoke dialects that developed from the Lower Germanic language. The Britons, like the conquerors, spoke Indo-European languages, but the British language was of the Celtic rather than Germanic branch. The language of the conquerors, to which only a handful of Celtic words were added, is now called Anglo-Saxon (Ilyish, 1988: P. 154-156). One can only guess what the language would have become if the descendants of these three tribes had not been attacked. The fact is that the two big invasions and the missionary movement changed the language incredibly. As a result, English became the language with the largest number of words, and in grammar the main role was played not by the endings of words, but by their order in the sentence. He absorbed a huge number of French words, which were generally considered more polite and delicate versions of common Anglo-Saxon counterparts. The changes that took place from the 6th to the 15th centuries were natural and were not supported by any theory. People tried to speak as their neighbors spoke. At that time there were no dictionaries, no grammar textbooks, and indeed no printed publications. -------------------... 130 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com With the spread of literacy, English has slowed down its change, but it continues to change to this day. With the settlement and secession of the British Empire, in parallel with British English, American, Australian, Pakistani, Indian and other languages began to develop. All of them differ only in pronunciation. The ease of use of the rules, as well as the richness of the vocabulary that is expanding, have allowed the English language to become an international language of communication over the past half century. So, having studied the history of the English language, having made a thorough etymological analysis of borrowed words in the English language, I draw certain conclusions: Firstly, foreign language borrowings are one of the important types of enrichment of the vocabulary of the English language. When studying and analyzing, I paid attention not only to when and from what language they were borrowed, but also to what kind of evolution they made after borrowing and what caused changes in the words that already existed in the English language. Secondly, the lexical spheres in which borrowings from certain languages occurred in different periods turn out to be indicative of those economic, political, cultural and other ties that existed between the English people and the peoples who spoke these languages. The processes of assimilation of these words are natural and due to the specific features of the English language. Having read the numerous works of scholars in the field of lexicology, I join the opinion of those who believed that, despite the high percentage of borrowings, English cannot be classified as a language of international origin or as one of the Romance languages. The local element contains a huge number of words, and the grammatical structure remains intact. (Galperin, Cherkasskaya, 1996: P.68-74] Borrowing as a process is multifaceted; it has definite causes, types and results. The reasons for borrowing lie both within a certain language system and outside it. The need arising within the language to borrow a foreign language element is explained by the inaccuracy of the existing name or its absence due to the novelty of the designated object for the culture using this language. External reasons for the appearance of borrowings arise as a result of contacts between people speaking different languages. Borrowed words facilitate communication, and also often carry a socio-psychological load in the form of connotations that are absent in the correspondences of the receiving language. Borrowing can occur between different languages, both close and distant in terms of kinship. The effects of this process on the receiving language are varied; they affect not only the lexical level of the language, but also grammar, which is clearly seen in the example of the English language, the grammatical system of which has radically changed as a result of the loss of cases caused by the influence of the French language. Borrowing as an element of the language also has its own specifics: such elements exist at different levels of the language, but not in equal quantities. The largest number of them is at the level of words, the smallest at the level of stable word combinations. Borrowings in the English language have been reviewed and studied from the point of view of the latest domestic and foreign research. The role of language borrowing in the formation and development of the English language is indicated in view of the fact that the process of borrowing provides a perspective and an opportunity for the development of the language itself in the process of "building up" the vocabulary and its connection in the international arena with other languages. Despite the high percentage of borrowings, English cannot be classified as an international language or as one of the Romance languages. The local element contains a huge number of words, and the grammatical structure remains intact. The criteria and possibilities of language borrowing in speech remain practically unchanged to this day. Trends in the development of the subject "Borrowing in English" are just as relevant in view of the constant need to study both the history of the past and the construction of future prospects for the state and development of the English language as a language of international scale and use. Thus, the modern vocabulary of the English language has changed and supplemented over the centuries and now has a large number of words in its stock. But, despite this, he did not turn into a kind of "hybrid" and in no way lost his identity. English remained the language of the Germanic group with all the characteristic features -------------------... 131 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com inherent in it throughout its development, and the changes that it underwent in connection with borrowings only enriched its vocabulary. (Makovsky, 1986: P.87-89]. Types of dictionaries: Significance, an absolutely necessary, although often rejected assistant and friend of science, is gradually gaining its recognition. All the achievements and characteristics of modern society: information theory, anthropology's invasion of individual and group psychology, the urgent need to apply structural linguistics to meaning (despite its lack of structural clarity) and even political events in the modern world - all came together to force us to assess the necessity, significance and scientific basis of communication. A significant part of research in the field of semantics is reflected in the compilation of dictionaries of a highly specialized field, however, some of the most important problems associated with the analysis of the meaning of a word are taken into account only to a small extent. (Zabotkina, 1989: p.204-207). Dictionaries are basically descriptions of the distribution of linguistic units (usually words) in terms of linguistic and cultural contexts with a predominance of the latter. By linguistic contexts, we mean phrases or sentences in which such words are used (usually this is a citation of literary sources). By cultural contexts, we mean the description of a process or an object as part of a culture. If the dictionary is compiled in the same language as the words that it describes, if it is intended for people who themselves take part in the described culture, then the problems of analyzing meaning will turn out to be much easier than in the case when the description of words is given in another language rather than the words themselves. Moreover, if the description suffers from serious gaps, the reader, with knowledge of the cultural context, can fill them. When preparing a dictionary of a foreign language, the difficulties increase exponentially, according to the degree of linguistic and cultural differences. For example, compiling a dictionary of French words in English is not as difficult (due to the significant similarities between languages and cultures) as compiling a dictionary of the Zulu language in English. However, too often dictionary compilers are unaware of the profound structural differences between languages and between cultures. Sometimes they assume that the reader himself will draw the necessary conclusions about these differences. There are various kinds of dictionaries. But if we exclude from consideration dictionaries that pursue purely commercial purposes, and consider only those dictionaries that seek to provide the reader with useful scientific information, we can divide these latter into three main types: 1) List of words with identifying glosses. 2) A list of words with a more or less complete description of the cases of their use, extracted from the text material. 3) A list of words with a more or less exhaustive presentation of all kinds of cultural contexts in which such words are found. In the first case, a list of glosses, serving mainly as identification marks, greatly helps in the analysis of the text and in the establishment of structural relationships. The second type of dictionaries is a summary list of words in which words are classified and illustrated based on linguistic contexts. The third type is mainly "ethno-linguistic dictionaries", which show the relationship of linguistic units with semantic reference to a set of contexts of cultural norms. It is of little use, for example, to say that the word denotes a sex rite in women, unless ethnological data about this rite are given. Equally, to say that the word has the meaning of "goodbye" is also relatively useless if we do not know under what circumstances it is pronounced: at what time of the day or night, for how long it is supposed to part, with what kind of people, before or after others. goodbye words, in combination with what gestures, intonation, voice data, etc. In normal practice, most dictionaries include a combination of these three basic types, with the different ratios of data depending on the practical needs of the intended users of the dictionary. (Khlebnikova, 1972: P.135-138). References -------------------... 132 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com 1. Antrushina G.B., Afanasyeva OV, Morozova N.N. "Lexicology of the English language", Higher education, Bustard, 1999. 2. Galperin I.R., Cherkasskaya E.B. "Lexicology of the English language", M.-1996. 3. Zabotkina V.I. "New vocabulary of modern English", M., Higher School, 1989. 4. Ilyish B.A. "History of the English language", Ed. 4th, Publishing house of literature in foreign languages, M., 1988. 5. Makovsky M.M. "English etymology", M., Higher School, 1986. 6. Khlebnikova I.B. "Introduction to Germanic Philology and the History of the English Language", Kalinin State University, Kalinin, 1972. UOT: 811.512.162 ABOUT THE TYPES OF MEANINGS OF AMBIGUOUS WORDS Sevinj Baghirova PhD, Associate Professor Ganja State University, Azerbaijan mirzoyevasevinj@mail.ru ORCİD İD: 0000-0002-1620-2235 Abstract. As we know, the lexical meaning of any word as an element of the common language system is quite independent and differs in its semantic specificity. The distinctive features of the lexical unit are reflected in the language in different nomenclature, reflecting the reality of objects and concepts, the degree of fact-based, possible lexical means and possibilities, the nature of the functions performed. It is an undeniable fact that words in language consist of signs that express the process of perceiving objects, situations and events that make up the animate and inanimate world that surrounds us. Thus, the lexical meaning of the word is formed as a result of the interaction of consciousness, language system and the material world. The meanings of polysemous words are formed on the basis of existing words, formed together with the development of society and human consciousness, and gain the right to live in the language. As a result, the same word is used to express several concepts, creating a whole system of meanings. However, the types of meanings of polysemous words do not show the same. They are qualitatively different and are interconnected in the same semantic order. Thus, as a result of the historical development of the lexical unit, several centers of meaning are formed in its semantic structure. Key words: Azerbaijani language, polysemantic words, narrowing of meaning, expansion of meaning, metaphor, metonymy ÇOXMƏNALI SÖZLƏRİN MƏNA NÖVLƏRİ HAQQINDA Bağırova Sevinc Nadiq qızı filol.üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Gəncə Dövlət Universiteti, Azərbaycan mirzoyevasevinj@mail.ru Xülasə:Bildiyimiz kimi, istənilən sözün leksik mənası ümumdil sisteminin elementi olaraq, yetərincə müstəqil olub, semantik özünəməxsusluğu ilə fərqlənirlər. Leksik vahidin özünəməxsus əlamətləri dildə öz təzahürünü müxtəlif nominasıyalarda əşyaları, məhfumlarla gerçəklikiyi əks etdirməkdə, faktlara əsaslanma dərəcəsində, mümkün olan leksik vasitə və imkanlarla yerinə yetirdiyi funksiyaların xarakteri ilə tapır. Danılmaz bir faktdır ki, sözlər dildə bizi əhatə edən canlı və cansız aləmi təşkil edən əşya, hal və hadisələrin dərk edilməsi prosesini ifadə edən işarələrdən ibarətdir. Belə ki,məhz şüurun, dil sisteminin və maddi aləmin qarşılıqlı əlaqəsi nəticəsində sözün leksik mənası formalaşır. Çoxmənalı sözlərin mənaları da mövcud sözlər əsasında yaranaraq,cəmiyyətin və insan şüurunun inkişafı ilə birgə formalaşaraq, dildə yaşamaq hüququ qazanırlar. Bunun nəticəsində isə eyni söz bir neçə anlayışı ifadə etmək üçün istifadə edilərək bütöv bir mənalar sistemi yaradır. Lakin, heç də çoxmənalı sözlərin məna tipləri eynilik -------------------... 133 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com sərgiləmir.Onlar keyfiyyətcə fərqli olub eyni semantik sırada yerləşərək qarşılıqlı əlaqədədirlər. Beləliklə, tarixi inkişaf nəticəsində leksik vahidin sematik strukturunda bir neçə məna mərkəzləri əmələ gəlir.Və eyni səviyyədə, bu prosesin sonunda sözün sərbəst şəkildə dildənkənar ətraf gerçəkliyi xarakterizə edə biləcək bir neçə nominativ mənası funksiya göstərir. Açar sözlər: Azərbaycan dili, omonimlər, çoxmənalı sözlər,məna genişlənməsi,məna daralması, metafora, metonimiya Bildiyimiz kimi, dilçilik elmində bir çox fərziyyələrə əsasən, məna kontekstual əlaqələr kompleksindən ibarətdir. S Ulman isə bu məsələyə fərqli münasibət sərgiləyərək sözlərin mətndən kənar mənaya da malik olduqları üçün lüğətlərdə ayrı-ayrılıqda izah edilməsi səbəbini vurğulayır. Bəllidir ki, sözlər öz-özluyundə gerçək aləmdə mövcud olan obyektləin varlığına əsaslanaraq müəyyən leksik mənaya malikdirlər. Müasir Azərbaycan dili kitablarının birində qeyd edilir ki, ümumiyyətlə sözün mənaları müstəqil və qeyri- müstəqil mənalara ayrılır. Əgər sözün mənası daha geniş qrup sözlərlə əlaqəyə girib işlənə bilirsə, deməli bu onun müstəqil mənasıdır.... Məhz, çoxmənalı sözün nominativ mənası geniş qrup sözlərlə əlaqəyə girdiyi üçün müstəqildir (Müasir Azərbaycan dili, 1978: s.148). Haqlı olaraq, görkəmli dilçimiz A.Axundov leksik mənanı denotata münasibətə görə və məfhumun ifadə olunma xüsusiyyətinə görə tiplərə ayırır (Axundov, 2006: s.170). Dilçi - alimin məna tiplərinin təsnifi prinsiplərinə əsaslanaraq çoxmənalı sözün məna növləri bölgüsünü konkretləşdirməyə çalışsaq görərik ki, ümumiyyətlə, leksik vahidin həqiqi mənasi dil və dildənkənar hal və hadisələr arasında əlaqəni əks etditrir. Bu məna əlaqəsini tam əminlikə birinci növ mənaya aid etmək olar. Denotata subyektiv münasibətə əsasən ikinci növ mənaya dil və emosional vəziyyət arasında vəhdətin cəmini aid etmək olar . Bu tip məna konnotativ məna adlanır. Konnotativ məna,əsasən, denotativ mənadan fərqli olaraq daha çox leksik vahidin fərdi emosional assosiyasiyasıını təcəssüm etdirir. Məsələn, bildiyimiz kimi “mart” sözünün denotativ mənası “ilin üçüncü ayı” olduğu halda “bayram”, “təbiətin oyanışı”, “nərgiz gülü”, “novruz bayramı” kimi fərdi konnotasiyalar ilə müşayət edilir. Üçüncü növ məna qrupuna A.Axundovun denotata subyektiv münasibət prinsipinə əsaslanaraq mətnin başa düşülməsinə və interpretasiyasına koməklik edən kontekstual və situativ amillərin təsirini əks etdirən terminləri aid etmək olar (Axundov, 2006: s.170). C.layonz isə bu bölgünün referativ və denotativ məna növləri arasında aparır. Bəllidir ki, sözün mənası praqmatik komponentdən də ibarətdir ki,o da özündə emosionalekspessiv dəyərləndirici konnotasiyaları cəmləyir. Dilçi F. Veysəlli konnotasiya haqqında yazır: “Denotasiya sözün nüvəsini təşkil edirsə, konnotasiya qeyri-müəyyən və dağınıqdır. Konnotasiya siyasi-ideoloji və persuasiv(inandırıcı) diskursda önəmli yer tutur” (Veysəlli, 2010: s.41). Çoxmənalı sözün kontekstual mənası uzual mənaya qarşi çıxan fərdi xarakter daşıyan okkazional mənanı təsvir edir. Beləliklə, polisemant dedikdə, ona məxsus sintaksik əlaqə və paradiqmatik hüdudlarda vahid səs qabığına və dəyişməyən leksik mənaya malik olan ikitərəfli dil işarəsi başa düşülür. Qeyd edilən məna növləri arasında əsas olaraq konseptual məna tipini qəbul etmək olar ki,o da mahiyyət etibari ilə denotativ mənanın analoqudur. Təbii ki,ümumilikdə dilin funksiyasında konseptual məna boyuk əhəmiyyət kəsb edir. Konseptual mənanın əhəmiyyətini vurğulayan C.Liç yazır: “öz arsenalında konseptual mənaya malik olmayan dili, sözün tam mənası ilə, dil belə hesab etmək olmaz” (Leech,1970: s.13-17). Digər mənalar isə tərkiblərindəki assosiativ mənalar ətrafında birləşirlər.Assosiativ mənalar arasında dominantlıq təşkil edən konnotativ məna konseptual məna ilə müqayisədə periferiyada yerləşir. O, kommunikativ əhəmiyyətə yalnız konkret referentlə əlaqəyə girdiyi və leksik vahidin konseptual məzmununun laylara bölündüyu zaman malik olur.Fikrimizcə, konnotasiya elə bir məna tipidir ki, onun tərkibinə danışıq anı zaman dildənkənar gerçəkliklə əlaqə yarada biləcək geniş assosiyasiya spektri daxildir. Mülahizələrimizi dəqiqləşdirmək üçün nümunələrə nəzər salaq. “Arvad” sözünün “çox danışan, gəvəzə, boşboğaz”, “don və ətək geyinən”, “ağlağan”, “zərif, kövrək” kimi konnotasiyaları mövcuddur ki, onlar da öz növbəsində daxili dəyişkənlikləri, qeyri-stabillikləri və nəhayət, -------------------... 134 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com cəmiyyətin mədəni irsi, danışanın həyat təcrübəsi, tarixi və sosial amillərlə şərtlənirlər . Birbaşa əşyaya yönəlmiş olan nominativ (həqiqi) məna isə əşya ,hal və hadisəni tam sərbəst, sabit, semantik cəhətdən müstəqil və ən əsası, əsrlərdən bəri nəsillərin dilindən süzülüb gəlmiş və lüğət fondunda möhkəm yer tutmuşdur.Məhz bu xüsusiyyətlərinə görə dilin lüğət tərikibinin mənalar sistemində sözün həqiqi mənası digər mənaların fundamentni təşkil edir. Fikirlərimizə aydınlıq gətirmək üçün “bilmək” felini nəzərdən keçirək.Azərbaycan Dilinin İzahlı Lüğətində “bilmək” felinin on üç mənası verilmişdir. Hər bir mənanın izahı isə kontekst vasitəsi ilə baş tutur. (Azərbaycan Dilinin İzahlı Lüğəti, 2006: s.305). Məsələn: a) Ey dil,amandı,sirrini biganə bilməsin. (M.Ə.Sabir) bilmək- “bir şey haqqında məlumatı olmaq” b) Bağışla, bilmişəm biganələrlə aşinasənmiş (S.Ə.Şirvani) bilmək- “xəbər tutmaq” c) c)Bilin ki, bu şəhərin hər bir daşına bir iğidin qanı tökülüb. (M.Hüseyn) bilmək- dərk etmək,başa düşmək d) ç) Adamları bilmək olmur. bilmək- “tanımaq” d) o bir neçə sənət bilir. Bilmək- “əlindən gəlmək” e) Həkim azarlının azrını biləndən sonra...xolera tutana “butin” davasını verir. (C.Məmmədquluzadə) bilmək- “özü üçün aydın etmək” f) Adam danışanda öz həddini bilər. Bilmək- riayət etmək,yerinə yetirmək g) İndi bildim ki,o kimlərdəndir bilmək-xatırlamaq, yada salmaq h) Mən elə bildim ki, siz getmişsiniz bilmək-zənn etmək güman etmək x) Bu işdə kimi müqəssir bilirsən? Zövqü sadə gülüş bilmək, heç bir kəsə əfv olunmaz (S.Vurğun) Bilmək-hesab etmək, zənn etmək Rus dilçisi Q.Q İvlevanın sözləri ilə desək “sözün tərkibindəki əsas məna dilin kommunikativ funksiyasının xüsusiyyətləri ilə şərtlənir” (Ивлева,1986: s.48). Beləliklə, leksik vahidin tarixi inkişafı nəticəsində onun sematik strukturunda bir neçə məna mərkəzləri əmələ gəlir.Və bu prosesin sonunda sözün eyni səviyyədə, sərbəst şəkildə dildənkənar ətraf gerçəkliyi xarakterizə edə biləcək bir neçə nominativ mənası funksiya göstərir. Nominativ mənanın inkişafı nəticəsində və, əsasən semantik baxımdan xüsusiləşib məna daralması baş verdikdə isə əmələ gələn mənalar ikinci tip mənaya aid edilir. Qeyd etmək yerinə düşərdi ki, bu tip məna növü də nisbətən sərbəst nominativ məna hesab edilir. Məsələn, cəbhə sözünün “düşmənlə üz-üzə durub döyüşən ordu hissələrinin yerləşdiyi sahə,xətt” nominativ mənasından məcazi məna doğaraq “eyni vaxtda kütləvi surətdə,geniş miqyasda iş aparıla bilən yer, sahə” kimi nominativ törəmə mənası əmələ gəlmişdir .Cəbhə boyu hücuma keçmək. Eldar bir ehtiyat komandiri kimi cəbhəyə getməli oldu (İ.Əfəndiyev). (Azərbaycan Dilinin İzahlı Lüğəti, 2006: s.397). Digər tip mənalar isə frazeoloji cəhətdən əlaqəli mənalardır. Bu tip mənalar birmənalı şəkildə semantik münasibətlər baxımından dar çərçivədə və məhdud saylı sözlərlə uzlaşaraq yalnız frazeoloji kontekstlərdə reallaşır. Bəllidir ki, Azərbaycan dili bir-biri ilə frazeoloji cəhətdən əlaqəli mənalarla zəngin dildir. Göründüyü kimi,söz nominativ mənasına görə müxtəlif sözlərlə münasibətlər yarada bildiyi halda,məcazi mənada və xüsusən frazeoloji birləşmələrdə bundan məhrum olur (Müasir Azərbaycan dili, 1978: s.148). Qeyd etmək yerinə düşərdi ki, çoxlu sayda sözlərin semantik strukturunda frazeloji əlaqəli məna tipləri müşahidə edilir. Məsələn, cilov isminin frazeoloji əlaqədə yaratdığı mənalara nəzər salaq: -------------------... 135 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com 1) başına cilov keçmək- evlənmək,başı bağlanmaq; 2) (əlindən) cilov gəmirmək - birinin əlindən çox bərk hirslənmək 3) cilovda saxlamaq- tabeliyində,əlində saxlamaq 4) cilovu əlində olmaq- tamamilə asılı olmaq 5) cilovundan tutub geri çəkmək- cilovu əlində olmaq Demək olar ki, ekspressiv - sinonimik məna tipi leksik sinonimiya anlayışı ilə sıx bağlıdır. Bildiyimiz kimi, dilin lüğət tərkibini təşkil edən,leksikanın bütün laylarında fəaliyyət göstərən dil vahidlərinin əksəriyyətinin üslubi cəhətdən sinonimləri mövcuddur, onlarda öz növbəsində sözün həqiqi, əsas mənasına söykənərək sinonimik cərgələr yaradırlar . Son zamanlar isə sözün tərkibində gedən semantik proseslərin mahiyyətini daha da dərindən təhlil etmək üçün bu bölgüyə yeni bir məna tipi - metaforik məna əlavə edilmişdir (Гвишиани, 2000: s.49). Həqiqətən sözün mənasından törəmiş olan metaforik məna polisemantın tərkibinin özəyini təşkil edir. Qeyd etmək yerinə düşərdi ki,metaforik məna məcazlaşmış məna olaraq müstəqilliyini itirir və sözün həqiqi mənası ilə sıx əlaqədə reallaşır (Гак,1988: 120 s.; Скляревская, 1993). Bundan əlavə metaforik mənanın yayılma sahəsi genişləndikcə çoxmənalı sözün semantik strukturunda möhkəmlənərək digər leksik -semantik variantlarla eyni səviyyədə işlənə bilər.Məsələn, ceyran sözünün nominativ mənası “antilop cinsindən irigözlü, incəayaqlı, sürətlə qaçan zərif heyvandır”, onun metaforikləşməsi nəticəsində isə qıza və ya qadına iltifat göstərilərək müraciət formasına çevrilmişdir . Ceyranın qaçmağını elə gördüm, ətindən zəhləm getdi (məsəl). C.Lakoff və T.Conson qeyd edirlər ki, metaforalar hələ insanların linqvistik qavramasına qədərki təsəvvüründə, şüurunda dərin kök salmışdır. Onların fikrincə, insanların konseptual dil sistemi metaforikdir; çünki biz özümüz də hiss etmədən gündə çoxlu sayda metaforlardan istifadə edirik, yəni metaforikləşmə prosesi dünyanı dərketmə xüsusiyyətlərindən biridir. Bunun əsasında isə dünyanın müəyyən xüsusiyyət və hissələrə bölünməsi, kateqoriallaşması durur Deməli bu tip mənanın əsasında metafora dayanır (Lakoff, 1980: s.180). Qeyd etmək yerinə düşərdi ki, Müasir Azərbaycan dilçiliyində metaforalara fərqli yanaşmalar mövcuddur.Və bu yanaşmalardan qaynaqlanaraq onları üç əsas qrupa bölərək tərif vermək olar. 1) metafora denotativ və siqnifikativ oxşarlıqlar əsasında nitqə ifadəlilik verən bədii üsuldur; 2) metafora öz semantik tərkibində nominativ və ondan törəyən mənanı aktuallaşdırır; 3) metafora əsasında biliklərin tətbiqində insan şüurunun universal vasitəsidir Qeyd etmək yerinə düşərdi ki, ənənəvi olaraq heç də təsadüfi deyildir ki, metaforaları dilin inkişafında sözləri dəyişdirə biləcək hərəkətverici qüvvəyə malikdir [Ульман, 1970:s 212.].Məhz dilin yaradıcısı və sözün kreativ tərəfini özündə əks etdirən sahəsi metaforik mənadır (kursiv S.Bağırova). Danılmaz faktdır ki, metafora aralarında heç bir oxşarlığı olmayan, yalnız subyektiv dərk edilən iki obyektin əlamətlərini, keyfiyyətlərini ayırd edir və onlar arasında oxşarlığı və bənzərliyi kəşf etməyimizə imkan yaradır. Metafora özündə abstraktlığı və konkretliyi cəmləyir,yeni konseptləri sintez edərək yeni mənalar yaradır. Qeyd etmək yerinə düşərdi ki, metafora sözün mənası daxilində gedən semantik proseslərlə məhdudlaşmır. Koqnitiv sahədə geniş aparılmış tədqiqatlar bir daha təsdiq edir ki,metaforik keçidlərin mexanizmi altında insan şüurunun dünyanı dərkindən irəli gələn konseptual dərinliklər dayanır (Литвин, 1984: s.58). Beləliklə, metafora leksik semantika sferasında sözün iki mənaları, yəni həqiqi və törəmə mənaları arasında dinamik proseslərin parlaq nümunəsidir (Гак, 1988: s.11). Şubhəsiz ki, metaforanın dildə funksiyası bir leksik vahid çərçivəsində müxtəlif mənaların,daha dəqiq desək, həqiqi mənaya əsaslanaraq yeni məna yaratması onlar arasında zəncirvari münasibətlərin mövcudluğunu təmin edir. Beləliklə, metaforik məna keçidi mexanizmi nə sözü məhv edir, nə də onun digər mənaları arasımda bərabərlik işarəsi qoyur, əksinə mənanı inkişaf etdirir. Leksik vahidlərin leksik-semantik variantlarının tipologiyalarının müqayisəsi polisemantların məna müxtəlifliklərini iki əsas qrupa ayırmağa imkan verir: nominativ (əsas, həqiqi, -------------------... 136 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com ilkin) və törəmə (ikincili, periferik, derivativ)mənalar. Heç bir paradiqmaqtik bağlılığı və kontekstdən nisbi asılılığı olmayıbda birbaşa dildənkənar gerçəklikdə yerləşən obyektin ifadəsinə yönələn nominativ mənadır.Törəmə mənalar isə sözün həqiqi mənasından qaynaqlanaraq semantik asılılıq əlamətinə görə əsas mənadan fərqlənirlər (Будагов,1983: s. 202.; Медникова, 1974: s.133138). Doğrudan da, sözün həqiqi mənası və həqiqi mənasından törəyən məna ilə metaforik məna keyfiyyət baxımdan çox fərqlənirlər. Məsələn, quzu sözünün semantik strukturuna kontekst daxilindəki reallaşmasına nəzər salaq: Mal qapıya gələndə axşam-səhər, Qoyun mələr, quzu mələr,dağ mələr (A.Şaiq) Quzu qovurması. O, arabir at minib ox süzdürsə də, ...ananın nəzərində hələ körpə bir quzu idi (M.Rzaquluzadə). (https://azerdict.com/az/izahli-luget/quzu) Gördüyümüz kimi quzu sözü birinci kontekstdə “qoyun balası”,ikinci kontekstdə “ət”, son misalda isə məcazlaşaraq “məsum,təcrübəsiz,ana uşağı”mənalarını ifadə edir. Metonimik məna keçidinə əsaslanan sözün “ət” mənası öz funksiyasına görə müstəqil və sərbəstdir. Lakin “məsum,təcrübəsiz,ana uşağı”mənaları heç də müstəqil və sərbəst deyillər.Belə ki, qeyd olunan mənalar yüksək dərəcədə konnotativlik sərgiləyirlər və sözün emosional-ekspressivliyini gücləndirərək onu yumşaldırlar. Həqiqətən də, konnotasiyanı birbaşa deyil, dolayısı ilə dəyərləndirmə kimi qiymətləndirə biləriik. (Veysəlli, 2010: s.41). Lakin nə qədər sözdə üslubi,emosionalekspressiv anlar əhəmiyyətli olsa da o əsas mənaya əlavə kimi başa düşülür. Bildiyimiz kimi, müasir dilçilikdə dil sisteminə daxil olan yeni mənaların çoxlu sayda təsnifatı verilmişdir. Məhz, məna daralması və genişlənməsi, metafora, metonimiya, evfemizm, peyorasiya kimi proseslər leksik vahidlərin tərkibində inkişaf edən yeni mənalardır. Bütün bu mexanizmlər az və ya çox səviyyədə nominativ mənadan törəmiş olan mənanın əmələ gəlməsində rol oynayır. İstifadə olunmuş ədəbiyyat Azərbaycan Dilinin İzahlı Lüğəti (2006). Dörd cilddə. I c. – Bakı, Şərq-qərb. – 305 s. Axundov, A. (2006). Dilçiliyə giriş. – Bakı. Müasir Azərbəycan dili. (1978) - Bakı. Veysəlli, F. (2010). Semiotika IV. – Bakı: Mütərcim. – 336 s. Будагов P.A. (1983). Язык - реальность - язык. – Москва. – 202 с. Гак, В.Г. (1988) Метафора в языке и тексте. – Москва. Гвишиани Н.Б (2000). Современный английский язык. Лексикология. – Москва. Ивлева, Г.Г. (1986). Тенденции развития слова и словарного состава языка– Москва. – 48 с. Литвин, Ф.А. (1984) Многозначность слова в языке и речи. – Москва. Медникова Э.М. (1974). Значение слова и методы его описания. – Москва. – с. 133-138 Скляревская Г.Н. (1993) Метафора в системе языка. – Москва. Ульман, С. (1970). Семантические универсалии // Новое в лингвистике. Вып. 5. – Москва . – 212 с. 13. Leech, G. (1970). This Bread I Break – Language and Interpretation // Linguistics and Literary Style. – New York. – P.13 – 17 14. Firth, J. (1957). Papers in Linguistics. 1934-1951. // İnternational Journal of Applied Linguistics. // https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1111/j.1473-4192.2007.00164.x 15. https://azerdict.com/az/izahli-luget/quzu 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. UOT:81. SOME FEATURES OF METALINGUISTIC COMMUNICATION Vafa Allahverdiyeva Phd, Senior Lecturer Baku Slavic University, Azerbaijan -------------------... 137 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com vefabsu@mail.ru ORCİD İD: 0000-0002-3429-7311 Summary: Metalinguistic communication performs a communicative function, consisting of the transmission of information about a particular scientific topic. This form of communication can be effective only if both the speaker and the listener are fluent in the language of a particular field of science. Metalinguistic communication, the content of which consists of various aspects of linguistic research, involves the use of a completely special type of language created specifically for this purpose. In particular, when it comes to the transmission of information that forms the basis of scientific communication, attention is primarily focused on the maximum clarity and precision of expression, which is achieved only in the process of active influence on language, its improvement and further development. This or that speech information (oral or written) is no longer an analytical material that should be used in a linguist's work, but rather certain “patterns”, “standards” or optimal “models” of a particular language type. The study of metalinguistic communication is based on the unity of metalanguage and metaspeech, which reveals the features of different linguistic currents, schools of linguistics, periods and so on. Keywords: metalinguistics, metalanguage, linguistics, language, speech, terminology, methodology. METALİNQVİSTİK ÜNSİYYƏTİN BİR SIRA XÜSUSİYYƏTLƏRİ Allahverdiyeva Vəfa Elxan qızı filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, baş müəllim Bakı Slavyan Universiteti, Azərbaycan vefabsu@mail.ru Xülasə: Metalinqvistik ünsiyyət, müəyyən bir elmi mövzu haqqında məlumat ötürmədən ibarət olan kommunikativ funksiyanı həyata keçirir. Bu ünsiyyət forması həm danışan, həm də dinləyənin müəyyən bir elm sahəsinin dilinə yalnız tam yiyələnmiş olduğu halda effektiv ola bilər. Məzmunu linqvistik tədqiqatların müxtəlif aspektlərindən ibarət olan metalinqvistik ünsiyyət, bu məqsədlər üçün xüsusi olaraq yaradılmış tamamilə xüsusi bir dil növünün istifadəsini nəzərdə tutur. Xüsusilə də elmi ünsiyyətin əsasını təşkil edən məlumatın ötürülməsinə gəldikdə diqqət ilk növbədə fikrin ifadəsinin maksimum aydınlığına və dəqiqliyinə yönəldilir ki, bu da yalnız dilə aktiv təsir, onun təkmilləşdirilməsi və daha da inkişaf etdirilməsi prosesində əldə edilir. Bu və ya digər nitq məlumatları (şifahi və ya yazılı) artıq dilçinin işində istifadəsi lazım olan bir təhlil materialı deyil, müəyyən bir dil növünün müəyyən “nümunələri”, “standartları” və ya optimal “modelləri” hesab olunur. Metalinqvistik ünsiyyət məsələlərinin öyrənilməsinin əsasında müxtəlif dilçilik cərəyanlarının, dilçilik məktəblərinin, dövrlərin və sairələrin xüsusiyyətlərini üzə çıxaran metadil və metanitqin vəhdəti dayanır. Açar sözlər: metalinqvistika, metadil, dilçilik, dil, nitq, terminologiya, metodologiya. Məlum olduğu kimi, real dil və nitq faktlarının ümumiləşdirilməsi nəticəsində çıxış edən dilçilik kateqoriyası və anlayışları müvafiq metaldildə sabitləşir. Dilçilik elminin dili (dilçiliyin metadili) “ikinci dərəcəli dil” olaraq, yəni məhz dildən danışarkən istifadə olunan xüsusi bir semioloji sistem olaraq təyin olunur. Bu zaman təbii insan dili bir obyekt-dil, linqvistik tədqiqat mövzusu kimi çıxış edir. Dilçilik və obyekt-dilin ümumi dilinin tanınması böyük metodoloji əhəmiyyətə malikdir. Başqa sözlə desək, dilçilik elminin dili obyekt-dil ilə eyni vahidlər əsasında qurulur. Məsələn, dilçilik dilinin riyaziyyatın dilindən fərqi xüsusən bundan ibarətdir. Dilçiliyin predmeti olan təbii dilə gəldikdə isə onun adekvat təsvirinə təbii nitq reallığının mürəkkəbliyini və müxtəlifliyini maksimum dərəcədə əks etdirən məhz təbii dilin özü əsasında da nail olmaq olar. Metalinqvistikanın predmeti olan metadil terminologiyanı özünün ən vacib cəhətlərdən biri kimi tərkibinə daxil edən kompleks bir anlayışdır. Bununla bərabər, metadil anlayışı daha genişdir: metadil yalnız terminlərdən, yəni ifadə və məzmunun vəhdəti prinsipini ən aşkar şəkildə özündə cəmləşdirən sözlərdən ibarət deyil, eyni zamanda dil tədqiqatının müəyyən məqamlarını müzakirə edərkən danışanlar tərəfindən istifadə olunan müxtəlif sözlərin birləşmələrindən də ibarətdir. -------------------... 138 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com Metadil və metadilin ünsiyyət məsələlərinin öyrənilməsinin əsasında müxtəlif dilçilik istiqamətlərinin, dilçilik məktəblərinin, dövrlərin və sairələrin xüsusiyyətlərini üzə çıxaran metadil və metanitqin vəhdəti dayandığı zaman problem daha çox mürəkkəbləşir. Başqa sözlə desək, metadil, real metalinqvistik ünsiyyətdən ayrılmış, qapalı bir termin sisteminə endirilə bilməz. Nəzərə alınmalıdır ki, dilçiliyin metadili dialektlərə parçalanmağa meyllidir, buna görə də onu öyrənərkən xüsusi bir sosial-linqvistik cəhət də nəzərə alınmalıdır. Metadilin tədqiqat məsələlərini nəzərdən keçirərkən, ilk növbədə, terminologiya problemlərinə toxunmaq məqsədəuyğundur. Bildiyimiz kimi, yaxın vaxtlara qədər dilçilik elminin dili problemi hər hansı bir çətinlik yaratmırdı. Terminologiya, sərbəst ünsiyyət məqsədləri üçün istifadə olunan təbii insan dilinin deyil, şərti olaraq qəbul edilmiş semioloji sistemin öyrənilməsini əhatə edən leksikologiyanın bir sahəsi kimi qəbul edilirdi. Dilçiliyin metadilinin milli nöqteyi-nəzərdən şərtləndirildiyi də şübhə doğurmurdu. Məsələn, semioloji əsası rus dili olan Sovet dilçiliyinin metadili, müxtəlif dil faktlarını təsvir etmək üçün istifadə edilərək qəbul olunmuş bir sıra söz və ifadələr toplusunu əhatə edir. Ümumi nəzəri baxımdan terminologiya elmi tədqiqatların son mərhələsi kimi qəbul edilə bilər. Təfəkkürün inkişafı, yeni yaradılan bir konsepsiyanı müəyyən bir simvol və ya işarə ilə (söz və ya ifadə ilə) birləşdirmək mümkün olan dərəcədə mücərrəd səviyyəyə çatana qədər, əldə edilmiş elmi nəticələr bəşəriyyətin mülkiyyətinə çevrilə bilməz. Beləliklə, elmi termin, tədqiqatın sanki son mərhələsi kimi, müxtəlif dil faktlarının öyrənilməsində əldə olunan taksonomiyaların metalinqvistik sistemləşdirilməsinin həyata keçirildiyi metataksonomik səviyyə vahididir. “Müvafiq anlayışlara münasibətdə ikinci dərəcəli olan birmənalı terminlər, birinci dərəcəli terminoloji sistem kimi çıxış edən bu anlayışların təriflərindən fərqli olaraq ikinci səviyyəli sistem yaradırlar” (Куликова, 2002: с.241). Terminoloji sistem terminoloji materialın obyektin təsvirində daha çox dəqiqliyə nail olmağa imkan verən daha dərindən nizamlanması hər bir mərhələsində həyata keçirilən çoxmərhələli bir prosesin nəticəsi kimi təqdim edilə bilər. Bu da məlumdur ki, elmi terminologiyada (bütövlükdə metadildə də həmçinin) bir sıra çatışmazlıqlar mövcuddur. Elmi terminologiya bəzən bu və ya digər tarixi təsadüfün digər bir terminoloji vahidin deyil, məhz müəyyən bir terminoloji vahidin təsdiqinə səbəb olması mənasında çox şərti olur, rasional olaraq deyil, tarixi nöqteyi-nəzərdən şərtləndirilir. Eyni zamanda, hər bir terminoloji sistem, semiotikanın bir hissəsi kimi, onu elmi bilik vasitəsi kimi istifadə edənlərin hər birinin ona şüurlu surətdə təsir göstərməsinə asanlıqla yol verir. Tədqiq olunan hadisələrin mahiyyətinə nüfuz edərək, tədricən bu və ya digər sözdə (və ya müəyyən bir semioloji sistemin hər hansı bir vahidində) təfəkkürün əldə etdiyi nəticəni təyin etmək imkanına gəlirik. Burada artıq bu şərti semiotik sistemin ona daha çox nizam vermək baxımından optimallaşdırılması ilə əlaqəli semiotik problemlər yaranır. Dilçilik əsasən nitq reallığında olanları öyrənmək üçün hazırlanmış bir humanitar elmdir. Beləliklə də, dil nəzəriyyəsi dilin inkişaf qanunlarını əks etdirən və artıq mənimsənilmiş konkret praktik təcrübədən irəli gələn ümumi anlayışların inkişafı üçün əsas rolunu oynayan bir elmi prinsip və ya fikirlər sistemidir. Məsələn, fonoloji nəzəriyyə, funksional üslub nəzəriyyəsi, dilin tədqiqat səviyyələri nəzəriyyəsi və s. haqqında danışa bilərik. Dilçilikdə dilin ayrı-ayrı faktlarının təhlil nəticələrinin nəzəri dərk edilməsi böyük əhəmiyyət kəsb edir. Belə ki, yalnız bu yolla dilin nitq gerçəkliyində fəaliyyətinin əsas aspektləri barədə biliklər əldə edilə bilər. Dildəki sistem münasibətlərinin təhlili dilçilik tədqiqatının ümumi metodologiyasının yalnız nisbətən müstəqil bir hissəsini təşkil edir. Sistem yanaşması, dialektik dəyişikliklərə deyil, daha çox reallığı təşkil edən artıq formalaşmış obyektlərə yönəldilmişdir. Ümumiyyətlə hər bir şey kimi, sistem anlayışı ayrı və ya tək vahidin real təzahür formalarının bütün müxtəlifliyini əhatə edə bilməz. Buna görə də təbii dillərin öyrənilməsində sistem metodları ümumi metodologiyanın prinsiplərindən, xüsusiyyətlərindən yalnız biri olur. Dilçinin məharəti isə həm metodları tədqiq -------------------... 139 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com olunan obyektlərin təbiətinə adekvat şəkildə tətbiq etməkdə, həm də tədqiqat ehtiyaclarına (təhlil mərhələsinə) uyğun olaraq tətbiq etməkdədir və mövzu digər tərəflərdən öyrənilməli olduqda digər metod və vasitələrə vaxtında müraciət edərək keçməkdədir. Aydındır ki, tədqiqatın mahiyyəti bütövlükdə onun metodologiyası ilə müəyyənləşdirilir, ayrı bir metod isə bu metodun üstünlük təşkil etdiyi hissənin yalnız “texnologiyasını” müəyyənləşdirir. Dil tədqiqatlarında xüsusi rol dil kateqoriyalarına aiddir. Elmi biliklərin inkişafı ilə kateqoriyaların sayı və məzmunu zənginləşir, onlar getdikcə obyektiv dünyanın tam və hərtərəfli əks olunmasına yaxınlaşırlar. Praktik fəaliyyətimiz, araşdırmalarımız nə qədər geniş inkişaf edirsə, kateqoriyalar, onların mövcud olma üsulları haqqında bir o qədər də çox şey öyrənirik. Kategoriyaları ayırmaq üçün ən vacib şərt ən azı iki kateqoriya formasının qarşılaşdırılmasıdır. Bu, kateqoriyanın hər bir vahidi üçün ümumi olduğu mövqeyini bir daha təsdiqləyir. Materialı müəyyən bir şəkildə təşkil edərkən, onu əvvəlcədən qruplara, siniflərə və s. bölmədən keçinmək mümkün deyil. Çünki məhz həmin bölgünün hüdudları daxilində bir vəziyyətdən digərinə keçidi, bir formanın başqa bir forma ilə əvəzlənməsinin mütərəqqi inkişaf prosesini izləmək və s. mümkündür. Məzmunu linqvistik tədqiqatların müxtəlif aspektlərindən ibarət olan metalinqvistik ünsiyyət, bu məqsədlər üçün xüsusi olaraq yaradılmış tamamilə xüsusi bir dil növünün istifadəsini nəzərdə tutur. Xüsusən (elmi ünsiyyətin əsasını təşkil edən) məlumat ötürülməsinə gəldikdə diqqət ilk növbədə fikrin ifadəsinin maksimum aydınlığına və dəqiqliyinə yönəldilir ki, bu da yalnız dilə aktiv təsir, onun optimallaşdırılması və daha da inkişaf etdirilməsi prosesində əldə edilir. Bu və ya digər nitq məlumatları (şifahi və ya yazılı) artıq dilçinin işində istifadəsi lazım olan bir təhlil materialı deyil, müəyyən bir dil növünün müəyyən “nümunələri”, “standartları” və ya optimal “modelləri” dir. Beləliklə, metalinqvistik ünsiyyət, müəyyən bir elmi mövzu haqqında məlumat ötürməkdən ibarət olan kommunikativ funksiyanı həyata keçirən xüsusi bir dil növünün istifadəsi kimi başa düşülür. Bu ünsiyyət forması həm danışan, həm də dinləyənin müəyyən bir elm sahəsinin dilinə yalnız tam yiyələnmiş olduğu halda effektiv ola bilər. Bununla əlaqədar olaraq, elmi ünsiyyətin daxili tərəfi, onun məzmununu təşkil edən fikir və anlayışlar haqqında sual yaranır. Bir elm olaraq, daha az dərəcədə sosial-ideoloji amillərlə müəyyənləşdirilən riyaziyyatın dili daha vahid görünür, bu da elm adamlarına terminoloji sistemdəki xarici terminlərin ekvivalentlərini öz dillərində birmənalı olaraq tapmağa imkan verir. Əksinə, “dilçiliyin bir ictimai elm kimi metadili yalnız ifadə və məzmunun vəhdətinin ən sadə və universal birliyini həyata keçirən şərti bir kod halına gətirilə bilməz” (Сидельников, 2014: с.28). O, linqvistik fikrin inkişafındakı müxtəlif metodoloji istiqamətləri istər-istəməz əks etdirir. Metadilin tədqiqat metodologiyası təbii insan dilindəki nitq nümunələrinin tarixi və filoloji tədqiqindən fərqlənir. Bir dil kollektivinin inkişafının müəyyən bir mərhələsində, dil hadisələrinə fərqli bir semiotik yanaşma meydana gəlir ki, bu zaman onun quruluş prosesinin özünə aktiv bir müdaxilə olur. Üstəlik, bu iş iki dilin “təması” zamanı onlardan istifadə edən insanların beynəlxalq elmi əlaqələri təkmilləşdirmək üçün metalinqvistik sistemlərini tutuşdurmağa, müqayisə etməyə məcbur olduqları halda daha effektiv şəkildə həyata keçirilir. Beynəlxalq elmi ünsiyyət dillərindən biri ingilis dilidir. İngilis dilinin modelləşdirilməsi müəyyən çətinliklər yaradır, çünki söhbət insan-maşın ünsiyyətindən yox, insan-insan ünsiyyəti ilə əlaqəli dil təkmilləşdirilməsindən gedir. Burada hər semiotik sistemin əsasını təşkil edən işarə qanunu məsələsi fərqli şəkildə qoyulur. Maşının köməkçi məntiqi dili bir-bir məzmun və ifadə uyğunluğuna qeyd-şərtsiz riayət etməyi nəzərdə tutursa, dil elmi ünsiyyət vasitəsi olaraq bu qanundan kənarlaşmalara (müəyyən hədlər daxilində) imkan verir. Hadisənin kontekstini və danışanın niyyətini anlama əsasında məlumatı qəbul edən, müəyyən bir nitq seqmentində bu və ya digər çoxmənalı sözün hansı mənada işlədildiyini dəqiq müəyyənləşdirə biləcəkdir. Metalinqvistik (elmi) ünsiyyət təbii insan dilinin digər funksional növlərinə xas olan bir sıra xüsusiyyətlərlə xarakterizə olunur. Bu, tamamilə aydın və pərdələnmiş fikirlərin ifadəsi, müəyyən bir ifadənin ən -------------------... 140 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com vacib hissələrinin üslubi cəhətdən vurğulanması, ona xüsusi bir ritorik yön verilməsi ehtimalına istinad edir. Buna görə də elmi ünsiyyət dilinin modelləşdirilməsində işarə qanununa riayət qaydaları əhəmiyyətli dəyişikliklərə məruz qalır və qeyri-müəyyənliyi mümkün qədər aradan qaldırmaq, məlumatların daha dəqiq və düzgün ötürülməsinə nail olmaq üçün bir tələb kimi görünür. Effektiv elmi ünsiyyət üçün zəruri şərt həm də danışanın və dinləyənin metadilçilik sistemlərinin bir-birinə uyğun olmasıdır. Yuxarıda deyilənlərin hamısı elmi məlumatların ötürülməsi üçün nitqdən istifadənin semiotik tədqiqat sahəsinə daxil olduğu qənaətinə gəlməyə imkan verir. Nitqin bu növünə danışıq nitqi, bədii ədəbiyyat, poeziya və s.-dən fərqli olaraq, xeyli dərəcədə böyük kanonizasiya və səliqəsahman xasdır ki, bu da yalnız təhlil etməyi deyil, həm də elmi ünsiyyət dilini modelləşdirməyi mümkün edir. Ancaq buradan belə nəticə çıxarmaq olmaz ki, elmi nitqin öyrənilməsi tamamilə semiotik metodlara əsaslanır və heç bir şəkildə filoloji metodlardan asılı deyil. Semiotik bir obyekt kimi təbii insan dili digər (xüsusən də ən sadə, ibtidai) işarə sistemləri ilə eyniləşdirilə bilməz. Optimal, ən rasional elmi ünsiyyət dilinin yaradılması problemi məhz ona görə ortaya çıxır ki, heç bir insan universal deyil: onun nitqi elmi təqdimat reyestrində əhəmiyyətli nizamlama və kanonizasiya zamanı belə fərdi olaraq qalır. Başqa sözlə, real ünsiyyətdə optimal metadilin “rasional” tələbləri, müəyyən bir metadilin fərdi təcəssümü olan metanitqin tez-tez “irrasional” xüsusiyyətləri ilə qarşılıqlı əlaqəyə girir. Elmin dili, eyni zamanda, ondan istifadə edən şəxsə və ya şəxslərə münasibətdə metadilin vahidlərini ayıran praqmatik bir cəhətə də malikdir. Bu baxımdan dil öyrənənin xüsusi peşəkar məqsədlərindən bəhs edirik. Hərçənd bu problem xarici dilin tədrisi ilə məhdudlaşmır, ana dilinin ən çətin növlərinin mənimsənilməsində də vacib hesab olunur. Metadilin inkişafının əsasında dayanan vahid bir fəlsəfi konsepsiya əsasında mümkün olan metadilin metodoloji cəhətdən birləşdirilməsi metadil sistemlərinin inkişafı və təkmilləşdirilməsində ən başlıca xüsusiyyətdir. Dilçiliyin əsas vəzifəsi dilin obyektiv mövcud bir hadisə kimi öyrənilməsidir. Dilçiliyin metadilinin işlənilməsi həqiqətən də dil tədqiqatlarının ən vacib tərəflərindən biridir. Ancaq unutmamalıyıq ki, metadil yalnız təbii insan dilini təsvir edən bir vasitə kimi xidmət edir və onu dilin nəyinki obyektiv mövcud olan, həm də duyğu orqanlarımıza müəyyən bir şəkildə təsir edən inkişaf qanunauyğunluqlarını dərketmə təcrübəsindən ayırmaq olmaz. Bu baxımdan “təbii dillər, artıq, demək olar ki, məsələn, bütün dil terminologiyasının (dil, söz, cümlə və s.) aid olduğu obyekt dilini təsvir etmək üçün hazırlanmış metadilləri daxil edir” müddəası xüsusi əhəmiyyət kəsb edir və onun daha da təkmilləşdirilməsindən söhbət gedə bilər. “Dilçilikdə, uyğun metadildə sabitlənmiş hər bir anlayışlar sistemi müəyyən bir metodoloji yönümlülüyü ortaya qoyur, göstərir, yəni metodoloji cəhətdən şərtləndirilmiş olur. Dilçiliyin metadili ondan istifadə edən subyektin dünyagörüşünü ümumilikdə və bütövlükdə xarakterizə edir” (Ахманова, 1961: с.118). Humanitar bir elm olan dilçilikdə hər bir dilçilik məktəbi və ya cərəyanı daxilində işlənən terminlər tədqiqatın ümumnəzəri (metodoloji) əsasları ilə şərtlənir. Hətta “birmənalı” kimi görünən “linqvistika” termini belə müəyyən bir cərəyanın fəlsəfi əsasından asılı olaraq fərqli təfsir olunur. Bu səbəbdən metadilin metodoloji aspektinin öyrənilməsi həm nəzəri baxımdan, həm də elmi ünsiyyət prosesini optimallaşdırmaq nöqteyi-nəzərindən zəruridir. Təbii insan dilinin işlənməsi, obyekt dil ilə eyni maddi təbiətə sahib olan, yəni təbii dil ilə eyni vahidlərə əsaslanan metadilin köməyi ilə kifayət qədər təsvir edilə və öyrənilə bilər. Metadil vahidləri, müəyyən bir dilçilik cərəyanı və ya məktəbi çərçivəsində hansı təfsiri aldıqlarını təyin etməyə imkan verən müvafiq metanitq kontekstində mövcuddurlar. Dilçiliyin metadilinin evristik aspektinə gəldikdə isə, bu, real dil və nitq faktlarının ümumiləşdirilməsi nəticəsində əldə edilən anlayış və kateqoriyaların bu metadildə sabitləşdiyi zaman elmi prosesin son mərhələsi kimi inkişaf etdirilir. Tədqiqatın vahid metodoloji bazasının mövcudluğu alimlər arasında elmi əlaqələrin inkişafında mühüm amil rolunu oynayır. Elmi məlumat mübadiləsi prosesində istifadə olunan -------------------... 141 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com metadil sistemlərinin əsasını təşkil edən metodoloji müddəalarda uyğunsuzluq aşkar edildiyi təqdirdə elmi rabitə mürəkkəbləşir. Dilçiliyin predmeti, dilin təbəti məsələlərinin necə həll olunmasından asılı olaraq, müxtəlif cərəyanların metadilləri metodologiya nöqteyi-nəzərindən bütün fərqləri ilə metadilin konkret vahidləri səviyyəsində eyni ola bilər və ya metodoloji baxımdan əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənə bilər ki, bu da elm adamları arasında təmas yaradılmasında çətinliklərlə nəticələnir, çünki bu vəziyyətdə vahid bir metadil şəklində elmi ünsiyyət üçün bir əsas olmur. Dilçiliyin metadili və obyekt dil dialektik vəhdət təşkil edir: bir tərəfdən bu iki anlayışı birbirindən aydın şəkildə ayırmaq lazımdır, digər tərəfdən də onların maddi təbiətlərinin ortaqlığı müşahidə olunur. Dilçiliyin metadili obyekt dil (təbii insan dili) ilə eyni vahidlər əsasında qurulur. Başqa sözlə, metadilin və obyekt dilin təbiətinin ortaqlığı, yəni onların “konsubstantlığı” qeyd olunur. Dilçiliyin metadilinin və obyekt dilin “konsubstantlığı” metadilin qaçılmaz çatışmazlıqlarının səbəblərindən biridir. Belə ki, əksər hallarda metadil və obyekt dil eyni sözləri istifadə edir, məsələn, “söz”, “səs”, “ifadə”, “fasilə” və s. Qeyd etmək lazımdır ki, kimya və ya riyaziyyatın dili, məsələn, dilçiliyin metadilindən kökündən fərqlənir. Təbiət elmlərinin tədqiqat mövzusunun ontologiyası tamamilə fərqli təyinatların (kimyəvi adlandırma, riyazi düsturlar, işarələr və s.) istifadə edilməsini tələb edir. Başqa sözlə, təbiət elmlərinin metadili onların tədqiqat mövzusu ilə “konsubstant deyil”. Fikirdən ayrılmış sözlər özləri-özlüyündə, elmi cəhətdən əsaslandırılmış anlayışları ifadə edə bilmirlər, çünki onların reallıqla heç bir əlaqəsi olmur. Səs kompleksindən ibarət olan, arxasında müəyyən bir mənanın təsbit olunduğu bir söz, müəyyən bir nöqteyi-nəzərə xas ümumi sistemdə dərk edildikdə elmi cəhətdən əsaslandırılmış bir terminə çevrilir. Terminlərin genişləndirilmiş istifadə kontekstlərində işlənməsinin öyrənilməsi də böyük əhəmiyyət kəsb edir ki, bu da onların məzmununun daha dolğun və dərindən açılmasına kömək edir. Terminlərin prinsipcə fərqli istiqamətlər çərçivəsində aldıqları izahını nəzərə almağın vacibliyi xüsusilə vurğulanmalıdır. Metadil vahidlərinin onlarla ifadə olunan anlayışların obyektiv gerçəkliklə qarşılıqlı əlaqəsi əsasında müəyyən olunan məzmunu, bu hadisənin ontoloji və evristik cəhətlərinin vəhdətini şərtləndirən ifadədən ayrıla bilməz. Metadil süni kod quruluşu mənasında deyil, təbii insan dilinə söykənən elmi ünsiyyət vasitəsi və ya “aləti” kimi başa düşülür. Başqa sözlə, dilçiliyin subyekt dili və ya metadili və obyekt dili vahid bir təbiətə (ontologiyaya) malikdir: hər ikisi də təbii ünsiyyət sistemi kimi çıxış edir. “Dilçiliyin metadili, eyni dili təsvir etmək üçün istifadə olunan “ikinci dərəcəli” dildir” (Гвишиани, 1983: с.71). Təbii dil “qapalı” elementlər sistemilə eyniləşdirilə bilmədiyi üçün onun təsvir dili də qapalı (və ya tamamilə rəsmiləşdirilmiş) vahidlər sırası kimi təqdim oluna bilməz. Təbii dilin nitqdəki fəaliyyətinin (və mövcudluğunun) həqiqi mənzərəsi o qədər mürəkkəb və ziddiyyətli olur ki, onun adekvat əks olunması üçün kifayət qədər çevik və müxtəlif ifadə vasitələrinə sahib olan bir metadilin olması tələb olunur. Təbii dilin bir obyekt dil kimi təbiətinin diktə etdiyi bu tələb, metadilin obyekt dili ilə eyni vahidlər əsasında qurulduğunu, yəni onunla vahid (eyni) bir təbiətə malik olduğunu müəyyənləşdirir. Təbii dil nəinki düşüncə və təsəvvürlərimizi formalaşdırır, eyni zamanda sosial praktikada və dilçilik ənənələrində möhkəmləndiyinə görə gerçəkliyin idrak prosesinə təsir göstərdiyi kimi, müəyyən bir milli dil əsasında qurulmuş metadil nisbi müstəqilliyə malikdir və çox zaman elmi idrak prosesini müəyyənləşdirir. Lakin metadilin fasiləsiz olaraq rəsmiləşdirilməsi, “qapalı sistem” prinsipinə əsasən yalnız məntiq, semiotika və hesablama riyaziyyatı sahəsindəki anlayışlar əsasında qurulması dilçiliyə köklü şəkildə fərqli bir tədqiqat metodologiyası tətbiq etmək təhlükəsini daşıyır. Aydın məsələdir ki, bu cür nəticələr dilçiliyin konseptual əsasının başqa elmlərin nəzəri konstruksiyaları ilə əvəzləndiyi vəziyyətdən kənar hallarda baş verir. Beləliklə, metadildən danışarkən, dildə -------------------... 142 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com müəyyən münasibətləri təxminən, təqribən təmsil edən formal-məntiqi bir quruluş deyil, obyekt dili təsvir etməyə xidmət edərək daim inkişaf edən “açıq” dil vasitələri sistemi nəzərdə tutulur. Eyni zamanda, deyilənlər metadil ilə obyekt dil arasında əsaslı fərqlərin olmadığı anlamına gəlmir. Təbii ünsiyyət sistemləri olaraq subyekt dilin və obyekt dilin bəzi xüsusiyyətlərinin ortaqlığını qeyd edərək, aralarındakı ən vacib fərqləri də səciyyələndirməliyik. Bu fərqlər, xüsusən, “sistem” anlayışının bir obyekt dil olaraq təbii dilə və onu izah etmək üçün bir vasitə olaraq metadilə nə dərəcədə tətbiq olunduğu ilə müəyyən edilir. Təbii insan dillərinin sistematik təbiətinin hazırda bütün dünyada dilçilər tərəfindən tanındığı iddia edilə bilər. Dilçilikdə müxtəlif cərəyanlar arasındakı ən vacib metodoloji fərqlər dilin sistematik təbiətinin necə başa düşülməsi ilə əlaqələndirilir. Dilçilik bir humanitar elm olaraq ilk növbədə dili “düşüncənin bilavasitə gerçəkliyi” kimi öyrənmək üçün, o cəmiyyətdə yaşayan insanların düşüncə və hisslərini ifadə etmək üçün bir vasitə olaraq nəzərdə tutulmuşdur. Beləliklə, diqqət mərkəzində dilin sosial funksiyaları, cəmiyyətin dil və mədəniyyətinin, dil və müəyyən bir dil birliyinin həyatının sosial-tarixi xüsusiyyətlərinin, qarşılıqlı əlaqəsi durur. Məna kateqoriyasının əsasında dayanan gerçək dünyanın yansıtıcı obrazı, bir tərəfdən dil ilə ətraf gerçəklik, digər tərəfdən dil və təfəkkür ilə qarşılıqlı əlaqəni təmin edir. Məhz, əks olunan reallığın xüsusiyyətlərini həmişə qoruyan linqvistik məna təbii dilin yalnız müvafiq prosesləri və hadisələri təyin edən və ya onlar barədə siqnal verən qapalı işarələr sisteminə çevrilməsinə imkan vermir. Dilçiliyin spesifikliyi ondadır ki, onun subyekti – təbii dil – cəmiyyət tərəfindən yaradılıb və cəmiyyətdən kənarda mümkünsüzdür. Metadilin təbiətinə görə obyekt dil ilə müqayisədə daha “sistemli” olduğu müəyyən olunur. Bu nitq növünün – elmi dilin – istifadəsinin özü çox dəqiq bir ünsiyyət vəziyyətinə dəlalət edir ki, bu da nitq istifadəsinin müvafiq prinsiplərinə, qaydalarına (və ya “kanonlarına”) riayət olunmasını tələb edir və möhkəm qurulmuş qanunlara tabe olur. Beləliklə, elmi ünsiyyət, məsələn, danışıq nitqi reyestrində dilin tətbiqi ilə müqayisədə daha az “təbii” olur, çünki əsas xüsusiyyətləri müəyyən bir funksional üslubun kommunikativ vəzifəsi ilə müəyyən edilir. Metadil mürəkkəb bir anlayışdır: bir tərəfdən ifadə və məzmunun vəhdəti prinsipini ən bariz şəkildə özündə cəmləşdirən vahidlər olan terminlər arasındakı qəti sistematik münasibətlərə əsaslanır. Digər tərəfdən, metadil elmi tədqiqatın müxtəlif aspektlərinin təsvirində istifadə olunan söz və ifadələrin daxil olduğu ümumelmi leksikanı da tərkibinə daxil edir. Başqa sözlə, bu konkret elmin dilinin bir hissəsi elmi məlumatların ötürülməsi funksiyasını həyata keçirən linqvistik vasitələrin xüsusi kateqoriyası olan ümumi elmi dildir. “Daha dəqiq müəyyən olunmuş bir sistem vahidləri kimi ayarlanması, təşkil olunması baxımından terminoloji vahidlərlə işə gəldikdə, bu proses semiotik tədqiqat sahəsinə daxil edilmişdir” (Слюсарева, 1979: c.70). Bu baxımdan bu şərti semiotik sistemin təkmilləşdirilməsi problemi onu daha qəti və “birmənalı” etmək baxımından ortaya çıxır. Bildiyimiz kimi, məhz bu xüsusiyyətlər metadil vahidlərini linqvistik vahidlərdən fərqləndirir ki, bunlar da təbii insan dilinin qeyri-sistem xüsusiyyətlərinin təzahürü nəticəsində bu və ya digər dərəcədə “qeyri-müəyyənlik” ilə xarakterizə olunur. Elmi ünsiyyət vasitəsi olan metadil müvafiq metanitqdə həyata keçirilir. Metanitq konteksti, bu və ya digər metadil işarələnməsini daha dolğun şəkildə ortaya qoyur və müəyyən bir dil cərəyanı və ya məktəb çərçivəsində hansı təfsiri aldığını müəyyənləşdirməyə imkan verir. Metadil müəyyən bir bilik sahəsindəki kateqoriyalar və anlayışların formalaşmasında mühüm amildir və metodoloji baxımdan real dil və nitq faktlarından mücərrədləşmə yolu ilə əldə edilən anlayışlar və kateqoriyalar müəyyən bir metadildə sabitləşdikdə, elmi tədqiqat prosesinin son mərhələsi kimi görünür. Metadilin evristik tərəfi (yəni işlənilmə metodları) metadilin onun vahidlərinin obyektiv real hadisələr ilə əlaqələndirməsi əsasında müəyyən edilən məzmununu təşkil edən ontoloji aspektindən ayrıla bilməz. Açıq bir sistem olaraq metadil daim inkişaf edir və yeni vahidlərlə tamamlanır. Bu elmin inkişafında müxtəlif elmlərin, eləcə də müxtəlif (lakin metodoloji baxımdan bir-birinə zidd -------------------... 143 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com olmayan) istiqamətlərin qarşılıqlı əlaqəsi nəticəsində metadil getdikcə daha da mürəkkəbləşir, müasir dövrün ona tətbiq etdiyi yeni xüsusiyyətləri, elmi biliklərin müasir inkişaf səviyyəsini əldə edir. Dilçilikdə, göründüyü kimi, ümumiyyətlə humanitar elmlərdə olduğu kimi, metadilin metodoloji cəhəti yalnız onun məzmununu deyil, həm də onun elmi ünsiyyətin “aləti” kimi imkanlarını müəyyənləşdirir. İstifadə edilmiş ədəbiyyat 1. Ахманова О.С. (1961). К вопросу об основных понятиях метаязыка лингвистики // Вопросы языкознания. – М.: Издательство Академии Наук СССР. № 5. – C. 115-122. 2. Гвишиани Н.Б. (1983). К вопросу о метаязыке языкознания // Вопросы языкознания. – М.: Издательство «Наука». № 2. – C. 64-73. 3. Куликова И.С. (2002). Введение в металингвистику (системный, лексикографический и коммуникативно-прагматический аспекты лингвистической терминологии) / И.С.Куликова, Д.В.Салмина. – СПб.: САГА. – 352 с. 4. Сидельников В.П. (2014). Некоторые особенности метаязыка современной лингвистики / В.П.Сидельников, Е.А.Марченко // Ученые записки Таврического национального университета им. В.И.Вернадского. Том 27. № 1-1 (66). – C.25-29. 5. Слюсарева Н.А.(1979). Терминология лингвистики и метаязыковая функция языка / Н.А.Слюсарева // Вопросы языкознания. – М.: Издательство «Наука». № 4. – C.69-76. ABOUT THE LINGUISTIC ANALYSIS OF AZERBAIJANI APHORISMS Fatima Veliyeva PhD Baku Slavic University, Azerbaijan veliyeva.veliyeva2018@mail.ru ORCID ID: 0000-0002-7081-5374 Abstract. The article is devoted to the lingusitic analysis of Azerbaijani aphorisms. As we know, the history of cultural development of our people is ancient. What is happening in this development, among other things, is reflected in the system of aphorisms of the people. In other words, aphorisms play an important role in the formation and promotion of the ancient history, culture and worldview of the people. Based on the research, we can say that the linguistic features of aphorisms belonging to the Azerbaijani language are very rich. Thus the most diverse word groups are involved in the formation of aphorisms. The types of sentences used in aphorisms are interesting due to their structure. While researching, it becomes clear that the aphorisms of our language are formed on the basisi of the basis of both simple and complex sentences. Simple and complex sentences attract attention whether they are short of long. Another interesting aspect of aphorisms is that they are related to the socio-political, cultural events of the time, what is happening in the environment. Aphorisms are also one of the most important examples of national and moral values of our people. Their study is very important for analyzing the historical past of our nation, relations with neighboring nations, the antiquity of our traditions. A number of interesting scientific results were obtained during the research. Keywords: Azerbaijan, aphorism, linguistic analysis, grammar, traditions AZƏRBAYCAN AFORİZMLƏRİNİN LİNQVİSTİK TƏHLİLİNƏ DAİR Vəliyeva Fatimə Mayis qızı filologiya üzrə fəlsəfə doktoru -------------------... 144 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com Bakı Slavyan Universiteti, Azərbaycan veliyeva.veliyeva2018@mail.ru Xülasə. Məqalə Azərbaycan aforizmlərinin linqvistik təhlilinə həsr olunub. Bildiyimiz kimi, xalqımızın mədəni inkişafının tarixi qədimdir. Bu inkişafda baş verənlərsə, digər sahələrlə yanaşı, xalqın aforizmlər sistemində də öz əksini tapır. Başqa sözlə desək, aforizmlər xalqın qədim tarixinin, mədəniyyətinin, dünyagörüşünün formalaşması və təbliğindən mühüm rol oynayır. Aparılan tədqiqatlara əsaslanaraq deyə bilərik ki, Azərbaycan dilinə məxsus aforizmlərin linqvistik xüsusiyyətləri olduqca zəngindir. Belə ki, aforizmlərin formalaşmasında ən müxtəlif söz qrupları və cümlələr iştirak edir. Aforizmlərdə işlənən cümlə tipləri öz quruluşlarına görə maraqlıdır. Tədqiq apararkən aydın olur ki, dilimizin aforizmləri həm sadə, həm də mürəkkəb cümlələr əsasında formalaşmışdır.Sadə və mürəkkəb cümlələr müxtəsər və ya geniş olmaları ilə diqqəti cəlb edir. Aforizmlərin digər maraqlı tərəfi isə onların dövrün ictimai-siyasi, mədəni hadisləri, mühitdə baş verənlərlə bağlı olmasıdır. Aforizmlər həmçinin xalqımızın milli-mənəvi dəyərlərinin ən mühüm nümunələrindəndir. Onların öyrənilməsi xalqımızın tarixi keçmişi, qonşu xalqlarla əlaqələri, adət-ənənələrimiz qədimliyini təhlil etmək üçün olduqca əhəmiyyətlidir. Tədqiqat zamanı bir sıra maraqlı elmi nəticələr əldə edilmişdir. Açar sözlər: Azərbaycan, aforizm, linqvistik təhlil, qrammatika, adət-ənənə Hər hansı bir xalqın mənəvi mədəniyyətinin, dünyagörüşünün, əxlaqının formalaşması və təbliğində aforizmlərin oynadığı rol əvəzolunmazdır. Bir xalqın tarixi keçmişi, adət-ənənələri, davranış və vərdişləri, qonşu xalqlarla, onların mədəniyyəti ilə qarşılıqlı əlaqə və təsirləri haqqında ətraflı məlumat almaq üçün aforizmlərə müraciət olduqca əhəmiyyətlidir. Qeyd edək ki, aforizm yunan sözü olub qısa kəlam, ümumiləşdirilmiş, bitkin, dərin mənalı fikir, himətli söz deməkdir (Cavad Heyət, 1990). Yarandığı ərazi və xalqın bütün mühüm mənəvi, əxlaqi keyfiyyətləri bir növ onun hikmətli deyimlərinə, aforistik ifadələrinə hopmaqla əsrlərin sınağından çıxaraq günümüzə gəlib çatmaqdadır. Bildiyimiz kimi, yaxın günlərdə Azərbaycan xalqı Vətən müharibəsindən üzü ağ, alnıaçıq bir şəkildə, müzəffər ölkə kimi çıxdı. Bu haqlı mübarizədə ölkədə həyata keçirilən məqsədyönlü siyasət, möhtəşəm ordu quruculuğu, Ali Baş Komandanın siyasi iradəsi, xalqına arxalanması, xalqın bir yumruq kimi Ölkə başçısı ətrafında birləşməsi, həmçinin dost və qardaş ölkələrin siyasi dəstəyi öz töhfəsini verdi. Azərbaycan öz ərazi bütövlüyünü təmin etdi. Bu faktlardan yola çıxaraq hələ illər öncə Azərbaycan xalqının ümummilli lideri, ulu öndər Heydər Əliyev dahiyanə söylədiyi: “Bir millət, iki dövlət” aforizmini diqqətdən qaçırmaq olmaz. Vətən müharibəsi dövründə dəfələrlə qarşılaşdığımız bu aforizmin linqvistiq təhlilinə diqqət yetirsək, qeyd etməliyik ki, iki sadə cümlənin birləşməsi ilə yaranan tabesiz mürəkkəb cümlə şəklində formalaşmışdır. Tabesiz mürəkkəb cümlələrin xüsusiyyətləri ilə bağlı Qəzənfər Kazımov yazır: “Ən az iki bərabərhüquqlu “cümlə”nin tebesizlik əlaqəsi əsasında struktur-semantik cəhətdən birləşən və vahid cümlə intonasiyası ilə müşayiət edilən, bütöv bir fikri ifadə edən mürəkkəb cümlə tipi tabesiz mürəkkəb cümlə adlanır” (Kazımov, 2004: s.273]. Buradakı ismi xəbərlərdə şəxs (xəbərlik) şəkilçiləri ixtisar olunsa da, onları asanlıqla bərpa etmək mümkündür. İsmi xəbərin ifadə vasitələrinə dair tədqiqatlarında Buludxan Xəlilov qeyd edir ki, ismi xəbər dedikdə isim, sifət, say, əvəzlik, feili-sifət, məsdər, bəzən zərflər, köməkçi nitq hissələri, II və III növ təyini söz birləşməsi, feili-sifət və məsdər tərkibləri ilə ifadə olunan xəbərlər nəzərdə tutulur (Xəlilov, 2017: s.113). Bir faktı qeyd etmək yerinə düşər ki, hikmətli xalq deyimlərinin, ibrətamiz fikirlərin, atalar sözlərinin, o cümlədən də aforizmlərin bədii ədəbiyyata gətirilərək xalqımızın milli bədii yaddaşında daşlaşdırılmasının tarixi olduqca qədimdir. Belə ki, ən qədim ədəbi nümunələrimizdən sayılan “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanın müqəddiməsində çoxlu sayda belə ifadənin işlədildiyinin şahidi oluruq. “Kül təpəcik olmaz”, “Əski pambıq bez olmaz”, “Qarı düşmən dost olmaz” və s. (Kitabi-Dədə Qorqud, 1988). Bu aspektdən yanaşdığımız zaman Ulu Öndər Heydər Əliyevin işlətdiyi “Bir millət, iki dövlət” aforizmi də eyni taleyi yaşamış, oxşar tarixi inkişaf yolu keçmişdir. Azərbaycanın xalq şairi Bəxtiyar Vahabzadə -------------------... 145 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com özünün “Azərbaycan-Türkiyə” şeirində həmin aforizmdən məharətlə istifadə edərək, obrazlı deyim tərzi yaratmışdır. Şeirindən götürülmüş aşağıdakı misralara diqqət yetirək: Bir millətik, iki dövlət Eyni arzu, eyni niyyət Hər ikisi Cümhuriyyət Azərbaycan-Türkiyə... (Vahabzadə, 2004). Azərbaycan aforizmləri içərisində müasir dövrdə öz aktuallığı ilə diqqəti cəlb edən nümunələrdən biri də Müzəffər Ali Baş Komandan, Prezident İlham Əliyevin 3 oktyabr 2019-cu ildə Rusiya Federasiyasının Soçi şəhərində “Valday” Beynəlxalq Diskussiya Klubunun XVI illik iclasının plenar sessiyasında səsləndirdiyi və və cəmi bir il sonra reallaşan “Qarabağ Azərbaycandır!” ifadəsidir [9]. Aforizm sadə müxtəsər nida cümləsi şəklində formalaşmışdır. Aparılan bir çox tədqiqatlarda nida cümlələri hiss, həyəcan bildirən cümlə növü kimi qeyd edilir. Qəzənfər Kazımov öz araşdırmalarında göstərir ki, nida cümlələri nəqli, sual və əmr cümlələrinin xüsusi intonasiya ilə tələffüzü əsasında formalaşır (Kazımov, 2004: s.100). Azərbaycan aforizmlərinin linqvistik təhlili zamanı görürük ki, onların formalaşmasında fəallıq göstərən söz qruplarından biri də alınma sözlərdir. Xalqımızın böyük mütəfəkkirlərinin əsərlərindən günümüzə çatan bir çox aforizmlərdə alınma sözlərin geniş işlənmə arealına malik olduğunu müşahidə edirik. Adilimizdəki sözlərin mənşəyinə dair tədqiqatlar aparan Səlim Cəfərov dilimizin leksik fonduna daxil olan sözləri əsl Azərbaycan sözləri və alınma sözlər olmaqla iki hissəyə ayırır. Alınma sözlərin özlərinin də mənşə etibarı ilə müxtəlif dünya dillərinə məxsusluğundan bəhs edir (Cəfərov, 2007: s.44). Ulu öndərin nitqindən götürülən və günümzdəki hadisələrlə səsləşən digər bir maraqlı aforizmə nəzər salaq: “Biz fəxr edirik ki, azadlıq yolun da özünü qurban etmiş şəhidlərimiz var”. Bu aforizm səbəb-nəticə əlaqəli tabeli mürəkkəb cümlə şəklində formalaşmışdır. Mürəkkəb cümlənin bu növünün başlıca xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, belə cümlələrdə birinci komponentdə baş verən səbəbin ikinci komponentdə nəticəsi ilə qarşılaşırıq. Bu mürəkkəb cümlə bağlayacı vasitəsi ilə bağlanmışdır ki, bu da mürəkkəb cümlənin komponentlərinin əlaqələnməsinin mühüm keyfiyyət və göstəricilərindəndir. Bununla yanaşı, aforizmin formalaşmasında alınma sözlərin fəal iştirak etdiyini görürük. Belə ki, nümunədə işlədilən fəxr, azadlıq, şəhid kimi sözlər ərəb-fars mənşəli alınma sözlərdir. Həmin sözlər aforizmdə obrazlılığın yaranmasında özünü göstərməkdədir. Tanınmış Azərbaycan mütəfəkkiri Əvhədi Marağayi irsindən günümüzə çatan aşağıdakı beytin linqvistik təhlilinə baxaq: Nursuz göz kimidir elmsiz ürək, Nadan insanlıqdan uzaqdır gerçək Beytdə işlədilən elm, nadan, insan kimi sözlər mənşəyinə görə alınma sözlərdir. Təsadüfi deyil ki, ilk orta əsrlər dövründə Azərbaycan ədəbiyyatında anadilli şeirlə bərabər, ərəb və ya farsdilli əsərlər də yaradılırdı. Maraqlıdır ki, Nizami Gəncəvi, Məhsəti Gəncəvi, Xaqani Şirvani kimi ədiblərin əsərlərinin tamamı ərəb və ya farsdilli olmuşdur. Başqa sözlə desək, bu dövrdə yaranan ədəbi nümunələrin mühüm bir hissəsində ərəb-fars mənşəli sözlər üstünlük təşkil etmişdir. Bununsa başlıca səbəbi bəhs etdiyimiz dövrdə ərəb dilinin elm, fars dilinin isə şeir, sənət dili kimi səciyyələndirilməsi idi. Ona görə də XIV əsrdə yaşamış Əvhədi Marağalı yaradıcılığında bu tip örnəklərə rast gəlinməsi təsadüfi xarakter daşımırdı. Qeyd etmək lazımdır ki, beytin hər iki misrası sadə nəqli cümlələrdən təşkil olunmuşdur. Şeir dilinin tələblərinə uyğun olaraq nümunələrdə inversiya hadisəsi baş vermişdir. Digər bir Azərbaycan mütəfəkkiri olan Nəsrəddin Tusi irsində qarşımıza çıxan digər bir hikmətamiz deyimə diqqət yetirək. “İnsanın xoşbəxtlik və bədbəxtlik açarı, kamillik və naqislik sükanı onun ağıl və iradəsinin ixtiyarına verilmişdir”. Bu aforistik deyimin linqvistik təhlilinə baxdığımız zaman görürük ki, ifadə həmcins üzvlü, sadə, geniş cümlə şəklində formalaşmışdır. Həmcins üzvlərlə bağlı aparılan araşdırmalarda onların cümlə daxilində eyni üzvlə bağlı olub, eyni suala cavab verdiyi qeyd edilib. Maraqlıdır ki, həmcins mübtədalar quruluşca mürəkkəb olub III və -------------------... 146 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com II növ təyini söz birləşmələrindən, insanın xoşbəxtlik və bədbəxtlik açarı, kamillik və naqislik sükanı təşkil olunmuşlar. Mürəkkəb cümlə üzvləri ilə bağlı tədqiqatlarda onların əsasən söz birləşmələrindən ibarət olduğu qeyd edilir. Bununla əlaqədar olaraq Qəzənfər Kazımov yazır: “...ikinci növ təyini söz birləşmələrinin hər iki tərəfi birlikdə bu və ya başqa cümlə üzvü olur, o cümlədən mürəkkəb mübtəda olur” (Kazımov, 2004: s.113). Buludxan Xəlilovun araşdırmalarında isə oxuyuruq: “Mübtəda quruluşca sadə və mürəkkəb olur. Sadə mübtəda bir leksik vahidlə, yəni sadə, düzəltmə və mürəkkəb sözlərlə, mürəkkəb mübtədalarsa, II, III növ təyini söz birləşmələri, feili sifət və məsdər tərkibləri ilə ifadə olunur” (Xəlilov, 2017: s.99). Hər iki tədqiqatçının izahlarına əsaslansaq, onda yuxarıdakı aforizmdə işlənən mübtədaların nə üçün quruluşca mürəkkəb olduğu daha da aydınlaşmış olur. Bununla yanaşı aforizmin formalaşması və obrazlılığın yaranmasında insan, xoşbəxtlik, bədbəxtlik, kamillik, naqislik, sükan, iradə, ixtiyar kimi alınma sözlərin rolu danılmazdır. Maraqlıdır ki, həmin sözlərdən xoşbəxtlik-bədbəxtlik, kamillik- naqislik leksik antonimlər kimi çıxış edərək aforizmin təsir gücünün artmasına, emosionallığın formalaşmasına səbəb olmuşdur. Məqaləmizdə aforizmlərin linqvistik təhlillindən geniş bəhs etdik. Aforizmlərin formalaşmasında fəal çıxış edən söz qruplarının xarakterik keyfiyyətləri və əhəmiyyətli rolundan qısaca söhbət açdıq. Şübhə yoxdur ki, bu mövzu olduqca maraqlı, zəngin və diqqət çəkici bir mövzudur. Aforizmlərdə bu sahəsi ilə bağlı aparılan tədqiqatlara müracəit etdiyimiz zaman maraqlı elmi faktlarla qarşılaşmış olduq. Fikrimizcə, aforizmlərin linqvistik təhlili problemi bir məqalədə məhdud səviyyədə öyrənilən məsələ deyil. Azərbaycan aforizmlərinin zənginliyi, çoxşaxəli və ifadə imkanlarının genişliyi imkan verir deyək ki, gələcək tədqiqatlarımızda bu istiqamətdə daha uğurlu araşdırmalar aparılacaqdır. İstifadə edilmiş ədəbiyyat 1. Abdullayev Ə. Seyidov Y., Həsənov A. (2007). Müasir Azərbaycan dili. IV hissə. Sintaksis. – Bakı: Şərq-Qərb. – 424 s. 2. Cavad Heyət. (1990). Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı. – Bakı: Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı. – 160 s. 3. Cəfərov S. (2007). Müasir Azərbaycan dili. II hissə. Leksika. – Bakı: Şərq-Qərb. – 192 s. 4. Həsənov H. (2005). Müasir Azərbaycan dilinin leksikası. – Bakı: Nurlan. – 452 s. 5. Xəlilov B. (2017). Müasir Azərbaycan dili. Bakı: Adiloğlu.– 428 s. 6. Kazımov Q.Ş. (2004). Müasir Azərbaycan dili.Sintaksis. – Bakı: Aspoliqraf LTD. – 496 s. 7. Kitabi-Dədə Qorqud. (1988). Tərtib edənləri F.Zeynalov, S.Əlizadə. – Bakı: Yazıçı. – 265 s. 8. Vahabzadə B. (2004). Seçilmiş əsərləri. İki cilddə. I cild (Şeirlər). – Bakı: Öndər nəşriyyat. – 328 s. 9. www.president.az COMPLEX SENTENCES OF INTERPOSITIONAL ATTRIBUTIVE CLAUSES IN CLASSICAL AZERBAIJANI POETRY Khalida Abdullayeva PhD Azerbaijan State Pedagogical University, Sheki branch xabdullayeva@mail.ru ORCİD İD: 0000-0003-0827-1967 Abstract: The article deals with the features of components order of the interpositional attributive clauses in classical Azerbaijani poetry. In Azerbaijani complex sentences components order is main clause + subordinate clause and subordinate clause + main clause. The neutral and the inversion orders of the main and the subordinate clauses are connected with the stylistic-structural features of the classic poem and the communicative peculiarities of sentence. -------------------... 147 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com The inter-positional attributive clauses in Azerbaijani classical literary language is also serve this point. This structure type of attributive clauses is characteristic in Azerbaijani classical poetry. The poetic function of actual members of sentence is main in this case. In neutral components order the postpositive component is the communicative center of the sentence, it is maybe main or subordinate clause. The position of the inter-positive attributive clauses is interesting from point of view of actual members. This position is the second position of communicative center of Azerbaijani sentence and its communicative value is some less than correct postposition. In the literary language the inversion of the components of the complex sentences mainly depends on the communicative aspects of component order and their poetic function. The position of inter-positive attributive clauses serves to express the actual center without inversion and it is the main reason of using this structure type so fluently in classical Azerbaijani poetry. Key words: Azerbaijani literary language, complex sentences, attributive clauses, components, inter-positional, inversion, communicative function, structure features, style. KLASSİK AZƏRBAYCAN POEZİYASINDA İNTERPOZİTİV TƏYİN BUDAQ CÜMLƏLİ TABELİ MÜRƏKKƏB CÜMLƏLƏR Abdullayeva Xalidə Firuddin qızı Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti Şəki filialı xabdullayeva@mail.ru Xülasə: Azərbaycan dilində tabeli mürəkkəb cümlə əsasən baş cümlə+budaq cümlə və budaq cümlə+baş cümlə şəklində sıralanmaya malikdir. Tabeli mürəkkəb cümlə komponentlərinin neytral və inversiyalı sıralanması mətnin struktur tələbləri ilə yanaşı, mürəkkəb cümlənin işlənməsindəki kommunikativ məqsədi də ödəməyə yönəlir. XIII-XIV əsrlər Azərbaycan dili üçün daha xarakterik və gəlmə olan interpozitiv təyin budaq cümlələrinin işlənməsi də bu funksiyaya xidmət edir. Burada aktual üzvlənmənin poetik funksiyası tabeli mürəkkəb cümlə səviyyəsində fəaliyyət göstərir. Məlumdur ki, kommunikativ planda normal sıralanma vəziyyətində postpozitiv tərkib hissənin rema olması ən yaxşı və dolğun ifadəsini postpozitiv budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlələrdə tapır. İnterpozitiv təyin budaq cümlələrinin mövqeyinə aktual üzvlənmə bucağından baxsaq, onlardakı informativliyin mütləq postpozitiv təyin budaq cümlələrdəki informativlikdən daha zəif olduğunu görərik. Təyin etdiyi üzvün bilavasitə yanında işlənməsi bu budaq cümlənin Azərbaycan dili cümləsinin ikinci dərəcəli aktuallaşma mövqeyində olması deməkdir. Verilən halda da bu, baş cümlənin mütləq postpozisiyada qalan hissəsindən daha az nəzərə çarpır. Bu mövqedə olan təyin budaq cümləsi aid olduğu üzvün qarşısında olması norma olan cümlə üzvü təyindən daha aktual olsa da, ikinci dərəcəli informativ yükə malikdir. Açar sözlər: Azərbaycan ədəbi dili, tabeli mürəkkəb cümlə, təyin budaq cümləsi, komponent, interpozitiv, inversiya, kommunikativ funksiya, struktur xüsusiyyətlər, üslub. Türk dillərində, o cümlədən, Azərbaycan dilində tabeli mürəkkəb cümlənin tərkib hissələri olan baş və budaq cümlələr, əsasən baş cümlə+budaq cümlə və budaq cümlə+baş cümlə sıralanmasına malikdir (Kazımov 2007: s.319-324). M.M.Musayev Oğuz qrupu Türk dillərində təyin budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlələrdə budaq cümlənin baş cümlə ilə dörd üsulla (analitik, sintetik, anlitik-sintetik və leksik-morfoloji) bağlandığını və onların yeddi struktur-funksional tipi olduğunu göstərir və bunlardan altı struktur tipin Azərbaycan dilində tarixən və müasir dövrdə işləndiyini qeyd edir (Мусаев 1986: с.60-66). Bu struktur-funksional tiplər tərkib hissələrin yuxarıda qeyd etdiyimiz sıralanma ardıcıllığı əsasında formalaşır. Təyin budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlənin tarixən Azərbaycan ədəbi dilində XIX əsrə qədər çox geniş işlənmiş maraqlı bir növü XIII-XIV əsr müəlliflərinin, xüsusən də, Nəsiminin dilində də öz işləkliyi ilə nəzəri cəlb edir. Təyin budaq cümləsinin baş cümlənin tərkib hissələri arasında yer aldığı belə budaq cümlələr də ya baş cümlədə isimlə ifadə olunmuş hər hansı üzvü -------------------... 148 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com təyin edir, ya da baş cümlədə işarə əvəzliyi və ya qeyri-müəyyənlik bildirən bir sözü ilə ifadə olunmuş təyini aydınlaşdırmaq, konkretləşdirmək üçün işlənir. Bir saqiyi-baqi ki, vəfa qıldı vüsalə, Lütf ilə nəzər qıldı mana, sundu piyalə. (İmadəddin Nəsimi) Bu cümlədə təyin budaq cümləsini interpozisiyada yerləşdiyini görürük. Belə təyin budaq cümlələrinin özünəməxsusluğu ondan ibarətdir ki, onlar baş cümlədə təyin etdikləri üzvdən bilavasitə sonra yerləşir və bir növ daxili təyin budaq cümləsi olur (Sadıqov 1976: s.64). Azərbaycan dili abidələrində mürəkkəb cümlə strukturunun xüsusiyyətlərindən bəhs edən N.Z.Hacıyeva da bu barədə yazır: “Təyin budaq cümləsinin yerinə gəldikdə, bu, adətən, baş cümlədə təyin olunan üzvün yerindən asılıdır. Təbii buna görə də, təyin budaq cümləsi baş cümlənin daxilinə girir”. (Гаджиева 1963: с.30). Budaq cümlənin interpozitiv mövqeyi dövrün ədəbi dilində təyin budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlələr üçün yeganə struktur tipi olmasa da, onun geniş yayıldığını və hətta bəzi müəlliflərin dilində mürəkkəb təyinetmə münasibətinin tək ifadəçisi olduğunu deyə bilərik. Lakin Azərbaycan ədəbi dili üçün xarakterik olmayan bu halı inversiya kimi qiymətləndirmək olmaz. Çünki hər hansı tələbdən irəli gələrək inversiya etmiş vahidi düzgün sıralanma variantı şəklində də işlətmək mümkündür. Lakin əgər burada belə bərpaetmə aparsaq, cümlənin struktur ardıcıllığının dağıldığını görəcəyik: bir saqiyi-baqi mana lütf ilə nəzər qıldı, sundu piyalə ki, vəfa qıldı vüsalə. Ona görə də orta əsrlər Azərbaycan dilində istər baş cümlədə qəlibi olan, istərsə də qəlibi olmayan təyin budaq cümlələrinin məhz baş cümlədəki əvəzlik-qəlibin və ya budaq cümlənin özünün aid olduğu üzvün yanında işlənməsi hallarını Azərbaycan dili üçün xarakterik olmayan və dilimizə fars dilinin təsiri kimi qiymətləndirmək daha döğrudur (Rüstəmova 1997: с.555; Миллер 1960: с.655). Belə təyin budaq cümlələrinin öz doğma dilindən gətirdiyi interpozitiv mövqe isə norma hesab edilməlidir. İnterpozitiv təyin budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlələrin qohum türk dillərində də eynən işlək olduğunu demək olar (Танасоглу 1965: с.26). Məsələn, türk dilində “Ki bağlayıcısı ilə bağlanan ... təyin-izahetmə budaq cümlələri həm post, həm də interpozisiyada yerləşə bilər. İnterpozisiyada olan təyin-izahetmə budaq cümləsi o qədər xüsusiləşir ki, avtonomluğu olan qoşulma (əlavə) cümlələrə çevrilir”. (Соколов 1974: с.26). İnterpozitiv təyin budaq cümlələrinin mövqeyinə aktual üzvlənmə bucağından baxsaq, onlardakı informativliyin mütləq postpozitiv təyin budaq cümlələrdəki informativlikdən (Abdullayev 1998: s.135-136) daha zəif olduğunu görərik. Təyin etdiyi üzvün bilavasitə yanında işlənməsi bu budaq cümlənin Azərbaycan dili cümləsinin ikinci dərəcəli aktuallaşma mövqeyində olması deməkdir. Verilən halda da bu, baş cümlənin mütləq postpozisiyada qalan hissəsindən daha az nəzərə çarpır. Bu mövqedə olan təyin budaq cümləsi aid olduğu üzvün qarşısında olması norma olan cümlə üzvü təyindən daha aktual olsa da, ikinci dərəcəli informativ yükə malikdir. Müasir dilimizdə olduğu kimi, dövrün ədəbi dilində də təyin budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlənin strukturu üçün baş cümlədə nisbi sözlərin işlənməsi çox xarakterikdir (Гаджиева 1963: с.26). Yuxarıda qeyd etdiyimiz interpozitiv təyin budaq cümləsinin şol, ol əvəzlik-qəlibini izah etdiyi mürəkkəb cümlələrdə də sıralanma eyni qayda əsasında reallaşır. Şol ulu xoca ki gəlmişdi bunda Qatı hörmətlidir atan qatında. (“Dastani-Əhməd Hərami”) Şol başə ki, taci-dövlət endi, Neylər kəməri, nedər külahı? (İmadəddin Nəsimi) Ol pəripeykər ki, taci-səltənət başındadır, Çinü Maçini müsəxxə eyləmək başındadır. (İmadəddin Nəsimi) Eyni strukturlu interpozitiv mövqeyə malik olan təyin budaq cümlələrini Qazi Bürhanəddinin dilində də çox müşahidə etmək olar: Ol nalədən ki, dün gecə qıldum sənin içün, Bülbül xəcil düşər bu qamu huyü hay ilə. (Qazi Bürhanəddin) -------------------... 149 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com Ol göz ki, yüzün görməyə, göz demə ana, Şol yüz ki, tozun silməyə, yüz demə ana. Şol söz ki, içində, sənəma, vəslün yox, Sən badi-həva tut anı, söz demə ana. (Qazi Bürhanəddin) Bəzən təyin budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlənin baş cümləsində qəlib söz buraxılır, interpozitiv budaq cümlə baş cümlədə isimlə ifadə olunmuş və ya substantivləşmiş üzvlə əlaqəyə girir, onu təyin edir. Məsələn, Mahrular kim, bular eldən-elə, Görmiş idi qamusın, gəldi dilə. (Yusif Məddah “Vərqa və Gülşah”) Həva ki, şol sənəmün zülfini müşəvvəş edər, Qoxusını irürür bu dimağuma, xoş edər. (Qazi Bürhanəddin) Dövrün ədəbi dilində interpozitiv təyin budaq cümləsinin inversiya etdiyi hallara da təsadüf olunur: Nazü nəimü işrəti-cavid içindədir, Dilbərdən ol könül ki, muradı hüsul ola. (İmadəddin Nəsimi) Bu cümlədə sıralanma daha mürəkkəbdir: baş cümlənin bir hissəsi, sonra budaq cümlənin bir hissəsi, sonra yenə baş cümlənin bir hissəsi və budaq cümlənin bir hissəsi gəlir. Bu cümlə komponentlərinin düzgün sıralanmasını iki variantda həyata keçirmək olar: Ol könül nazü nəimü işrəti-cavid içindədir ki, dilbərdən muradı hüsul ola və ya Ol könül ki, dilbərdən muradı hüsul ola, nazü nəimü işrəti-cavid içindədir. Müasir Azərbaycan ədəbi dilində sıralanma baxımından hər iki variant normativ olsa da, XIII-XIV əsrlərin ədəbi dili üçün ikinci sıralanma daha uyğundur. Cümlədə baş vermiş inversiyanın səbəbi isə ola köməkçi feilinin bir sıra mürəkkəb feillərin tərkibində şeirin rədifi olmasıdır. Bu cümlədə hüsul ola feili təyin budaq cümləsinin xəbəridir və rədif olduğu üçün normalda interpozitiv olmalı olan budaq cümlə postpozisiyaya inversiya etmişdir. Eyni səbəbdən inversiya halına Nəsiminin uğrar rədifli şeirində də rast gəlirik: Təsbih ilə səccadəyi bir cürəyə satar, Şol sufiyi-safi ki, bu peymanəyə uğrar. (İmadəddin Nəsimi) Nəsiminin şeirində işlənmiş bu təyin budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlədə budaq cümlənin baş cümlədə aid olduğu sözlə birlikdə inversiya etdiyini görürük. Düzgün sıralanması Şol sufiyi-safi ki, bu peymanəyə uğrar, təsbih ilə səccadəyi bir cürəyə satar şəklində olan bu mürəkkəb cümlə, əslində yuxarıda qeyd etdiyimiz interpozitiv mövqeli budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlədir. Eyni cür nümunə Qazinin də dilində işlənmişdir: Hicrinə doyımazam, vəslinə iriməzəm, Şol sənəmün ki, yüzi bədri hilal eylədi. (Qazi Bürhanəddin) Düzgün sıralanması Şol sənəmün ki, yüzi bədri hilal eylədi, hicrinə doyımazam, vəslinə iriməzəm şəklində olmalıdır. Bu şeirdə isə eylədi köməkçi feili müxtəlif mürəkkəb feillərin tərkibində işlənərək rədif olur, bu cümlədə isə eylədi feili təyin budaq cümləsinin xəbəri olduğu üçün həmin komponent beytin və cümlənin sonunda işlənməklə inversiyaya uğrayır. Təyin budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlələrin inversiyasına XIII-XIV əsrlər ədəbi dilində çox da təsadüf olunmur. Görünür, bu hal interpozitiv mövqeyə malik təyin budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlələrin dildə işlənməsi ilə bağlıdır. Bu struktura malik olan təyin budaq cümlələri dövrün ədiblərinə inversiyaya getmədən də geniş və daha sərbəst ifadəetmə imkanı yaratmışdır. İstifadə olunmuş ədəbiyyat 1. 2. 3. 4. Abdullayev, K. (1998). Azərbaycan dili sintaksisinin nəzəri problemləri. – Bakı: Maarif. – 281 s. Kazımov, Q. (2007). Müasir Azərbaycan dili. – Bakı: Təhsil nəşriyyatı. – 494 s. Rüstəmova, T. (1997). Fars dili. – Tehran. – 824 s. Sadıqov, Ə. (1976). Azərbaycan dilinin yazılı abidələrində işlənmiş təyin budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlənin xüsusi bir növü haqqında. // Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının xəbərləri, Ədəbiyyat, dil və incəsənət seriyası. №1. – Bakı: Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası. – S.64-71. -------------------... 150 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com 5. Гаджиева, Н. (1963). Синтаксис сложноподчиненного предложения в Азербайджанском языке. – Москва: Издательство АН СССР. – 219 с. 6. Миллер, Б. (1960). Персидско-русский словарь. – Москва. – 668 с. 7. Мусаев, М. (1986). Структурно-функциональная классификация определительных придаточных предложений в тюркских языках (на материале языков огузской группы). // Советская тюркология. №4. – C.60-67. 8. Соколов, С. (1974). Исследование по синтаксису сложного предложения в современном турецком литературном языке. // Автореферат диссертации на соискание ученой степени доктора филологических наук. – 40 с. 9. Танасоглу, Д. (1965). Сложноподчиненное предложение в современном гагаузском языке. // Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата филологических наук. – Баку. – 43 с. UOT: 811.512.162 STYLISCTIC SEMANTIC POSSIBILITIES OF NICKNAME IN AKHUNDOV`S COMEDIES Aynur Sadıqova Senior lecturer Azerbaijan University of Languages, Azerbaijan sadiqovaaynur933@gmail.com ORCİD İD: 0000-0003-1264-0120 Abstract: Special names can be called a system of signs with a nominal function, both concrete and abstract categories. In the works of individual artists, these signs can be individualized in relation to the period, time and conditions, social requirements. Every writer or satirist chooses names for the heroes and characters he creates according to his ideas and deeds. When we look at the comedies of M.F.Akhundov, the founder of the comedy genre in the middle of the 19th century, we see that the author chose anthroponyms, that is, stylistically and semantically correctly. For example, the nicknames of Dervish Mastali Shah, a swindler, Ayigiran Tanriverdi, a coward, Haji Gara, a stingy and other characters helped to reveal their characteristics. At the heart of every satirical work is man, his life and destiny, activities, desires and aspirations. Therefore, in satirical works, it is important to choose anthroponyms in accordance with the character, physiological features and qualities. One of the factors arising from the fact that the category of auxiliary names has not yet been fully formed in the nineteenth century is that the place of development of nicknames in comedies is not stable. Key words: Akhundov, comedy, nickname, style, semantics. M.F.AXUNDOVUN KOMEDIYALARINDAKI LƏQƏBLƏRIN ÜSLUBI-SEMANTIK IMKANLARI Sadıqova Aynur Əmirxan qızı baş müəllim Azərbaycan Dillər Universiteti, Azərbaycan sadiqovaaynur933@gmail.com Xülasə. Xüsusi adları həm konkret, həm də mücərrəd kateqoriyalar olmaqla nominal funksiya daşıyan işarələr sistemi adlandırmaq olar. Ayrı-ayrı sənətkarların əsərlərində bu işarələr dövrlə, zaman və şəraitlə, ictimai tələblərlə bağlı olaraq fərdilik daşıya bilir. Hər bir yazıçı və ya satirik öz ideya və amalına görə yaratdığı qəhrəmanlara və personajlara ad seçir. XIX əsrin ortalarında komediya janrının əsasını qoymuş M.F.Axundovun da komediyalarına nəzər saldıqda müəllifin antroponimləri, yəni üslubi-semantik cəhətdən düzgün seçdiyinin şahidi oluruq. Məsələn, -------------------... 151 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com Dərviş Məstəli şahın fırıldaqçı, Ayıqıran Tanrıverdinin qorxaq, Hacı Qaranın xəsis və digər obrazların ləqəbləri onların xarakteristikasının açılmasına kömək etmişdir. Hər bir satirik əsərin mərkəzində insan, onun həyatı və taleyi, fəaliyyəti, arzu və istəkləri durur. Buna görə də satirik əsərlərdə antroponimlərin xarakterə, fizioloji əlamətlərə və keyfiyyətlərə uyğun olaraq yerində seçilməsi ciddi əhəmiyyətə malikdir. XIX əsrdə köməkçi ad kateqoriyasının hələ mükəmməl olaraq formalaşmamasından irəli gələn amillərdəndir ki, komediyalardakı ləqəblərin işlənmə yeri sabit deyildir. Açar sözlər: Axundov, komediya, ləqəb, üslub, semantika. XIX əsrin ortalarında Azərbaycan həyatında komediya üçün zəngin material, real komik vəziyyət və konfliktlər yaranmışdı. Axundovun komediyaları da məhz Azərbaycan gerçəkliyində yaranmış yeni məzmundan doğmuş, ictimai-sosial həyatın ədəbi fikrin qarşısında qoyduğu yeni vəzifələr, tələblər nəticəsində meydana gəlmişdi (Axundov, 1982: s.10). Xüsusi adları həm konkret, həm də mücərrəd kateqoriyalar olmaqla nominal funksiya daşıyan işarələr sistemi adlandırmaq olar. Ayrı-ayrı sənətkarların əsərlərində bu işarələr dövrlə, zaman və şəraitlə, ictimai tələblərlə bağlı olaraq fərdilik daşıya bilir. Hər bir yazıçı və ya satirik öz ideya və amalına görə yaratdığı qəhrəmanlara və personajlara ad seçir. “M.F.Axundovun öz personajlarına seçdiyi adların hamısı real həyatdan götürülmüş və xalq arasında geniş yayılmış adlardır. Bu adlar həmin adamların cəmiyyətdəki yerini, vəzifəsini, hüququnu müəyyənləşdirməyə də kömək edir. Onun komediyalarındakı personajların yaşadığı yerə, şəraitə uyğundur” (Məmmədova, 1987: s.37). Böyük dramaturq yazdığı altı komediyasının hər birində ləqəblərdən istifadə etmişdir. Demək olar ki, bu, dövrünün tələbi idi. O, birbaşa deyə bilmədiyi ifadələri adların, həmçinin köməkçi adların vasitəsilə oxucuya çatdırırdı. Qeyd etmək lazımdır ki, müəllifin komediyalarındakı ləqəblərin hamısının özünəməxsusluğu var. M.F.Axundovun ilk komediyası “Hekayəti-Molla İbrahimxəlil Kimyagər” əsəridir. Buradakı antroponimlərə baxsaq, adların içərisində qadın obrazının olmadığının şahidi olurıq. XIX əsrin ortalarında feodal-patriarxal bir cəmiyyətdə qadın obrazını yaratmaq bəlkə də dramaturq üçün böyük məsuliyyət idi, desək, yanılmarıq. Kiminsə qızının və ya qadınının adını çəkmək tabu sayılırdı. Biz A.Bakıxanovun “Kitabi-Əsgəriyyə” əsərində Əsgər Ahəngdaroğlunun sevgilisini adı ilə deyil, Mərsiyəxan qızı ləqəbi ilə təqdim etdiyinin şahidi oluruq. Nəzərə çatdıraq ki, XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində “ibn” və “bin” alınma komponentli ata adlarından demək olar ki, istifadə olunmurdu. Xüsusi kütlə “oğlu, qızı” sözlərindən geniş istifadə edirdi. Axundovun ilk komediyasındakı kişi obrazlarının ləqəbləri peşə-sənət ilə bağlıdır. Əsərdəki ləqəblər: Molla İbrahimxəlil kimyagər, Ağa Zaman həkim, Məşədi Cabbar tacir, Səfər bəy mülkədar, Hacı Kərim zərgər, dərviş Abbas. Lakin onlardan heç biri demək olar ki, öz ləqəblərinə uyğun işlərlə məşğul olmayaraq fırıldaqçılıq edirlər. Yalnız Hacı Nuru şairdən başqa. “Personajların hərəsi bir sənət sahibidirlər və onların sənətlərinə uyğun olaraq ləqəblər verilmişdir... Onlar bütövlükdə XIX əsr Azərbaycanın tipik burjua nümayəndələridir. Bu obrazlar öz sənət və peşələrinin gətirdikləri qazancla yaşamağı bacarmırlar. Personajların cəmiyyətdə tutduqları mövqe Hacı Nurunun dili ilə ifşa olunur. Müəllif ləqəblərdən üslubi vasitə kimi istifadə edərək maddi durumu aşağı olan bu obrazların ictimai mənşəcə yüksək bir təbəqəyə mənsub olduğunu göstərir. Burada Pullu Hacı Rəhim obrazı da diqqəti cəlb edir. O, passiv antroponimdir. Ancaq komediyada iştirak edən dostu Molla Salman tərəfindən adı çəkilir və onun da digərləri kimi müftəxor, zəhmətsiz gəlir əldə etməsi məlum olur: “Əgərçi nəqd pulumuz yoxdur, amma mən Pullu Hacı Rəhim ilə dostam, əgər bir ilə on-on iki fayda və möhkəm girov verməyə razı olursanız, mən ondan sizə və özümə nə qədər pul istəsəniz ala bilərəm” (Axundov, 1982: s.24). M.F.Axundovun ikinci komediyası “Hekayəti-Müsyö Jordan Həkimi-Nəbatat və Dərviş Məstəli şah-cadukuni-məşhur”dur. Bu komediyada yalnız bir aktiv ləqəb var: Dərviş Məstəli şah. -------------------... 152 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com Bundan başqa Zərdablı Qurban, Ağcabədili Kərim, Muğanlı Səfərəli, Cavadlı kərbəlayı Qənbər qızı Şahsənəm kimi ləqəbli adların da adları çəkilir, lakin iştirak etmirlər. Dərviş Məstəli şah obrazında iki ləqəb işlənmişdir: dərviş və şah. Bu ləqəbləri verməkdə müəllif nə demək istəyirdi? Nə üçün digər obrazların ləqəbi yox idi? Qeyd edək ki, Axundov komediyadakı surətlərin adlarını məxsusi olaraq seçmişdir: Hatəmxan ağa-əliaçıqlığı ilə, Şərəfnisə xanım namusu, ləyaqəti ilə, Şəhrəbanu xanım qətiyyəti, hökmranlığı ilə, Şahbaz bəy yaraşıqlı vücudu, şan-şöhrət qazanmaq həvəsi ilə bu adlara layiqdirlər. Dərviş Məstəli şah isə əsərdə mənfi obrazdır. O, fırıldaqçılıqla, gözbağlayıcılıqla, cadugərliklə məşğul olan iranlıdır. Avam, cahil insanların problemlərini “çözməklə” aldadaraq pullarını, sərvətlərini əllərindən alır. Onlar da sevinərək, “Məstəli şahı Allahın lütvü olaraq onlara göndərdiklərinə şükr edirlər”. Araşdırmaçı-alim A.İbrahimov “M.F.Axundov arxivinin təsviri” adlı əsərində dramaturqun öz xətti ilə dörd misralıq bir rübai yazdığıını qeyd etmişdir. Tədqiqatçı rübainin tərcüməsində Məstəli şahın dilindən özünü şah elan edərək, bütün mətləblərdən xəbərdar olduğunu, işləməyib Allahın sayəsində müftə yeyib dolandığını yazmışdır (İbrahimov, 1955: s.37). Həmin şah ləqəbi də ona məhz müftəxorluq, havayı pul qazanmaq üsuluna malik olduğu üçün verilmişdir. Əsərdə dörd qadın obrazı var: Şəhrəbanu, Şərəfnisə, Gülçöhrə və Xanpəri. Yuxarıda qeyd etmişdik ki, Axundov dövrünə görə qadın adlarının adını çəkməkdə ehtiyat edirdi. Ancaq ikinci komediyasında daha cəsarətli addım atmışdı. Bu, C.Məmmədquluzadənin diqqət mərkəzində olmuş və o, məqalələrinin birində yazmışdır: “... Bir müsəlman kişisi öz yavuq, ya bəlkə öz doğma qardaşının yanında arvadının adını çəkmək məcburiyyətində olanda “Cəfərin anası”, “Əhmədin anası” adlandırıbdır; bu qanunu pozanlar müsəlman içində “yoldan azmış”, “biqeyrət” adı ilə şöhrət tapıbdır. Təbii ki, belə bir cəhalət zülməti içində, bir belə qaranlıq əsrdə Mirzə Fətəlinin komediyaları o təsiri bağışladı ki, mütəəssib və nadan müsəlman camaatı bir övqat Mirzənin üstünə föhşlərlə və müəyyən cürbəcür tənələrlə hücum etməyə başladılar...” (Məmmədquluzadə, 1967: s.68). Axundovun üçüncü komediyası “Hekayəti-xırs quldurbasan”dır. Əsər məişət zəminində yazılmışdır. Burada müəllif əsasən, yaratdığı qorxaq, aciz obrazlara ləqəb vermişdir: Nemsə Fok, Keçəl Oruc, Qurumsaq Namaz, Yasavul Kərim, Ayıqıran Əmiraslan. Özü də əsərdə ləqəblər surətlərin dili ilə səslənmişdir. Onlardan birincisi, rus dilində “alman” mənasındadır və dilə yatımlı olaraq elə həmin dilin təhrif olunmuş variantındadır. Digəri obrazın əlamətini, o biri isə keyfiyyətini bildirir. Yasavul isə dövrünün hərbi rütbəsi anlamındadır. Ayıqıran ləqəbi isə passiv ləqəb olaraq obrazlardan birinin dilindən söylənilir və güclü mənasında işlənmişdir. Bundan başqa, əsərdə məkan adı ilə, etnik qrup adı ilə səslənən ləqəblərə də rast gəlinir: “Dörd çevrəmizdəki Əmirli tamam bizə düşməndir”, “Malağanlar bizə hamıdan çox düşməndirlər” (yəni, malakanA.S.). Əsərdə əsas obrazlardan biri də Tarverdidir. Komediyada onun ləqəbi verilməsə də, kişiyə xas olmayan qorxaqlığı məlum olur. Hətta o xalq dastanlarının qəhrəmanı Koroğlunu yeri gəldikdə özü kimi qorxaq hesab edərək yalandan atalar sözünü təhrif edib onun adından deyir: “İgidlərin başçısı Koroğlu deyibdir ki, igidlik ondur, doqquzu qaçmaqdır, birisi heç gözə görünməmək” (Axundov, 1982: s.80). Bu komik üslubi priyom vasitəsilə Koroğlunu özünə bənzədir. Bu da oxucuda həm kinayə, həm də satirik gülüş doğurur. Tədqiqat obyektimiz olmasa da, Koroğlu ləqəbinin mənası bəzi rəvayətlərdə əsl adı Rövşən olub, igidin atasının gözünün çıxarılması ilə bağlı olsa da, digər mənbələrdən birində isə onun “qeyri-adi gücünə, div xasiyyətinə (həddən artıq yemək, yatmaq və s.) görə bu ger kökü ilə bağlıdır” (Казым-Бек, 1985: s.408). Dördüncü əsər “Hekayəti-vəziri-xani-Lənkəran” əsəridir. K.Məmmədov yazırdı: “Həmin dövrdə yazılı ədəbiyyatda satirik qəhrəman, şifahi xalq ədəbiyyatındakı satirik qəhrəmandan fərqlənir. Lakin bununla bərabər o öz ölməzliyini və bütün düşmən qüvvələrə qələbə çalacağını bilir...” Təbii ki, satirada yazıçı və satiriklər bunu birbaşa deyil, üslubi vasitə və ifadələrlə, o cümlədən köməkçi adların vasitəsilə həyata keçirilməyə çalışırlar. -------------------... 153 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com Axundovun yuxarıda adı çəkilən komediyasında işlətdiyi ləqəblər əsasən peşələri ilə bağlıdır: “Bu gün Mehtər Kərim əlində xəlbir mənim otağıma girib, xəlbiri burada qoyub gedibdir”. (Axundov, 1982: s.105) “... Bu saatda Nazir Ağa Bəşiri bura çağır və çubuq-fələqqə də özünlə gətir, bir-üç nəfər dışqarı fərraşlara da de bura gəlsinlər”. (Axundov, 1982: s.104) “Xacə Məsud, get mənə bir fincan qəhvə bişir gətir” (Axundov, 1982: s.109). “Getmişdim Falçı Qurbana dua yazdırmağa ki, Allah sənə qızım Şölə xanımdan bir oğlan kəramət eləsin” (Axundov, 1982: s.121). Burada diqqəti çəkən obraz Xacə Məsud Qaradır. Dərviş Məstəli şah kimi Axundov bu komediyada da iki ləqəbdən istifadə etmişdir. Xacə və Qara. “Xacə” peşəsi Orta əsrlərdə yaranmış, təqribən XIX əsrə qədər davam etmişdir. Müsəlman ölkələrində son illərə qədər də mövcud idi. Qeyd edək ki, bu peşəni heç kim könüllü seçmir. İnsanın müəyyən qüsuru ilə bağlı onu bu peşə üçün seçirlər. Dramaturq obraza Məsud adını vermişdir. Bu da ərəb kəlməsi olub, “bəxtəvər, xoşbəxt” anlamındadır. Lakin onun ləqəbi isə Qaradır. Adıyla təzadlıq təşkil edir. Əsərdə ona yalnız Xacə Məsud deyə müraciət olunur və ləqəbi yada salınmır. Ləqəbin müəllif tərəfindən verilməsi obrazın xoşbəxt deyil, məhz bədbəxt olmasına işarədir ki, müəllif burada üslubi-semantik imkandan ustalıqla istifadə etmişdir. Komediyada Falçı Qurban antroponiminin də adı çəkilir. Ancaq buradakı ləqəb passivdir. Özü iştirak etmir. “Həmin onomdan Pəri xanım obrazı müvəffəqiyyətlə istifadə edərək Teymur ağanı Mirzə Həbibin evindən çıxardır. Əsərdə hadisələrin gedişindən məlum olur ki, yalançı falçılara - Falçı Qurbanlara, Məstəli şahlara nəinki qadınlar, həm də kişilər inanır, etibar edirlər. Güman etmək olar ki, M.F.Axundov antroponimlərdən üslubi vasitə kimi istifadə edərək belə falçıların qurbanlarının mühitin, dövrün böyük bir hissəsi olduğunu oxucuya çatdırmaq istəmişdir” (Mikayılova, 2009: s. 176). M.F.Axundovun komediyaları içərisində özünəməxsus yeri “Sərgüzəşti-mərdi-xəsis” əsəri tutur. Bu əsərdəki Hacı Qara obrazı dünya klassiklərinin yaratdığı xəsis obrazları ilə müqayisə olunur. Qara əsərdə şəxs adıdır. Ancaq Axundovun digər komediyasındakı Qara ləqəbi ilə leksiksemantik paralellik təşkil edir. “Qara” sözü tarixən “güclü, böyük” mənasında olub, türk mənşəli sözdür. Tarixən həmin mənalarda da işlənib. Lakin xalqın dilində “bəd, ağır, tünd” kimi anlamlarda işlənib və işlənməkdədir. Sonralar bu söz apelyativlikdən çıxaraq sifətləşmişdir. Hal-hazırda “tünd rəng”, “rəng” mənasını ifadə edir. Axundovun Hacı Qara onomu ilə Xacə Məsud Qara onomu arasında çox fərq var. Ad qismində işlənən Qara pul, var-dövlət düşkünüdür, riyakardır, xəsisdir. Arvadı Tükəzbanın vasitəsi ilə qızıl, ləl-cəvahirat yığdığının, hətta ailəsinə belə qıymadığının şahidi oluruq: “Bir kimsəyə zərər yetirməmisən, xeyir də verməmisən! Ondan ötrü murdarsan ki, öz malını nə özün yeyib-içirsən, nə əyalına məsrəf edirsən. Sən ölsən, heç olmazsa, arvad-uşağın doyunca çörək yeyər”. Məsud Qara isə Lənkəran vəzirinin hərəmağasıdır. “Valideynləri Məsud onomunu verərkən övladlarını gələcəkdə bəxtəvər, xoşbəxt görmək istəmişlər. Lakin Xacə Məsud Qara həyatın keşməkeşli yollarında bəxti gətirməmişdir- belə ki, tale yolları onu Mirzə Həbibin hərəmxanasına gətirib çıxarmış, hərəmxanada isə o, “Qara” ləqəbini qazanmışdır” (Mikayılova, 2009: s. 181). M.F.Axundovun sonuncu komediyası “Mürafiə vəkillərinin hekayəti”dir. Dabanıkəsik Heydərqulu, Həpo Qumarbaz, Ağa Kərim Dəllalbaşı, Ağa Həsən Tacir, Ağa Mərdan Halvaçıoğlu, Ağa Salman Ələkçioğlu, Qəzvinli Şeyda, Qurbanəli Həmədanlı, Marağalı Hənifə kimi ləqəbli onomlar komediyada öz əksini tapmışdır. Məkan adları ilə bağlı ləqəblər passiv ləqəblərdir. Halvaçıoğlu, Ələkçioğlu ləqəbləri isə obraza atanın peşəsindən irəli gələrək verilən ləqəblərdir. Bu da adlarda üslubi vasitə rolunu oynayır. Burada diqqəti çəkən antroponim Həpo Qumarbazdır. Bunların hər ikisi, zənnimizcə, ləqəbdir. Tədqiqatçı Ə.Mikayılova onomu belə tədqiq edir: “”Həpo” şəxs adı obrazın birbaşa nitqi ilə bağlıdır. Belə ki, əsərdə obraz “hə” təsdiq ədatının əvəzinə tez-tez “həpo” kəlməsini işlədir” (Mikayılova, 2009: s. 177). Maraqlı burasıdır ki, əsərin heç bir yerində bu fikri təsdiq edəcək heç -------------------... 154 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com bir ifadə və cümləyə rast gəlinmir. Bu səbəbdən Ə.Mikayılovanın gəldiyi qənaət bizə məlum deyil. Həm də şəxs adıdırsa, sonradan verilə bilməz. Yenə də ləqəb qismində çıxış etməlidir. Həpo Qumarbazın ləqəbindən aydın olur ki, o, pis vərdişlərə yiyələnmiş şəxsdir. Axundov həmin obrazın dili ilə bunu səciyyələndirir: “Dünən Ağa Mərdan məni yoldaşlarım ilə evinə çağırıb hər birimizə on beş min tümən pul verdi ki, vəba vaxtı biz Hacı Qafurun qucağında bir aylıq oğlunu görmüşük. Qumarbaz baba idim. Aldım, apardım; çünki nahaq işdən ötrü verilmişdi, bərəkəti də olmadı. Bu gecə on beş tümənin hamısını bir yerdən uduzdum” (Axundov, 1982: s. 196). Dramaturq onun atasının da əyri yollarla, zəhmətsiz qazanc əldə etdiyini Hacı Rəcəbəlinin dili ilə oxucuya çatdırır: “Bu, Dabanıkəsik Heydərqulunun oğludur ki, gündüz Əhərdə görünüb, gecə iki günlük yol piyada gəlib, Təbrizdə mərhum qaim-məqamın evindən bir cavahir mücrüsünü aparıb, genə elə o gecə Əhərə qayıdıb; sübh çağı karvansara dalanında yatmış imiş. Aləm tamam heyran qalmışdı onun əməlinə, məhz onun bu hünərinə görə iş açılandan sonra onu öldürmüyüb ancaq dabanlarını kəsdilər” (Axundov, 1982: s. 183). Daha sonra hadisələrin gedişatında baş vermiş düyünü də məhz Həpo Qumarbaz açır: “... Bir yaman hərifə rast gəlmişdim ki, leylac onun əlinə su tökməyə yaramaz idi. Bundan başqa mən bir zad bilmirəm. Ağa, nə Hacı Qafuru görmüşəm və nə onu tanıram” (Axundov, 1982: s. 196). Buradan belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, müəllif Həponun pis əməlli insan olmasına baxmayaraq, daxili keyfiyyətinin tamamilə yox olmadığını göstərir. Ümumilikdə, M.F.Axundovun komediyalarına nəzər saldıqda belə qənaətə gəlmək olar ki, müəllif antroponimləri üslubi-semantik cəhətdən düzgün seçmişdir. Dövrünün qələmdaşlarından N.Vəzirov, Ə.Haqverdiyev kimi yaratdığı surətlərə verdiyi ləqəblərin təqribən hamısının semantikası ya hansısa surətin dilindən açılır, ya da əsərdəki köməkçi adlar sanki özləri oxucuya deyir. Bir sözlə, hər bir satirik əsərin mərkəzində insan, onun həyatı və taleyi, fəaliyyəti, arzu və istəkləri durur. Buna görə də satirik əsərlərdə antroponimlərin xarakterə, fizioloji əlamətlərə və keyfiyyətlərə uyğun sərrast seçilməsi ciddi əhəmiyyətə malikdir. XIX əsrdə köməkçi ad kateqoriyasının hələ mükəmməl olaraq formalaşmamasından irəli gələn amillərdəndir ki, komediyalardakı ləqəblərin işlənmə yeri sabit deyildir. İstifadə olunmuş ədəbiyyat: Axundov M.F. (1982). Komediyalar. Şeirlər. “Aldanmış kəvakib”. – Bakı: Yazıçı. – 236 s. İbrahimov A. (1955). M.F.Axundov arxivinin təsviri. – Bakı: Az.SSR EA nəşri. – 229 s. Казым-Бек M. (1985). Избранные произведения. – Баку. –408 с. Məmmədquluzadə C. (1967). Seçilmiş əsərləri: 3 cilddə. III c. – Bakı: EA nəşri. – 630 s. Məmmədova D. (1987). M.F.Axundovun komediyalarında adların mənşəyi haqqında. // Azərb. SSR EAnın Xəbərləri. № 1. – s.33-37. 6. Mikayılova Ə. (2009). Axundovun üslubi onomastikası. – Bakı: Dizayn-EL MMC. – 228 s. 1. 2. 3. 4. 5. UOT: 811.512.162. PARALLELİZM OF LİNGUİSTİC NORMS İN THE ÜORKS OF SHAH İSMAYİL KHATAİ Elnara Yahyayeva Senior Lecturer Azerbaijan University of Languages yehyayevaelnare@gmail.com ORCİD İD: 0000-0002-8054-458X Abstract. Article is dealing with phonetic, lexical and grammatical variation in the literary works of Sh. I. Khatai’s. Creative works of Sh.I.Khatai belong to that period of development, when literary language -------------------... 155 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com was under influence of kipchak-garluk elements, Tabriz dialect, and creative activities of the poet’s contemporaries, linguistic norms and styles of that period. Consequently these factors made unavoidable phonetic, lexical and grammatical variation in his literary works. At the phonetic level in the language of the poet there are d-t, b-m sound substitutions, unstable consonantal consonants, the law of harmony, metathesis, spelling rules. At the lexical level, archaic variants of words and derived words are processed in parallel. At the morphological level, parallelism is manifested in the variability of verb conjugation suffixes and conjunctions. In the language of the poet, syntactic variability occurred at the level of verbs and subordinate clauses, words of Arabic and Persian origin, and word combinations of national origin. Key words: variation, phonetic variation, lexical variation, grammatical variation, suffix. ŞAH İSMAYIL XƏTAİNİN ƏSƏRLƏRİNDƏ LİNQVİSTİK NORMALARIN PARALELLİYİ Yəhyayeva Elnarə Vaqif qızı Baş müəllim Azərbaycan Dillər Universiteti, Azərbaycan yehyayevaelnare@gmail.com Xülasə: Məqalədə Ş.İ.Xətainin əsərlərində fonetik, leksik və qrammatik variantlılıqdan bəhs olunur. Ş.İ.Xətainin yaradıcılığı ədəbi dilin inkişafının elə bir mərhələsinə təsadüf edir ki, bu dövrün ədəbi dilinə qıpcaq-qarluk elementləri, Təbriz şivəsi, şairin müasirlərinin yaradıcılığı, dövrün linqvistik normaları və üslubları təsir edirdi. Nəticədə, bu faktorlar onun yaradıcılığında fonetik, leksik və qrammatik səviyyədə variantlılığı qaçılmaz edir. Şairin dilində fonetik səviyyədə d-t, b-m səs əvəzlənmələri, bitişdirici samitlərin, ahəng qanununun, metatezanın, orfoqrafik qaydaların sabitləşməməsi, müşahidə olunur. Leksik səviyyədə sözlərin arxaikləşmiş variantları və alınma sözlərlə paralel işlənir. Morfoloji səviyyədə paralellik feili bağlama şəkilçilərinin və qoşmaların variantlılığında özünü göstərir. Şairin dilində sintaktik variantlılıq feili tərkiblər və tabeli mürəkkəb cümlə, ərəb və fars mənşəli sözlərlə milli mənşəli təyini söz birləşmələri səviyyəsində baş vermişdir. Acar sözlər: variantlılıq, fonetik variantlılıq, leksik variantlılıq, qrammatik variantlılıq, şəkilçi. Xətainin yaradıcılığı Azərbaycan ədəbi dilinin ümumxalq dili əsasında formalaşmasının son mərhələsinə təsadüf edir. Bu elə bir tarixi məqamdır ki, dilin formalaşması müxtəlif faktorların təsiri ilə müşaiyət olunur. XIII-XIV əsrlərdə bir tərəfdən türk etnoslarının yerdəyişmələri, qaynayıbqarışması, digər tərəfdən oğuzların yürüşləri, əhalinin köçləri Azərbaycan türkcəsinin ümumi türkcədən ayrilması prosesini ləngidirdi. Artıq XV-XVI əsrlərdən etibarən türk ədəbi dilinin lokal formaları yaranmağa başlayır. Beləliklə, ayrı-ayrı türk dilləri o cümlədən, Azərbaycan türkcəsi də ümumi türkidən ayrılıb formalaşmağa başlayır. Lakin hələ oğuz-səlcuq və qarluk-qıpcaq elementləri bir-birindən tamamilə ayrılmamışdı. Bununla belə, dövrün ictimai-siyasi mənzərəsi fonunda ədəbi dil də tarixi inkişaf yolu keçirdi. Xüsusilə, bir hökmdar və şair olaraq Ş.İ.Xətai Təbrizin ədəbiyyat və mədəniyyət paytaxtına çevrilməsinə nail olmuşdu. XVI əsrdən etibarən xüsusilə, yazı dilinin inkişafı, janr və forma müxtəlifliyi, fünksional-üslubi diferensasiyanın güclənməsi diqqəti cəlb etməyə başlayırdı. Belə bir şəraitdə Xətainin dilinə öz dövrünün şairlərinin dili, qarluk-qıpçaq ünsürləri, Təbriz mədəni mühiti və Təbriz şivəsi təsir etməyə bilməzdi. Nəticədə, onun dilində fonetik, leksik və qrammatik aspektdə müəyyən paralellik və variantlılıq nəzərə carpır. Prof. B.Çobanzadə şairin Ərdəbil və Britiş nüsxələrini müqayisə edərkən göstərirdi: “Bu təbdil, əsas etibarı ilə Təbriz ləhcəsinin ərəb əlifbası ilə mümkün olan dərəcədə bütün fonetik xüsusiyyətlərini izhar və isbat etmək məqsədini daşımışdır. İran Azərbaycanında, Ərdəbil nüsxəsində gördüyümüz imla yalnız ayrı-ayrı müntənsixlərin şəxsi və təsadüfi təşəbbüsləri nəticəsi olmayıb, bəlkə, əsrlərdən bəri sistematik sürətdə tətbiq edilmiş və litoqrafiya üsulu ilə Təbrizdə çap edilmiş əsərlərin haman cümləsində təsbit edilmişdir” (Çobanzadə, 2007: s.287). Şairin təhkiyəsi folklor janrında daha sadə olduğu halda, klassik janrda daha çox janrın tələbindən irəli gələrək ərəb və fars tərkibləri, mürəkkəb cümlə konstruksiyaları ilə müşaiyət olunur. -------------------... 156 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com Fonetik variantlılıq. Həmin dövrdə fonetik səviyyədə səslərin sabitləşməməsi və variantlılığı, orfoqrafik normaların, ahəng qanununun, digər fonetik hadisələrin sabitləşməməsi təbii olaraq, Xətainin yaradıcılığında da öz əksini tapır: a) səs səviyyəsində: məsələn, Şirvan xəlayiqi qamu Təbrizə daşına, Mülki-Əcəm sorar kim, qiyamət xaçan qopar. (Xətai, 1988: s.5) Xandadır ol bimisalın ibtidasi, xandadır, Kim bilir ol künti kənzin intəhası xandadır (Xətai, 1988: s.87) . Misalda qamu, xaçan, xanda sözlərində h səsinin əvəzinə q və x səslərinin işlənməsi, bu səslərin, xüsusilə, söz başında hələ sabitləşməməsi diqqəti cəlb edir ki, bu xüsusiyyət həm Xətaidən əvvəl yaşamış Nəsimidə, həm də Xətaidən sonra yaşamış M.Füzulidə də qalmaqdadır. Bu səslərdən başqa, sözün əvvəıində t səsinin əvəzinə d səsinin işlənməsi müşahidə olunduğu halda, b səsinin artıq həm daha çox m səsinə kecdiyi, həm də az da olsa b səsi kimi qaldığı görünür. Məsələn, Xətaiyəm al atluyam, sözü şəkərdən datluyam (Xətai, 1988: s.135) , Gövhəri ab eylədim, dutdu cəhanı sərbəsər (Xətai, 1988: s.132), Kuyindən, ey sənəm, mana bir bu gəlir-gedir. Əbri yüzindən götürgil dutmagil bəndən niqab. b) bitişdirici samitlərin sabitləşməməsi: Başdır götürən gövdəyi (Xətai, 1988: s.319). Misalda n bitişdirici samiti əvəzinə y bitişdirici samitin işləndiyini görürük. Bitişdirici samitin təkcə iki sait arasında deyil, həm də saitlə samit arasında da işlənməsi müşahidə edilir, məsələn, Müşkilimni beylə asan etdigin, yəni ki, nə? (Xətai, 1988: s.193) Bu xüsusiyyət həmin tarixi şəraitdə qıpcaq ünsürlərinin tamamilə aradan qalxmadığını göstərir. c) metatezanın sabitləşməməsi: Yaprağı ağaclar üstə lərzan (Xətai, 1988: s.232), Bu Xətainin yerin hicrində toprağ etməgil (Xətai, 1988: s.115), Əgər yolçu isən, körpünü dolan (Xətai, 1988: s.309). Yapraq və toprağ sözlərində r və p yerdəyişməsi baş verməsə də korpü sözündə bu hadisə reallaşməşdır. ç) ahəng qanununun tam şəkildə sabitləşməməsi və damaq ahənginə daha çox riayət olunduğu halda, dodaq ahənginin pozulması. Məsələn, Sinəmi qarşu dutaram kuyinə ol dilbərin, Sığınuram dəmbədəm Veysi-Qərəndən bu gəlür (Xətai, 1988: s.51). Bu xüsusiyyət həm tarixi ənənədən, həm əruzun tələbindən, həm də müəyyən qədər Təbriz şivəsinin təsirindən qaynaqlanırdı. d) orfoqrafik qaydaların sabitləşməməsi. Məsələn, Əlin alıb azmaqlıqdan devşirə (Xətai, 1988: s.309), Dövşürməgə çıxdı danəsin mur (Xətai, 1988: s.232). Misallardakı dərmək mənasını verən və “Dədə-Qorqud” dastanlarının dilində döşürmək kimi rast gəldiyimiz arxaik feil iki imlada işlənmişdir. Ilə hissəciyinin müxtəlif imlada işlənməsi də diqqəti çəkən məqamlardandır. Məsələn, Dün mənimlən rubəru boldu nigar, öldü rəqib. Toprağ ilə külü savurursan, Yüz eybilə kim, bu şöhrətin var, Bu şəhvət ilən nə hörmətin var (Xətai, 1988: s.254). Mehr ilə rəhm etməyübən, qəhr birlən öldürüb (Xətai, 1988: s.193). Leksik variantlılıq: a) sözlərin həm türkcə, həm də ərəb və fars dillərindən alınma variantlarının işlənməsi: məsələn, Türab olub yer üzünə yaxıldım (Xətai, 1988: s.311), Bu Xətainin yerin toprağ etməgil (Xətai, 1988: s.115) misallarında ərəbçə türab, türkcə toprağ işlənmişdir. Cana, qəmində gözlərimə su gəlir-gedir (Xətai, 1988: s.50), Gecələr ta sübh olunca uyxu girməz eynimə (Xətai, 1988: s.29), Hilali qaşını ta gördü çeşmim (Xətai, 1988: s.39) misallarında şair türkcə göz, ərəbcə eyn, farsca çeşm sözləri işlətmişdir. b) sözlərin həm qədim, həm də müasir variantının işlənməsi: məsələn, Nəqşi-tavus istəmən, andan camalın yegdürür, Ləfzi-tuti dinləmən, göftarın andan yaxşıdır (Xətai, 1988: s.73) misalında yeg (yey) - lokallaşmadan əvvəlki və yaxşı – lokallaşmadan sonrakı variantlar işlənmişdir. Belə ki, yaxşı sifəti hələ tamamilə dilə daxil olmamış, yey sifəti isə arxaikləşməmişdir. Bu cür keçid mərhələsində olan sözlərdən biri də öz əvəzliyidir. Bu əvəzlik şairin dilində çox işlənsə də kəndi əvəzliyinə də rast gəlinir: Xətayim der: - Rəhm etmərəm yalana, Özün təslim edər kəndi gələnə (Xətai, 1988: s.324). Göründüyü kimi, kəndi əvəzliyi arxaikləşməyə doğru meyllənsə də müəyyən səbəbdən (təkrardan qaçmaq, vəzni qorumaq naminə) hələ də rast gəlinir. Morfoloji variantlılıq: a) -anda2 və -ıb4 şəkilçiləri ilə yanaşı, bu şəkilçilərin arxaikləşmiş variantı olan –ı4 şəkilçisinin işlənməsi, məsələn, İman gedərü firiştə qaçar (Xətai, 1988: s.255) -------------------... 157 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com misalında –ı4 şəkilçisi -anda2 şəkilçisi əvəzinə , Ya dutavu öldürə məni yar (Xətai, 1988: s.261) misalında -ıb4 şəkilçisinin əvəzinə işlənmişdir. Bu misalların sayinı artirmaq olar. b) bəzi şəkilçilərin variantlılığı: -caq –gəc şəkilçilərinin variantlılığı, məsələn, Əqli gəlicək apardı başdan (Xətai, 1988: s.238), Neyləyim, görgəc yüzini ixtiyar əldən gedir (Xətai, 1988: s.71) Ş.İ.Xətainin dilində subyekt əlaqəli feili birləşmələrin formalaşmasında ən fəal şəkilçilərdən biri də -cək və onun tarixi arxotipi olan -gəc (-gəcin) şəkilçisidir. Xətainin yaradıcılığında bu şəkilçinin icək, -cəkin variantlarına da rast gəlirik. Lakin subyekt əlaqəli feili birləşmələrin yaranmasında yalnız -gəc şəkilçisinin işləndiyini müşahidə etdik. Bu şəkilçi əsas feildəki işin icrasının şəxssiz feildəki işin icrasından dərhal sonra başladığını ifadə etməyə xidmət edir, məsələn, Zəhi surət muni canlar göricək, Yanınca sürünür, olur salicək (Xətai, 1988: s.216), İxlasi-dildən ayəti-təviz oxur müdam, Yad eyləgəc Xətayi cəhanda xətasini (Xətai, 1988: s.175). Şairin dilində bu şəkilçili feili bağlamanın sifətlərlə birlikdə işlənməsi də müşahidə olunur. Məsələn, Bu könlüm şad olur qəmdən rüxü çün laləgun görgəc, Misali-mədi-müflis nagəhan bir yaxşı gün görgəc (Xətai, 1988: s.42), Mahü səyyarələr şərməndədir yüzünə baxmaqdan, Fələk övcində xurşidi həyadan sərnigun görgəc (Xətai, 1988: s.. 42). Ş.İ.Xətainin dilində subyekt əlaqəli feili birləşmələrin formalaşmasında ən fəal şəkilçilərdən biri də -cək və onun tarixi arxotipi olan -gəc (-gəcin) şəkilçisidir. Xətainin yaradıcılığında bu şəkilçinin -icək, -cəkin variantlarına da rast gəlirik. Lakin subyekt əlaqəli feili birləşmələrin yaranmasında yalnız -gəc şəkilçisinin işləndiyini müşahidə etdik. Bu şəkilçi əsas feildəki işin icrasının şəxssiz feildəki işin icrasından dərhal sonra başladığını ifadə etməyə xidmət edir, məsələn, Zəhi surət muni canlar göricək, Yanınca sürünür, olur salicək (Xətai, 1988: s.216), İxlasidildən ayəti-təviz oxur müdam, Yad eyləgəc Xətayi cəhanda xətasini (Xətai, 1988: s.175). Şairin dilində bu şəkilçili feili bağlamanın sifətlərlə birlikdə işlənməsi də müşahidə olunur. Məsələn, Bu könlüm şad olur qəmdən rüxü çün laləgun görgəc, Misali-mədi-müflis nagəhan bir yaxşı gün görgəc (Xətai, 1988: s.42), Mahü səyyarələr şərməndədir yüzünə baxmaqdan, Fələk övcində xurşidi həyadan sərnigun görgəc (Xətai, 1988: s.42). Diqqəti daha çox cəlb edən -ib4 və onun fonetik variantı olan -ıban4, -ibanı4 şəkilçiləri ilə formalaşan feili bağlamalardır. E.Əlibəyzadə bu şəkilçinin –ubə, -yuba, -übə, ol+uba variantlarında “Qisseyi-Yusif” əsərində işləndiyini müəyyən etmişdir: “–ubə, -yuba, -übə, ol+uba (Mütəhəyyir oluba durur imdi-19b)” (Əlibəyzadə, 2007: s.522]. H.Mirzəzadə bu şəkilçinin -ip, -iv variantlarının olduğunu göstərsə də (Mirzəzadə, 1990: s.171), Xətainin dilində bu variantlara rast gəlmirik. Bu şəkilçinin keçdiyi inkişaf yolunu prof. V.Əliyev belə ümumiləşdirmişdir: “-uban, -übən, -ubanı, übəni formalarının yazılı abidələrdə qeydə alınması, türk dillərinin dialektlərində bu gün belə işlənməsi–daha çox danışıq dilinə məxsus olması şəkilçilərdə sabitləşmənin mürəkkəbdən sadəyə doğru inkişafı bu formalarda inkişafın belə bir istiqamətdə getdiyini düşünməyə əsas verir: -ipani, ipəni,-upanı, -upeni, -panı, -peni, -ıpan, -ipen, --upan, upen, -pan, -pen, -ıp,- ip, -up, -üp,-p, ıb” (Əliyev, 1990: s.53). N.Hacıyeva bu şəkilçinin –an şəkilçisi əsasında formalaşdığını göstərir (Гаджиева,1973: s.42). Bu şəkilçili feili bağlamalar tarixən tərz, səbəb, hal-vəziyyət məzmunu ifadə etmişdir. Birinci tərəfi bu şəkilçi ilə formalaşan feili bağlamalar şəxssiz feillərə yanaşaraq hərəkəti müxtəlif cəhətdən izah edir: 1) məsdərə yanaşaraq daha çox hərəkətin tərzini bildirir, məsələn, Ey könül, naəhl olub andan kənar etmək nədir (Xətai, 2005: s.106], Bir neçə gün yar olub, bir kimsənin halın duyub, Sonra anın gizli sirrin aşikar etmək nədir? (Xətai, 2005: s.106); –ıb4 şəkilçisinin –ıban4, -ıbanı4 variantlarının işlənməsi. Məsələn, Kimsənin eybin açuban şərmsar etmək nədir? (Xətai, 1988: s.96] Bəzən bu şəkilçilərdən sonra şəxs şəkilçilərinin işləndiyi müşahidə olunur ki, bu da qıpçaq ünsürlərinin hələ tamamilə aradan çıxmaması ilə əlaqədardır, məsələn, Ta düşübmən eşqinə hicrində mən zarəm hənuz (Xətai, 1988: s.97). –madan4 şəkilçisinin həm də mədin variantının işlənməsi. Məsələn, Yüzini görmədin ana canım xaçan derəm (Xətai, 1988: s.129). c) bəzi nitq hissələrinin variantlılığı: 1) İşarə əvəzliklərin variantlılığı: Aşiqlər ol günahı həmişə səvab oxur [1,68], Saxlayan daim səni şol sayeyi-sübhandurur (Xətai, 1988: s.68). 2) -------------------... 158 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com Qoşmaların variantlılığı: Dilbəra, sənciləyin, billah ki, yarım yoxdurur (Xətai, 1988: s.47), Sənin tək Şirinn Fərhadı vardır (Xətai, 1988: s.91). ç) ilə, ilən, birlən qoşması. Bu qoşma adlıq və yiyəlik hala qoşularaq vasitə, birgəlik, məkan, zaman, qarşılaşdırma, müstəqim obyekt mənası yaradır. Xətainin dilində bu qoşmalarin digər variantları olan birlə – Hicran qışı birlə zar qaldım, Ey tazə bahar, böyləmolur? (Xətai, 2005: s..297], bilən – Axar sənəm ayağına çün çay, Dürdanə bilən səni qılur bay (Xətai, 2005: s.300] qoşmaları da işlənmişdir. Bu qoşmalar Xətainin dilində qoşmalı birləşmələrin yaranmasında da olduqca fəal görünürlər. Tarixən bu qoşmaların birlə,menən, berlə, bilən, ilə, -la,-lə formaları işlənmişdir (Mirzəzadə, 1990: s.208]. Klassik ədəbi dilimizdə az təsadüf olunan birlən qoşması Xətainin dilində yanaşma əlaqəli qoşmalı birləşmələrin formalaşmasında iştirak etmişdir. Prof. Ə.Tanrıverdi birgəlik və iştirak bildirən qoşmalardan danışarkən göstərir: “Qədim türk mənbələrində birgəlik, iştirak məzmunu ifadə edən “birlə” qoşması daha üstün mövqedə görünür” (Tanrıverdi, 2012: s.341). Müəllif eyni zamanda bu qoşmanın birlə və bilən variantlarından da bəhs edir və Xətainin dilindən misallar gətirir. Bu qoşmanın Xətainin dilində müxtəlif variantlarına rast gəlmək mümkün olsa da, feili birləşmələrin tərkibində birlən variantını daha çox görürük, məsələn, Sidrə birlən müntəhayə qəddini təşbih edib, Qədrini “Vətturi-Sina” qıldığın, yəni ki, nə? (Xətai, 2005: s.217) beytində bu qoşma vasitəlik mənasını ifadə etməyə xidmət edir. Başqa bir nümunəyə baxaq: Mehr ilə rəhm etməyübən, qəhr birlən oldürüb Bəndəyə lütf ilə ehsan etdiyin, yəni ki, nə (Xətai, 2005: s.213). Göründüyü kimi, bu beytdə üç yanaşma əlaqəli qoşmalı feili birləşmə iştirak etmişdir, bu qoşmalardan ikisi (mehr ilə rəhm etməyübən, lütf ilə ehsan etdiyin) ilə qoşmasının köməyi ilə, biri isə (qəhr birlən öldürüb) birlən qoşması vasitəsi ilə formalaşmışdır və hər üç halda vasitə mənası bildirir. Ümumiyyətlə, bu qoşmaların Xətainin dilində vasitə mənası ifadə etməsi üstünlük təşkil edir: Gəh ağzım ilən dutub dilini, Gəh qolum ilən qucub belini (Xətai, 2005: s.320). Bu Xətayi könlüni, ey cadu-nigar, Özünə sehr ilə heyran etdiyin, yəni ki, nə (Xətai, 2005:,s.215); obyekt mənasında: Yəqubi ğəm ilən ağladan zar, Yusifə verən cəmali-rüxsar (Xətai, 2005: s.244); birgəlik mənasında: Gəh könlüm ilən cəməndə xürrəm, Gəh həmdəm ilən gəzəndə biğəm (Xətai, 2005: s. 248), Qəllaş ilə oturmadan, İman əhli pul istərlər (Xətai, 2005: s. 349); qarşılaşdırma mənası: Namərd bağçasında qönçə gül olmaz, Kamil ilə yoldaş olan yorulmaz (Xətai, 2005: s.335). Bu qoşmaların müxtəlif məna növləri olsa da, Xətainin dilində, göründüyü kimi, birgəlik, vasitəlik, az hallarda obyekt və qarşılaşdırma mənası ifadə etməyə xidmət etmişdir. Variantlılıqdan da göründüyü kimi, bu qoşmalar həmin dövrdə inkişaf prosesində idi. Bu proses XIX əsrin əvvəllərinə qədər davam etmişdir. 3) Nidaların variantlılığı: Şaha, ol zülfi-müşkinin nə ziba çini-pürçindir (Xətai, 1988: s.54), Dilbəra, hicrin yarəsində ləbin mərhəm düşər (Xətai, 1988: s.63), Ey Xətai, can fəda qıl bir vəfalı yar içün (Xətai, 1988: s.67), Cana, sənin cəmalını çün afitab oxur (Xətai, 1988: s.68). 4) bağlayıcıların variantlılığı: Surətin can mülkinə xurşidü mah olmuşdurur (Xətai, 1988: s.63), Gül bitdivü laləzar gəldi (Xətai, 1988: s.229). Və bağlayıcısı ilə yanaşı həm sözlər və həmcins cümlə üzvləri arasında, həm də tabesiz mürəkkəb cümlənin tərəfləri arasında arxaikləşmiş ü, vü bağlayıcılarının hələ də fəal şəkildə işlənməkdə olduğunu görürük: Vəzirimdir ğəmü ğüssə, oturmuş iki yanimdə (Xətai, 1988: s.163]. ç) saydan sonra işlənən isimlərin təkdə işlənməsinin sabitləşməsi müşahidə edilir: Cəmalın afitabından iki aləm münəvvərdir (Xətai, 1988: s. 63), On səkkiz min aləmə hökm eyləyən sərdar bir (Xətai, 1988: s.93). d) cəm şəkilçisinin milli və alınma variantlarından istifadə: Ey müsəlmanan, məni eyb etməniz aşiq deyib (Xətai, 1988: s.93). Yüküş aşiqləri sərgəştə gördüm (Xətai, 1988: s.,136). Nümunələrdən fars mənşəli –an, milli mənşəli –lər cəm şəkilçilərinin işləndiyini görürük. e) Xətainin bizə fars dillində bir beyti çatmasına baxmayaraq, milli dildə yazdığı şeirlərində milli şəkilçilərlə yanaşı alınma sözönləri də işlətmişdir. Məsələn, Xətayi, şah yolunda can fədadır, Çe cayi-mülkü malü simü zərdir (Xətai, 1988: s. (Xətai, 1988: s.49), Eylədim bünyad əvvəl bəndə əz nami-xuda (Xətai, 1988: s.34), Sahibi-fəzlü kəmalü izzəti ba iftixar (Xətai, 1988: s.71). Bəzən klassik janrın tələbi ilə ərəb-fars ünsürləri ilə düzələn birləşmələrə də rast gəlirik. Məsələn, Gər -------------------... 159 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com hicrin odu düşərsə bəhrə, Bəhr ola çü bər düşüb be qəhrə (Xətai, 1988: s.295). Göründüyü kimi, bürada həm fars dilində yönlük hal mənası verən be hissəciyi, həm də Azərbaycan dilində bu mənanı verən -ə (qəhrə) şəkilçisi işlənmişdir ki, bu paralellik yönlük halın idarə olunmasına xələl gətirmir. Sintaktik variantlılıq: a) fars və ərəb dili izafətlərindən istifadə. Özünü göstərən əsas xüsusiyyətlərdən biri fars və ərəb dili izafətlərinə müəyyən qədər yaradıcı münasibətdən ibarətdir. XV-XVI əsrlərdə də şeir dilində fars və ərəb dili izafətlərindən geniş istifadə olunurdu, hətta artıq sabitləşmiş fars və ərəb izafətləri üstünlük təşkil edirdi. Ş.İ. Xətainin yaradıcılığında bu xüsusiyyət özünü bir qədər fərqli şəkildə göstərir. Fars izafətləri ilə yanaşı milli dil əsasında formalaşmış ismi birləşmələrdən də istifadə olunur ki, bunların bəziləri tamamilə milli mənşəli sözlər əsasında, bəziləri alınmalarla milli sözlər əsasında formalaşır: Eşqin, ey dilbər, könül təxtində şah olmuşdurur (Xətai, 1988: s.63), Çeşmi – fəttanın görüb heyranəm ahular bilə (Xətai, 1988: s.162), Xədəngi- kiprigin oxdur ki, qaşın. Qurulmuş yayə bənzər, bənzəməzmi? Klassik şeir dili üçün xarakterik olan çeşmi-fəttan, xədəngi-kiprigin kimi klişeləşmiş fars izafətləri ilə bərabər, könül təxti kimi milli dil faktları əsasında formalaşan ismi birləşmələrə də geniş yer verildiyi görünür. c) məqsəd və intonasiyaya görə müxtəlif cümlə tiplərindən istifadə: Xətainin şeirlərinin məzmunu və məqsədi onun seir dilinə də təsirsiz qalmırdı. Belə ki, əmr, sual, nida cümlələrinə, eləcə də, nəqli cümlənin daha çox hökmdar nitqi üçün səciyyəvi olan “ təbliğat, təşviqat xarakterindən doğan hökmlülüyü, hətta sərtliyidir” (Xətai, 2005: s.239). Odur ki, Xətai dilinin sintaksisində fikrin sərt ifadə formasına və təsdiq cümlələrinə daha çox rast gəlinir. Xətai dövründə əmr şəkli müxtəlif şəkilçilərlə və vasitələrlə formalaşırdı. Odur ki, Xətainin yaradıcılığında əmr cümlələrinin əmr şəklinin müxtəlif şəkilçiləri ilə yaranmış formalarına təsadüf olunur: 1) ikinci şəxsin şəkilçisiz düzələn şəkli: Hərcayi gözələ qoşma başını, Hərcayilik edib atar daşını, Müştəri bulunsa söz qumaşını, Bax, nəzər eylə də həmən arif ol (Xətai, 1988: s.324), Yandım eşqindən, əya gül yüzlü dildar, üştə gör! Sənsizin aləmdə gəzmək oldu düşvar, üştə gör! (Xətai, 1988: s.95). 2) ikinci şəxsin şəkilçili variantı: Gəl bəyan etgil sifati-zatini şərh eylə kim (Xətai, 1988: s.87). Nida cümlələri digər cümlə növlərinə nisbətən daha az istifadə olunmuşdur. Bununla belə, qəzəlin səciyyəvi strukturu xitabların daha çox nidalarla işlənməsini tələb edir. Məsələn, Dedim ki, əya Səba, usandın (Xətai, 1988: s.259), Ey bəxt, dedim ki, olmagil şad (Xətai, 1988: s.258), Çün, sən ey dərdə təbibim, etməsən dərmanımı (Xətai, 1988: s. 129). Sual cümlələri həm sual əvəzlikləri, həm sual ədatları, həm sual intonasiyası ilə yaranır, lakin –mı ədatı ilə yaranan sual cümlələri üstünlük təşkil edir. Məsələn, Bu cahanın bağçasında xarsiz gülmü olur? (Xətai, 1988: s.158) Sordular kim, ey Xətai, necə sevdin yarı sən? (Xətai, 1988: s.131), Yarə sordum ki, dəhanın ğönçədir, ya zərrədir? (Xətai, 1988: s.146). Nəqli cümlələrdə daha çox qətiyyət hiss olunur. Məsələn, İmam eşqinə çalaram qılıncı, Münafiq qırmağa mərdanə gəldim (Xətai, 1988: s.130). ç) şairin təhkiyəsi folklor janrında daha sadə olduğu halda, klassik janrda daha çox janrın tələbindən qaynaqlanan ərəb və fars tərkibləri, mürəkkəb cümlə konstruksiyaları ilə müşaiyət olunur. Məsələn “Dəhnamə”nin dilindən gətirilən nümunə ilə qəzəldən gətirilən nümunəni müqayisə edək: Qış getdi, yenə bahar gəldi, Gül bitdivü laləzar gəldi (Xətai, 1988: s.229), Mövsimi-qış getdi, dövri novbahar oldu yenə, Məclisi-gəştə əcaib ruzigar oldu yenə (Xətai, 1988: s.155). Təxminən eyni məzmun ifadə edən bu iki misalın təhkiyəsini xarakterizə edəndə görürük ki, birincisi xalq dilinə yaxın, mürəkkəb cümlə quruluşundan istifadə olunsa da sadə təhkiyə ilə yazildığı halda, ikincisində fars izafətləri (mövsimi-bahar, dövri novbahar, məclisi-gəştə), alınma sözlər, az anlaşıqlı sözlərdən istifadə olunmuşdur. Bununla belə, hətta əruz vəznində yazılmış şeirlərində elə beytlər var ki, həm xalq dilindən alınmış ifadələri, həm də danışıq dilinə yaxın təhkiyəsi ilə seçilir: Avlaxda bu gün avlar ikən yarə yoluxdum, Bir aydan arı gün kimi didarə yoluxdum (Xətai, 1988: s.136). Şair sanki başına gəlmiş əhvalatı nəql edir. Aydan arı, gün kimi ifadələri isə xalq dilindən alınmışdır. b) tabeli mürəkkəb cümlələr əvəzinə feili tərkibli sadə geniş cümlələrdən istifadə. Bu xüsusiyyət Xətainin fars cümlə konstruksiyasından uzaqlaşaraq daha sadə və xalq dilinə yaxın -------------------... 160 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com cümlə quruluşundan istifadə meylləri ilə əlaqədardir. Məsələn, Yüzini görməgə bu gülüstanə gəlmişəm (Xətai, 1988: s.128) misalında məqsəd budaq cümləsi əvəzinə məsdər tərkibi işlənmişdir. Bu dil faktları Xətainin yaradıcılığının əruzdan hecaya, klassik janrdan xalq yaradıcılığı janrına meylləndiyini göstərir. Bəzi şeirlərinin hətta heca və əruzun hər ikisinə aid edilə biləcəyi bunu sübut edir. “Xətainin bir sıra şeirlərini isə poetexnikası, sintaksisi etibarilə nə folklor, nə də klassik janrlara aid etmək mümkündür – bu cür janr-üslub müştərəkliyi şairin vahid dil-üslub “ideal”ının olmasını təsdiq edir.” (Xudiyev, 1995: s.243] Belə ki, Allah, Allah den qazilər, qazilər eyən şah mənəm mətləli şeirini həm qəzəl, həm də varsağı hesab edənlər var. “Həm klassik poeziya, həm də xalq seiri janrlarında yazmaq Xətai dilinin əsas üslubi keyfiyyətləridir. Klassik janrlar onun leksikonunu zənginləşdirir, dolğunlaşdırır aşıq dili çərçivəsindən çıxarır, folklor janrları isə bu dili kütləvi anlaşıqlı şəklə salır” (HAcıyev, 2012: s.293]. Əruz vəzni daha çox tabeli mürəkkəb cümlələrin işlənməsini tələb edir. Xüsusilə, fars dilinin sintaktik quruluşu bunu tələb edir. Əruzdan hecaya meyil sintaktik səviyyədə bu cür tabeli mürəkkəb cümlədən tabesiz mürəkkəb cümlə və sadə cümlə quruluşunun üstünluk qazanmasına səbəb olur. Bu isə öz növbəsində, feli birləşmələrlə genişlənmiş sadə cümlələrdən istifadə olunmasına şərait yaradır. İstifadə edilmiş ədəbiyyat 1. Çobanzadə B. (2007). Seçilmiş əsərləri: 5 cilddə. I c. – Bakı: Şərq-Qərb. – 336s. 2. Əlibəyzadə E. (2007). Azərbaycan dilinin tarixi: 2 cilddə. I c. – Bakı: Azərbaycan Tərcümə Mərkəzi. – 660 s. 3. Əliyev V.H. (1990). Azərbaycan dilində feilin təsriflənməyən formaları // Filol.elm.dok. ...dis. – Bakı. – 570 s. 4. H. Mirzəzadə. (1990) Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikası. – Bakı: Maarif. – 375 s. 5. Hacıyev T.İ. (2012) Azərbaycan ədəbi dili tarixi. Ali məktəblər üçün dərslik. 2 cilddə. I c. – Bakı: Elm. – 476 s. 6. Xətai Ş.İ. (1988) Keçmə namərd körpüsündən. Bakı: Yazıçı. – 343 s. 7. Xətai Ş.İ.(2005). Seçilmiş əsərləri. – Bakı: Şərq-Qərb. – 384 s. 8. N. Xudiyev. (1995) Azərbaycan ədəbi dil tarixi. Bakı: Maarif. – 492 s. 9. Tanrıverdi Ə.V. (2012). Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikası. – Bakı: Elm və təhsil. – 464 s. 10. Гаджиева Н. 3. (1973) Значение ареальной лингвистики для истории тюркских языков. / Из книги Turkologica. К семидесятилетию академика А. Н. Кононова. – Mocква: Наука. – 403с. UOT: 811.111 THE FORMATION WAYS OF ENGLISH SLANGS Gulnara Gurbanova Phd student Azerbaijan University of Languages, Azerbaijan mirzoyeva_86@mail.ru ORCHİD İD: 0000-0003-1206-3909 Abstract: Before talking about the ways of formation of slang, it should be noted that slang is divided into two groups: general and special (general and special slang). Common slang refers to words and phrases that are outside the literary English, understood and used by everyone, and have an emotional tone. Special slangs are words and phrases of this or that class or art-professional jargon. İ. V. Arnold proposes to group slangs according to the development environment. He also notes that according to the semantic system of the English vocabulary, if slangs express new and necessary concepts, they can be strengthened in the literary language of English. No, if slangs were just new concepts, then they would quickly disappear from the language. Some words remain slang forever. Slang is created by the means of word creation available in the language. The main means of creating slang in English is the use of words in a figurative sense. Another -------------------... 161 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com way to create slang is to shorten words. The number of slangs formed by suffixes is relatively small. The ability to borrow words from other languages, change their meanings and adapt them phonetically is also a productive way to create slang. Key words: language, slang, word formation, vocabulary, meaning, suffix, dictionary İNGİLİS DİLİNDƏ SLƏNQLƏRİN YARANMASI YOLLARI Qurbanova Gülnarə Qorxmaz qızı Dissertant Azərbaycan Dillər Universiteti, Azərbaycan mirzoyeva_86@mail.ru Xülasə: Slənqlərin yaranması yollarından danışmazdan əvvəl qeyd etmək lazımdır ki, slənqlər ümumi və xüsusi (general and special slang) olmaqla iki qrupa ayrılır. Ümumi slənqlər dedikdə, ədəbi ingilis dilindən kənar olan, hamı tərəfindən anlaşılan və istifadə olunan, emosional çalarlı söz və söz birləşmələri nəzərdə tutulur. Xüsusi slənqlərə iə bu və ya digər sinfə məxsus söz və söz birləşmələri və ya sənət- peşə jarqonlarıdır. İ. V. Arnold slənqləri işlənmə mühitinə görə qruplara ayırmağı təklif edir. O, həmçinin qeyd edir ki, ingilis dilinin lüğət tərkibinin semantik sisteminə uyğun olaraq, əgər, slənqlər yeni və lazımi anlayışları bildirirsə, onlar ingilis dilinin ədəbi dilində möhkəmlənib qala bilərlər. Yox əgər slənqlər yalnız yeni anlayışlardısa, o zaman onlar tez bir zamanda dildən yoxa çıxırlar. Bəzi sözlər əbədi olaraq slənq kimi qalır. Slənqlər dildə mövcud olan söz yaradıcılığı vasitələri ilə yaranır. İngilis dilində slənqlərin yaranmasında əsas vasitə sözlərin məcazi mənada işlədilməsidir. Slənqlərin yaradılmasında digər söz yaradıcılığı vasitəsi sözlərin qısaldılmasııdr. Şəkilçilər vasitəsilə yaranan slənqlərin sayı nisbətən azdır. Başqa dillərdən sözlər alınaraq onların mənalarının dəyişdirilməsi və fonetik cəhətdən uyğunlaşması vasitəsi də slənqlərin yaradılmasının məhsuldar vasitəsidir. Açar sözlər: dil, slənq, söz yaradıcılığı, lüğət tərkibi, məna, şəkilçi Hal-hazırda ingilis və amerikan dilçiliyində slənq və onun səciyyəvi xüsusiyyətlərinin araşdırılmasına diqqət yetirilir. Bu linqvistik hadisənin araşdırılması ilə E. Partric, P. Mario, S. Fleksner, V. A. Xomyakov, İ. R. Qalperin kimi bir sıra məşhur dilçilər məşğul olmuşlar. Müxtəlif məşhur lüğətlərdə slənq termini müxtəlif cür izah olunur. Məsələn, Thesaurus Dictionary (komyuter versiyası) lüğətində slənq müxtəlif emosional vəziyyətlərdə standart terminlər kimi izah olunur. Webster's New Practical School Dictionary adlı lüğətdə slənq ticarət, oğurluq və idmanla məşğul olan insanlar üçün xüsusi dil kimi izah olunur. The new Oxford English Dictionary lüğətində slənq bu cür izah olunur: 1) vulqar davranışlıvə ya pis nüfuzlu insanların istifadə etdikləri xüsusi sözlər 2) jarqon 3) yaxşı təhsilli insanların istifadə etdikləri dil Dictionary of American slang kitabının müəllifi Riçard A. Spears belə nəticəyə gəlir ki, slənq şifahi nitqdə istifadə olunan əyləncəli söz və ifadələrdir. Slənqlərin yaranması yollarından danışmazdan əvvəl qeyd etmək lazımdır ki, slənqlər ümumi və xüsusi (general and special slang) olmaqla iki qrupa ayrılır. Ümumi slənqlər dedikdə, ədəbi ingilis dilindən kənar olan, hamı tərəfindən anlaşılan və istifadə olunan, emosional çalarlı söz və söz birləşmələri nəzərdə tutulur. Xüsusi slənqlərə iə bu və ya digər sinfə məxsus söz və söz birləşmələri və ya sənət- peşə jarqonlarıdır (Вилюман, 1960: с. 137). İ. V. Arnold slənqləri işlənmə mühitinə görə qruplara ayırmağı təklif edir. O, həmçinin qeyd edir ki, ingilis dilinin lüğət tərkibinin semantik sisteminə uyğun olaraq, əgər, slənqlər yeni və lazımi anlayışları bildirirsə, onlar ingilis dilinin ədəbi dilində möhkəmlənib qala bilərlər. Yox əgər slənqlər yalnız yeni anlayışlardısa, o zaman onlar tez bir zamanda dildən yoxa çıxırlar. (Арнольд, 1959: с. 25) -------------------... 162 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com Bəzi sözlər əbədi olaraq slənq kimi qalır. Məsələn, “booz”-dartmaq, “alcoholic” - əyyaş, “drunk”- sərxoş. Slənqlər dildə mövcud olan söz yaradıcılığı vasitələri ilə yaranır. İngilis dilində slənqlərin yaranmasında əsas vasitə sözlərin məcazi mənada işlədilməsidir. Slənqlərin yaradılmasında digər söz yaradıcılığı vasitəsi sözlərin qısaldılmasııdr. Şəkilçilər vasitəsilə yaranan slənqlərin sayı nisbətən azdır. Başqa dillərdən sözlər alınaraq onların mənalarının dəyişdirilməsi və fonetik cəhətdən uyğunlaşması vasitəsi də slənqlərin yaradılmasının məhsuldar vasitəsidir. Slənqlərin yaranmasında mühüm rol oynayan söz yaradıcılığı vasitələrinin bir neçəsini nəzərdən keçirək: 1. Söz birləşmələrdəki sözlərin əksinə işlədilməsi: to crack wise- “wisecrack”; 2. Digər dillərdən söz alınması: “swami guy”- müqəddəs insan. Swami sözü hind dilindən ingilis dilinə keçmişdir, mənası hind bütü deməkdir. “Kibitz” feili alman dilindəki kiebitzen – gizlincə kartlara baxmaq feilindən yaranıb, slənq kimi mənası “hər hansı bir oyunun iştirakçılarına və ya məşqçisinə istənilməyən məsləhət vermək”; kimisə zarafatlar və ya yersiz fikirlərlə işindən yayındırmaq. 3. Sözün kökünə və ya sözün başlanğıc formasına affikslər əlavə etməklə yeni slənqlər düzətmək mümkündür. Affikslər sözdən kənar mövcuddurlar, onlar söz kökünə artırılaraq yayeni sözlər yaradır, ya da sözlərin formasını dəyişir. Məsələn, “smiley”- işarə-simvol, “hacker”proqramist, “crocky”- zərif, dəyişikliklərdən qorxan, “chunking”- parçalara bölünmə. –loo suffiksinin müstəqil mənası yoxdur, qüvvətləndirici slənq şəkilçisidir, sadəcə olaraq sözlərə çalar əlavə edir (“fakeloo artist”- fırıldaqçı). –ly şəkilçisi kiçiltmə, oxşayıcı xüsusiyyətə malikdir (“pally- yoldaş sözünün əzizləmə formasıdır”). “Scramola umpchay” (rədd ol burdan) slənqindəki –ola suffiksi slənqə oynaq çalar əlavə edir, xüsusi anlamı yoxdur, əsasən “payola”- rüşvət, “mayola”- füsunkar qız isimlərinin yaradılması üçün istifadə olunur. “Umpchay” slənqi şifrələnmiş dildən bir nümunədir, beləki, “chump” sözündəki ilk iki hərf sözün sonuna keçir və heç bir məna daşımayan –ay suffiksi əlavə olunur. Məsələn, He said thickly: “Scramola, umpchay”(Chandler, 1968: P. 102) “Keeno” (çalışqan şagird) slənqindəki –o şəkilçisi –loo və -ola şəkilçiləri kimi oxşar funksiya daşıyır. –er şəkilçisi ən məhsuldar şəkilçi hesab olunur: 1). Verilən anlayışla əlaqəli söz yaradır: junker- zibilxanaya atılası olan maşın; blatner- söhbət; cooker- qaz peçi; dodder- vaxt itkisi. 2). Bəzən bu şəkilçi sözün mənasını gücləndirmək üçün istifadə olunur, məsələn: gasser- məşhur. 3). Feil+isim birləşmələrindəki –er şəkilçisi sənət-peşə bildirən sözlər yaradır: baby-kisser- seçkilərdə iştirak edən namizəd, bell-ringer- malı evə çatdıran satıcı, bone-breaker- həkim, widow-makertəhlükəli iş, comma- counter-vasvası. 4). Feil+ yer zərfi birləşmələrində -er şəkilçisi feil və zərfin kökünə əlavə olunur: opener- upper- proqramın birinci nömrəsi, widow- upper- proqramın sonuncu nömrəsi, picker –upper- şəhvətləndirici vasitə, putter-upper- rəsmiyyətçi, jacker-upper- qiymətləri şişirdən, builder-upper- fiziki gücünü artıran şəxs, follier upper- çox seriyalı film, baber-snatcherözündən yaşca kiçik şəxslə evlənən şəxs. –ee şəkilçisi də məhsuldar şəkilçilərdən biridir, məsələn: departee- tamaşanın sonunu gözləmədən teatrı tərk edən şəxs, firee- işdən qovulan şəxs, folee- yalanın qurbanı, quizeeradioviktorinanın iştirakçısı, holdupee- qarətin qurbanı, flunkee- imtahandan kəsilən tələbə. -ster şəkilçi ilə düzələn slənqlər də çoxluq təşkil edir: dopester- idman yarışlarının gedişatı haqqında öncədən fikir bildirən şəxs, scumster- əclaf, shakester- hörmətli qadın, go- awaystergizlənən şəxs. V. Q. Vilyumanın tədqiqatına əsasən affikslər vasitəsilə yaranan slənqlər azlıq təşkil edir. (Вилюман, 196, с. 137) Sifət düzəldən şəkilçilər –y və -able şəkilçiləri sözlərin sonuna əlavə olunaraq yeni slənqlər yaradırlar: lampy (ağıllı), gutsy (qorxmaz), feisty (temperamentli), cuntable (cazibəli qadın) -------------------... 163 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com Sussman gained a reputation as a feisty bureaucrat who was more interested in protecting the public health, and public money, than his job. (Thomson, 1984: p. 97) Ədəbi dildə olduğu kimi –de şəkilçisi feillərin əvvəlinə əlavə olunur və slənq əmələ gətirir: to dedigitate ( tənbəlliyin daşını atmaq), to de-bag ( şalvarı soyunmaq), to de-ball (burmaq) All de ladies goin' to de ball? Don't go Sadday night. ( Perdue, 1992: p. 212) Bəzi slənq yaradan şəkilçilər (-o, -oo, -eroo, -ers) yalnız slənq yaratmaq funksiyasını daşıyır. Bu şəkilçilər müəyyən xüsusiyyətlərə malik insan obrazını yaratmaq üçün istifadə olunur: jazzbo (qara dərililəri təsvir edən söz), titty boo (ərköyün qız), macho ( aqressiv kişi), pisso (əyyaş). Bu şəkilçilər həmçinin müraciət formaları və təsviri sözlər yaratmaq üçün istifadə olunur: kiddo (uşaq), yobbo (oğlan), kazoo/boo-boo ( bədənin arxa hissəsi), woo-woo ( sübutu olmayan varlıqlara inanan insan) I met a Southern titty boo in a downtown boob trap. (Travers., 1967: p. 189) İngilis dilində slənq düzəldən şəkilçilər –ress və -ette şəkilçiləri isimlərin sonuna əlavə olunaraq yalnız qadın cinsinə aid olan sözlər yaradırlar: chiselette ( varlı kişi ilə evlənməyə can atan qadın), chubette (kök qadın), giggelette (görünüşcə gözəl lakin ağılsız qadın), wolfette (işvəli qadın), bewitcheress (gözəl, gənc qadın), sexciteress (ehtiraslı, gənc qadın) “Cool it is,” says a chubette with mousy hair and a big grin. (Dogar, 2007: p. 165) 3. Bəzi slənqlər cümlə formasında işlənir. Hər dəfə yeni slənq yaratmağa ehtiyac yoxdur. Cümlə formasında olan slənqlər salamlaşma, razılaşma, narazılıq ifadə etmək üçün istifadə olunur. Məsələn, “How are you? Ken? Long time no see. Whom are you working for?” Burada “Long time no see” çoxdandı görüşmürdük mənasında işlənir. “Long time no see, Jeffrey” says the man in the long coat. (Connew, 2011: p. 387) “What do you mean by an interrupted screw?” “Search me.” (Search me- mən hardan bilərdim mənasında işlənir. Write down your thoughts and pray again the psalmist's words: Search me, O God, and know my heart” (Draper, 2006: p. 93) “You boys got hot suppers to go to and another voice. Says you!- Oh, yeah!” “Says you!Oh, yeah!” - həmsöhbətin sözlərini şübhə altına salan ironiyalı nidadı. “ Come in and take a load off your feet” -Rahatlanın, öz evinizdəki kimi hiss edin tərcüməli əmr cümləsidir. Sit down and take a load off your feet. (Michaels, 2009: p. 177) 4. Səslərin birləşməsi yolu ilə düzələn slənqlər: “gottum”- got him, got them. 5. Slənqlərin yaranmasında iştirak edən abbreviaturaların bir neçə modeli var: yalnız sözlərin baş hərfləri ilə işlənən abbreviaturalar (Beeb- British Broadcasting Corporation), palindromlar (sözlərin sondan əvvələ doğru oxunması)(ecaf-face), bəzi sözlərin isə ilk hərfi işlənir (a-adultress (məşuqə), b-bastard (nigahdan kənar doğulan uşaq), və ya kontaminasiya nəticəsində ( anticipatering (uşağın dünyaya gəlməsini gözləyən) slənqi anticipating (hamilə) və pater (ata) sözlərinin birləşməsindən yaranıb) yaranan abbreviatura modeli. 6. Tərkibi slənqlər: bir sözün bir hissəsi ilə digər sözün bir hissəsi ilə və ya bütöv söz ilə birləşir. Ən çox gənclər bu cür slənqlərdən istifadə etməyi xoşlayırlar. Heç bir lüğətdə bu sözlərə rast gəlmək mümkün deyil. Lakin sözün mənasını sözlərin ilkin formasından anlamaq mümkündür: “snail-mail”-informasiya ötürülməsinin köhnə forması, “flatworm”- vurğulamaq, “cyberbuddy”internetdə həmsöhbət. Fascimiles (faxes)are expensive and labor-intensive, and traitional postal mail (or “snail mail”) is far too slow for today's fast-paced business. (Philip, 2009: p. 655) Adj+N, N+N, V+N tipli tərkibi slənqlər də geniş istifadə olunur. 1). Adj+N tərkibi slənqlər: rottenrat ( etibarını itirmiş şəxs, pozğun), deadbeat (tənbəl, kimisə hesabına dolanan adam), coldturkey (pis vərdişdən əl çəkmək), coldfeet (cəsarətini itirmək, qorxu) -------------------... 164 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com Some children have the misfortune of being tought by deadbeat teachers and administrators. (Webb, 2005: p. 106) 2). N+N tərkibi slənqlər: couchpotato (televizor qarşısında çox vaxt keçirən və fiziki fəaliyyətlə məşğul olmayan insan), dumbbunny (fərsiz), lovehandles ( belin yanlarında yığılmış piylər) I think dumb bunny would be all right to call Mr. Nixon. (Terry, 1984: p. 8) 3). V+N tərkibi slənqlər: cut the mustard ( ümidləri doğrultmaq), raise the roof (çox səs salmaq), roll out the red carpet ( qonaqpərvərlik etmək), shoot the breeze (boş-boşuna danışmaq) If you did cut the mustard, you became an unhappy man. (Eyman, 1999: p. 274) 4). Preposition+ Noun tərkibi slənqlər: from hell to breakfast ( bütünlüklə, dünyanın bir ucundan digər ucuna), in a fix/in the club (hamilə), near the bone (həqiqətə yaxın olmaq) I have laborers from hell to breakfast and back again over a distance of sixty miles. (Stephen, 2011: p. 431) Tərkibi slənqlər arasında ən geniş yayılan və istifadə olunan slənq N+N tərkibi slənqlərdi. 5. Slənqlərin yaranmasında məhsuldar vasitələrdən biri sözlərin məcazi mənada işlədilməsidir: “stay kind (“be healthy”) (sağlam ol), “to shake a bit” (rəqs etmək), “to bust out some moves” (gözəl rəqs etmək), “to peak career- wise” (karyera qurmaq). 6. Leksik-semantik vahidlərin mənalarının dəyişdirilməsi. Sözlərin mənalarının daralması və genişlənməsi, məcazi mənalarda işlədilməsi ilə mənalarının dəyişdirilməsi vasitəsi yeni slənqlərin yaranmasında mühüm rol oynayır: to hang out- veyllənmək, hold on your socks- beləliklə tutunun, to squeeze in- balaca mənzildə çox adamın yerləşməsi, to hmmmm (to think) – fikirləşmək, to springfeel- yaz əhval ruhiyyəsi, to love somebody to bits- kimisə həddindən artıq sevmək, to blow away- cırmaq. Ədəbi dilin normalarına bələd olmaq gözəl nitq mədəniyyətinə sahib olmaq deməkdir. Ədəbi dil xalq dilinin ciddi fonetik, leksık və qrammatik normaları əsasında fəaliyyət göstərən formasıdır. Ədəbi dil aşağıdakı normalara əsaslanır: 1. Fonetik norma 2. Leksik norma 3. Qrammatik norma Fonetik norma sözlərin düzgün yazılışını və tələffüzünü tələb edir. Bunlar da orfoqrafik və orfoepik normalarla tənzimlənir. Hamı öz nitqində bu qaydalara əməl etməlidir. Yazarkən orfoqrafiya qaydalarına əməl etmək hər bir şəxsin savad dərəcəsini göstərir. Hər hansı bir yazını oxuyanda rastlaşdığımız hərf və durğu işarələri səhvi yazı müəllifi haqqında oxucuda fikir yaradır. Həmin şəxsə qarşı içimizdə onun savadına şübhə hissi yaranır. Leksin norma isə hər birimizdən sözün leksik mənasına bələd olmağı və onu düzgün, yerində işlətməyi tələb edir. Əks təqdirdə leksik norma pozulmuş olur. Qrammatik norma isə sözlər və cümlələr arasında əlaqənin nitqdə düzgün qurulmasını tələb edir. Cümlədə söz sırasının pozulması, mübtəda ilə xəbərin uzlaşmasında yol verilən səhvlər qrammatik normanın pozulması hesab olunur. Fonetik və leksik normaların pozulması birbaşa qrammatik normanın pozulması deməkdir. Slənqlərdə fonetik, qrammatik və leksik normalarının pozulmasına rast gelmək mümkündür. Slənqlərdə fonetik normanın pozulması: 1.Sözün əvvəlində, ortasında və sonunda assimilyassiyavə dissimiliyasiya hadisələri zamanı səsin və ya hecanın düşməsi: 'round=around, 'bout=about Sözlərdə səsin düşməsi hadisəsi əsasən sonu –ing şəkilçisi ilə bitən sözlərdə rast gəlinir,beləki, bu sözlərdə -ing şəkilçisindəki g hərfi düşür və əvəzinə ' (apostrof) işarəsi işlədilir: hangin', frikkin', sayin', spendin' Bəzən hətta ' (apostrof) işarəsi də atılır: give em, he's goincommutin, get em, jumpin up, herdin, warnin, little darling -------------------... 165 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com Half the time under that cunt truck fixin it (Proulx, 1997: p. 25) , It don't happen in Wyomin (Proulx, 1997: p. 271) Bəzi sözönlərində həmçinin sonuncu samit düşür: o' (on), o' (of). Bu sözönlərinin mənasını yalnız onları işləndikləri mətnin kontekstindən müəyyən etmək mümkündür. Qrammatik normanın pozulması halları aşağıdakılardır: 1). Cümlədə iki inkarın işlədilməsi. Bildiyimiz kimi ingilis dilində cümlələrdə yalnız bir inkarlıq işlənə bilər: Don't nobody try to fancy pants. (Chandler, 1939: p. 210) 2). Düzgün sözönlərinin işlədilməməsi: This happen a other people. (Proulx, 1999: p. 266) 3). Cəm isimlərdən və ya We, you əvəzliklərindən sonra feilin sonunda –s şəkilçisinin işlənməsi. 4). İsimlərdən sonra şəxs əvəzliklərini işlənməsi. 5). Ümumi sualın formalaşması zamanı söz sırası. Got you an extra blanket? (Proulx, 1999: p. 271) 6). “Jack and me” konstruksiyalı cümlələrdə “I” şəxs əvəzliyi yerinə obyekt halda olan əvəzliyin işlənməsi: Jack and me ain't seen each other in four years. (Proulx, 1999: p. 266) 7). Xəbərlə mübtədanın kəmiyyətə görə uzlaşmaması: It don't happen in Wyomin. (Proulx, 1999: p. 271). 8). Sifətin müayisə və üstünlük dərcələrinin hər iki yolla düzəldilməsi: a more larger list (Ayscough, 1807: p. 785) 3. Leksik normanın pozulması. “And all” idadəsi bədii üslub və rəsmi-işgüzar üslubda işlənməsi yol verilməzdir. Əgər cümlədə “and all” ifadəsi işlənibsə demək ki, leksik norma pozulmuşdur: They're nice and all--I'm not saying that--but they're also touchy as hell. (Selinger, 2011: p. 71) “Sleep- with –the-sheep-and- no fire order”, “ to be drop-dead gorgeous”, “ rushed- off-herfeet waitress”, “ stick- in-the-mud mood” kimi mürəkkəb epitetlərin yaradılması və işlədilməsi: Both slept in camp that first night,Jack already bitching about Joe Aguirre's sleep-with-thesheep-and-no fire order though he saddled the bay mare in the dark morning without saying much. (Proulx, 1999: p. 256) They turned thei impatience elsewhere, the chef, the waitress, where were the omelettes, they were late, they were required in the theatre, please (plucking passionately at the apron of a pretty rushed- off-her-feet waitress)their meal. (Brown, 1972: p. 267) Slənqlərin tərkibində “damn” tipli ifadələr və evfemistik birləşmələr işlənərsə bu zaman da leksik norma pozulmuş hesab olunur: goddamn (lənət şeytana), damn miserable time for them (onlar üçün lənətli gün), damn lonesome ranches (lənətəgəlmiş kimsəsiz ranço), rubbers (qorunma vasitəsi), to fill out in the shoulders and hams, to hit the hay (yatmaq) , anatomical disconformity, to drive off the only curve on Dead Horse Road “Ennies, please, no more damn lonesome ranches for us,” she said, she sit on lap, wrapping her thin, freckled arms around him. (Proulx, 1998: p. 19) İstifadə edilmiş ədəbiyyat 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. Brown G. M. (1972). Greenvoe: a novel. Hogarth Press. – 279 p. Chandler R. (1939). The Big Sleep: Farewell, My Lovely, The high window. A.A. Knopf. – 656 p. Connew J. L. (2011). Origins of Geomancer. – New York. – 638 p. Dogar S. (2007). Waves. Chicken House. – 330 p. Draper B. (2006). Searching 4faith. Lion Hudson.– 94 p. Eyman S. (1999). Print the Legend: The Life and Times of John Ford. – New York. – 624 p. Michaels F. (2009). Dream of Me: Paint Me Rainbows / Whisper My Name. Harlequin books. – 313 p. Perdue C. L. (1992). Weevils in the Wheat: Interviews with Virginia Ex-slaves. Virginia. – 354 p. Philip M. Miller. (2009). TCP/IP –The Ultimate Protocol Guide. Vol 2-Applications, Access and data Security. – Boca Raton: Florida. – 1010 p. Proulx A. (1998). Brokenback Mountain. Fourth Estate. – 58 p. Proulx A. (1997). Brokeback mountain. – New York. – 288 p. Proulx A. (1999). Close Range: Wyoming Stories. New York. – 288 p. Selinger J. D. (2011). The Catcher in the Rye. Little Brown. – 288 p. -------------------... 166 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com 14. Stephen W. Reiss. (2011). From Burma with Love: Fifteen Months of Daily Letters Between Irwin and Mary Reiss. Author House. – 652 p. 15. Terry M. (1984). Two by Terry plus one. I. E. Clark publications. – P. 11 16. Thomson R. (1984). The Feisty Veterinarians of New Jersey: Their First One Hundred Years. New Jersey Veterinary Medical Association. – 254 p. 17. Travers H. (1967). Voyage Sixty-nine. Dorset Publishing Company. – 701 p. 18. Webb M. (2005). The cost of a deadbeat. – Universe, Inc. –108 p. 19. Вилюман, В. Г. (1960). О способах образования слов сленга в современном английском языке // Вопросы языкознания. – № 6. – с.137-140 UOT: 81 THE CONCEPT OF SWEETNESS IN DISCOURSE Aybaniz Ismayilova Lecturer Odlar Yurdu University, Azerbaijan E-mail: mamedova.aybeniz@mail.ru ORCID ID: 0000-0001-9931-9254 Abstract. Metaphorical verbalization of the universal "sweetness" concept in the discourses of various cultures and a detailed study of the meaning of this concept in combination with certain words is described. Many conceptual metaphors are used in French, German, Bulgarian, Old Persian, and Old Indian languages. Cultural characteristics and behavioral psychology of society belong to different political cultures and are used in artistic discourses respectively. The subject and semantic interpretation of the word "sweet" is related to the collective unconscious. The relevance of the meaning of "sweet" to the subject belongs to all peoples as an objective level. The meaningcontent potential of the vocabulary in the process of language evolution helps to change the meaning of the word, to gain new meanings, expands the new semantics, enriches the stylistic quality of the word and the vocabulary of the language. Along with necessary, typical, probable, as well as abstract and concrete features general, group and individual conceptual features can also be defined within the concept. The content of the concept manifests itself in different ways within certain limits for the representatives of one or another culture. Keywords: discourse, concept, sweetness, conceptual metaphor, metaphorical expressions DİSKURSDA ŞİRİNLİK ANLAYIŞI Ismayılova Aybəniz Arif qızı Müəllim Odlar Yurdu Universiteti, Azərbaycan mamedova.aybeniz@mail.ru Xülasə. Məqalə diskursda “şirinlik” konseptinin verballaşma yollarının araşdırılmasına həsr edilmişdir. Diskurs araşdırmalarında müzakirə olunan bəzi məsələlərə diskursların mədəniyyətdən mədəniyyətə necə fərqlənməsi baxımından diskurs iştirakçılarını hazırlamaq üçün ən yaxşı praktikaların nəzərdən keçirilməsi daxildir. Bu baxımdan da diqqətimizi fərqli mədəniyyətlərə məxsus diskurslarda "şirinlik" kimi universal bir konseptin metaforik verballaşmasına yönəltdik. Leksikoqrafik məlumatlar “Şirinlik” diskursunun modelləşdirilməsinin əsasını təşkil edir. Diskursun baza səviyyəsini təşkil edən elementləri aşkarlamağa isə lüğət terminləri imkan yaradır. Həmçinin, yeni sözlərin əmələ gəlməsi dildaxili prosesləri stimullaşdırır. Müasir linqvistikanın əsas -------------------... 167 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com vəzifələrindən biri dil sisteminin əsas vahidi kimi sözün hərtərəfli öyrənilməsidir. Konsepsiya daxilində zəruri, tipik, ehtimal olunan və mücərrəd və konkret xüsusiyyətlərlə yanaşı ümumi, qrup və fərdi konseptual xüsusiyyətlər də müəyyən edilə bilər. Konsepsiyanın məzmunu bu və ya digər mədəniyyətin nümayəndələri üçün müəyyən məhdudiyyətlər daxilində müxtəlif yollarla özünü göstərir. Əsasən Azərbaycanın milli ənənəsinə aid olan "şirin çay" və ingilisdilli ölkələrin milli adət-ənənələrinə aid "bal ayı" konseptual metaforaları fərqlidir, lakin eyni zamanda mənalarında oxşarlıqlar var. Açar sözlər: diskurs, konsept, şirinlik, konseptual metafora, metaforik ifadələr From a cognitive point of view, even a single word can be read as a text, as it serves as a hierarchical system of interpretation of characters, symbols and meanings. The word gets the status of a concept from this point of view. Concept is a discrete unit as a word feature in an existing system of languages. As a unit of the cognitive level a concept within a concrete word can objectify only a certain part of its meaning opportunities. The scope of the concept is realized at three poles: semantic, syntactic, pragmatic, and reflects the cultural part of the world in the human mind (Abdullayev, 2011: p.189). Feature indication is considered as a carrier of very important national information in world linguistics, and standing out of the background of the main category of folk culture it is considered not only as an objective analysis of the world, but also as a cultural and aesthetic category reflecting the life norms and values. There are many words expressing the feature in the world language. They are analyzed in the language concept and take an active part in the representation of the surrounding reality (Dijk Teun, 1985: p. 50). The essence of the study of the discourse of sweetness in the background of the world's language is, on the one hand, the reflection of modern linguistics on the assessment in language or its quality due to the growing interest in the issue of the role in the intercultural communication of the associative components of the objective world. The discourse of sweetness can be considered universal, because the representative of any nation can feel the sweetness of food and can determine its level (more or less), but each nation expresses its semantic boundaries in its own way. To fully understand the discourse of sweetness, the establishment of a certain linguistic model that reflects its structure is important. The analysis of this discourse structure shows that the initial empirical character manifests itself as a concrete sense of content, and then becomes a tool for coding. That means that, the structure first helps to form the information obtained concerning the discourse, and then to actualize a certain word. In general, discourse has a complex structure. On the one hand, everything that helps to form the concept is included here, and on the other hand, features like etymology, history, modern concepts, assessment, and etc. that turn it into a cultural fact are also included (Labov, 1997: p.105). Along with that cultural features and behavioral psychology of society form specific conceptual metaphors that belong to different political cultures and are used in artistic discourses, respectively. The metaphorical expressions formed by such metaphors have already become a reality in the language of that culture, and become the result, the component, and the way of understanding that culture. Despite all that, the content of the concept should have its own basis and should also coincide in the representatives of all cultures, for the sake of forming communication between them.The verbalization of the concept of sweetness in the universal concept of different cultures should be considered. I would like to bring to your attention the conceptual metaphor of "sweet tea" ("shirin chay"), which belongs mainly to the national tradition of Azerbaijan, and "honeymoon" regarding the national customs of English-speaking countries. They both are different, but at the same time similar metaphors, that is, "sweet tea" is understood as sweetening and drinking the tea, the first meaning of "honeymoon" is derived from the concept of "sweetness" and means the sweetest moments of life. -------------------... 168 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com The sweet tea put in front of the guests during matchmaking ceremonies means the consent of the future bride. Usually, the participants of the matchmaking ceremonies should expect to hear a word of consent if the initial consent has already been given during the previous ceremony. After all this, the father calls the girl's mother and asks her and his daughter's opinion aloud in front of all the guests. The woman, on the other hand, usually keeps silence, saying that her husband`s opinion is more important. When the mother's opinion is asked, women also enter the room full of guests and relatives. After the mother's poinion is given, the father says "God bless you, children" in front of everyone. After that, all guests drink "sweet tea" and start discussing the wedding preparations. Preparations for the wedding, no matter how exciting and interesting the wedding itself could be, is a tiring and quite pressuring thing. For this reason, newlyweds usually try to take a rest after the wedding, and they want to go to a quiet place to spend their "honeymoon". "Honeymoon" is a great opportunity for newlyweds to live a more interesting family life, together, away from all wordly problems and difficulties.So, we would also like to explore what needs to be done to make the "honeymoon" as sweet as honey itself, and would like to bring the results of this research to your attention. In ancient Greece, the bride and groom were invited to taste honey before the wedding. A low-alcohol drink was prepared specially for them, which was called "honey vodka". The young people drank "honey vodka" at the wedding, as well as during the whole next month. From this fact the conceptual metaphor of "honeymoon" appeared. Honeymoon should be held not only beautifully and in active form, but also quite properly. The special "sweet name" of the first month after the wedding exists in many nations, and each country has its own national traditions associated with this month. In ancient Greece, there was such a sweet "wedding" ritual: the bride and groom were fed honey on the threshold of their new house. It was a symbol of the young couple's happy and rich life. It seems that the tradition of "honeymoon" has taken its roots from this ancient Greek ritual. In ancient Europe and Russia, newlyweds were presented a barrel of honey as a wedding gift. The newlyweds had to eat the honey from the barrel during a month. In some European nations, the bride and groom's relatives had to drink honey to form warm relations and get along. The "honeymoon" conceptual metaphor is also used in French, German, Bulgarian, ancient Persian and ancient Indian languages. The basic meaning of this concept is harmony in a couple's relationship.There is even a metaphorical phrase in Iranian language: "Every feeling has its own honeymoon." In England, the conceptual metaphor of "honeymoon" means the expression of sweet feelings in the moonlight. The modern honeymoon has become a cultural frame at the beginning of life together. It is the desire of the young family to stay in a comfortable atmosphere, and not to start life in a hurry. During this time, lovers live with colorful dreams and positive feelings. The sages believe that all beginnings should start with good feelings. Let's take a look at another concept of sweetness: "sweet dreams" which is necessary for people. When people go to sleep, their brain and way of thinking relax, the first meaning of the concept "sweet dreams" is derived from the concept of "sweet desires", which means the realization of the most important and basic desires and wishes of people. Another concept of sweetness is the "sweetheart" used by English-speaking countries and the conceptual metaphor "beloved one" and "my affectionate heart" used by the Azerbaijani people. The word "sweetheart" is derived from the concept of sweetness and is used to mean the closest, precious, sweet happiness of every person. I would like to bring to your attention a part of the song "Bee Gees song" sung by the British people: You’ve filled my life With the wormth and fragrance of your love.. Sweetheart…. You are the best thing that ever happened to me You rock my world. -------------------... 169 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com Sweetheart… If a person has someone who loves him/her dearly, then he/she has the sweetest happiness of the world. Because love is a combination of the sweetest the strongest desires in the world. For example: Oh, the soul that lightens my loving heart, You can shine bright like that burning sun. If the trouble bothers my restless mind, Your beautiful soul will not underrun. Summarizing the above said, we can conclude that the modeling of the discourse of sweetness is based on lexicographic information. Vocabulary terms grouped at the component level allow us to identify the elements that make up the basic level of this discourse. Taking a look to the constant elements of the discourse of sweetness in both languages we can make the following generalization: 1. Sweetness of food products (containing low salt, beetroot, apricots, white cherries, peaches, honey, etc.); 2. Any product containing sugar (sweet tea, cake, ice cream, candy, etc.); 3. Any additive with sweet taste; 4. Sugar products (marmelade, stick candy); 5. Something that makes a person happy (sweet feelings, love); 6. Confectionery tools (mixer); 7. A false, deceptive feeling (dream, sweet promise); 8. An event that brings joy and happiness (honeymoon, wedding, consent before an engagement); 9. A very delicate, innocent being (baby, white as sugar, sweet as sugar, mother). As can be seen from the examples, the meaning of sweet/honey is a random/necessary food product that nature gives to man, and is associated with the biological activity of bees. However, the reasons behind the semantic density behind the meaning of sweetness are the reality that creates positive emotions that create a good mood and comfort (bee stings - heals, the product is sweet). The conceptualization of reality as the level of perception in thinking is the same in all nations and creates the same conceptual style in behavior. The concept of honey/sweetness has entered into mythical thinking, passed to numerous conceptual paradoxes in different nations and has become a tool of understanding the event in the form of words in metaphorical expressions.This division allows us to identify the branches of the discourse of sweetness in different directions, the semantic transformation and denotative areas of the basic level of artistic discourse. Each of the above listed meaning joints can act as an impulse to access hypertext as a specific language carrier in a specific context. The emergence of new words that reflect different aspects of modern realities also stimulates intra-linguistic processes (word formation, word use and word change). So, the comprehensive study of the word as the main unit of the language system is one of the main tasks of modern linguistics. The theory of the semantic field of the word and the verbalization of that semantic field in the discourse play an important role in solving this problem. İstifadə edilmiş ədəbiyyat 1. 2. 3. 4. Abdullayev Ə. (2011). Aktual üzvlənmə, mətn və diskurs. – Bakı. Dijk Teun A. (1985). Semantic Discourse Analysis. – London: Academic press. – P. 103-106. Labov W. (1997). Language in the inner city: Studies in the Black English Vernacular. – Oxford: Blackwell. Lakoff G. (1993). The contemporary theory of metaphor(ed) Metaphor and Thought. – Cambridge University Press. Second edition. -------------------... 170 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University 5. 6. 7. 8. 9. İSBN: elger-etm.com Mammadov A. (2009). The issue of plurilingulism and language policy in Azerbaijan. // In : Sociolinguistics in Azerbaijan: New perspectives on language and Society (ed J.Garibova and K. Zuercher). International Journal of the Sociology of Language. 198. – Berlin - New-York: Mouton - de Gruyter. – P. 65- 75 Məmmədov A., Məmmədov M. (2010). Diskurs təhlilinin koqnitiv perspektivləri. – Bakı: Çaşıoğlu. Постовалова В.И. (1998). Картина мира в жизнедеятельности человека // Роль человеческого фактора в языке: Язык и картина мира. – М.: Наука. - C. 8-69 Кибрик А.Е. (2003). Константы и переменные языка. – СПб.: Алетейя. Эко У. (1998). От Интернета к Гуттенбергу: тексти гипертекcт [Электронный ресурс] // Режим доступа http://www.google.com/ UOT: 811.111. COGNITIVE ASPECTS OF NATIONAL-CULTURAL SPECIFICATION OF ENGLISH PHRASEOLOGICAL UNITS Lala Rustamova Lecturer Mingechevir State University, Azerbaijan incisultanrustemli14@gmail.com ORCHİD İD: 0000-0001-7542-6215 Abstract: In any language system, phraseological units play an important role in the transmission of national and cultural values from generation to generation. On investigating phraseological units from a cognitive paradigm, they can be considered a microtext that contains all the semantic information hidden in the background, which is interpreted by the linguists on the basis of extralinguistic factors involved in the formation of phraseological units. The understanding of phraseological units is related to cognitive aspects.In this paper the phraseological units are researched from various aspects, their semantic, cognitive and pragmatic aspects are investigated and the reflection of national-cultural features are explored. In the comprehensive study of phraseological units, which forms a complex system in the language, their national-cultural connotation, national-cultural cognitive aspects are of special importance. Extralinguistic factors are reflected in the content of phraseological units. The study of national-cultural specification in phraseological units facilitates their perception by other language speakers as a communicative unit of speech.Not only being researched from communicative, pragmatic, cognitive aspects but also being the result of a historical and cultural process the study of phraseological units is relevant not only for lexicography, translation and language teaching, but also for sciences such as ethnolinguistics, ethnopsychology, which studies the mental characteristics and socio-ethical norms of different nations. Keywords: phraseology, ethnopsychology, cognitive aspect, extra-linguistic factor, national-cultural connotation, equivalence. İNGİLİS DİLİ FRAZEOLOGİZMLƏRİNİN MİLLİ-MƏDƏNİ SPESİFİKASININ KOQNİTİV ASPEKTLƏRİ Rüstəmova Lalə Mətləb qızı müəllim Mingəçevir Dövlət Universiteti, Azərbaycan incisultanrustemli14@gmail.com Xülasə: İstənilən dil sistemində frazeologizmlər milli-mədəni dəyərlərin, milli təfəkkürün məhsulu olan fraqmentlərin nəsildən-nəslə ötürülməsində əvəzsis rol oynayır. Frazeologizmlərə koqnitiv paradiqmadan yanaşdıqda onu dildaşıyıcısı tərəfindən frazeologizmin formalaşmasında iştirak etmiş -------------------... 171 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com ekstralinqvistik amillər əsasında şərhini tapmış, sətiraltı səciyyə daşıyan mənasında gizlənən semantik məlumatların hamısını özündə cəmləşdirən mikromətn hesab etmək olar. Frazeologizmlərin dərki koqnitiv aspektlərlə bağlı olur. Dil daşıyıcılarının milli-mədəni dəyərlərinin, etnokulturoloji amillərin frazeologizmlərdə spesifik xüsusiyyətlərlə təzahürü dil sistemində frazeoloji vahidlərin kommunikativ, praqmatik, koqnitiv aspektlərdən tədqiqi prosesində aşkara çıxır. Dildə mürəkkəb sistem təşkil edən frazeologizmlərin hərtərəfli tədqiqi zamanı onların milli-mədəni konnotasiysı, millimədəni koqnitiv aspektləri xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Ekstralinqvistik amillər frazeologizmlərin məzmununda əks olunur. Frazeologizmərdə milli-mədəni spesifikanın tədqiqi onların kommunikativ nitq vahidi kimi digər dil daşıyıcıları tərəfindən qavranılmasını asanlaşdırır. Frazeologizmlərin müxtəlifsistemli dillər əsasında və eləcə də kommunikativ, praqmatik, koqnitiv və s. aspektlərdən tədqiqi nəinki leksikoqrafiya, tərcümə işi və dillərin tədrisi baxımından aktuallıq kəsb edir, həm də dillər və xalqlar arasında münasibətləri araşdıran etnolinqvistika, müxtəlif millətlərin psixi xüsusiyyətlərini, sosial-etik normalarını öyrənən etnopsixologiya kimi elmlər üçün də əhəmiyyətlidir. Açar sözlər:frazeologizm, etnopsixologiya, koqnitiv aspekt, ekstralinqvistik amil, milli-mədəni konnotasiya, ekvivalentlik. Müasir dövrdə dil vahidlərinin koqnitiv aspektdən araşdırılması, insanın dünyəvi biliklərinin tədqiqi koqnitiv dilçilik konsepsiyasını formalaşdırmışdır. Dilçilik tədqiqatları üçün insan tərəfindən dil və dil formaları ilə bağlı informasiyanın qavranılması, saxlanması və istifadəsi problemləri xüsusi maraq doğurur. Koqnitiv dilçiliyin inkişafı dildə ünsiyyətin gizli mexanizmləri, insanın intellektual fəaliyyətinin ümumi qanunauyğunluqları haqqında nəzəri təsəvvürlərin dərinləşməsinə yardım edir. Beləliklə, bu elm sahəsi ilə məşğul olan tədqiqatçıların diqqəti biliyin təqdim olunduğu strukturlar, bu strukturların dil vahidlərində obyektiv varlığa çevrilməsi, elecə də zəruri biliklərin bütöv cəminin ünsiyyətdə necə istifadə olunması ilə bağlı məsələlərə yönəlir. Frazeologizmlər koqnitiv nöqteyi-nəzərdən fikrin ifadəsini obrazlı şəkildə həyata keçirən forma kimi müəyyən edilir. Şüurdakı obrazlar dildə frazeoloji vahidin yaranmasının əsas səbəbi kimi xarakterizə olunur. Məhz, bu obrazların şüurda canlanması nəticəsində insan mühüm amil olan mövcud kontekstdəki informasiyanı, dünyəvi bilikləri və s. dərk edə bilir. Koqnitiv dilçilərə görə, dil insanın təsəvvür sistemini əks etdirir. İnsan yaddaşı, diqqət, təsəvvür sistemi kimi koqnitiv mexanizmlərin danışıq prosesində istifadə edilməsi, eləcə də idiom və digər frazeoloji birləşmələrdən ibarət məcazi dilin anlaşılması koqnitiv dilçiliyin qarşısında duran məqsədlərdəndir (Yusifova, 2013: s. 272). Dünyəvi bilik və informasiyalar bəzi idiomatik ifadələrin yaranmasına təkan verdiyi kimi, onların anlaşılmasında da koqnitiv amil kimi çıxış edə bilirlər. Frazeologizmlərin nəyin əsasında yaranması onların genezisində açıq görünür. Məsələn, Günəşin doğması və batması dünyada mövcud ən gözəl görüntülərdəndir. İnsanın malik olduğu bu bilik think the sun rises and sets on someone idiomunda “kimi isə dünyada ən mükəmməl şəxs bilmək, hər kəsdən, hər şeydən əsas hesab etmək” mənasının anlaşılması üçün zəmin yaradırı; İnsan əsəbi olanda, kim isə onu narahat edərkən, əsəblərinə toxunarkən saçlarını yolmaq dərəcəsinə çatmaq tearone’s hair out – “əsəbiləşmək”, əks məna – “sakitləşmək” mənasında keep your hair on idiomlarının işlənməsi həyatda yaşanılan hisslərin müxtəlif təzahür formalarıdır; İnsanın üz ifadəsi vasitəsilə onun ifadə etdiyi hissi (sevinc, kədər, narahatlıq, əsəb, məhəbbət və s.) anlamaq mümkün olur. Bu xüsusiyyət özünü written all over face (“üzündən görünmək, üzündə əks olunmaq”) ifadəsində biruzə verir; İnsan çətin bir işə başlayarkən köynəyin qollarının qaldırılması əlaməti roll upone’s sleeves (“çətin işə hazır olmaq”) idiomunda əks olunur; Bioloji xüsusiyyətlər nəzərdə tutulduğu zaman insan biliyinin idiomda oynadığı rol be going soft (in the head) – “ağlı qaçmaq, dəli olmaq ağıldan kəm olmaq” (körpə doğulan uşağın başının ortasında yumşaq olması xüsusiyyəti göz önündə canlandırılaraq, onunla yetkin şəxsin ağlının müqayisəsi nəzərdə tutulur), send a shiver down one’s spine – “kimi isə qorxutmaq və ya həyəcanlandırmaq” (bədəndə onurğa sütunu boyunca keçən, bədənə yayılan əsməcə), make one’s hair stand on end – “bir kəsi dəhşətə gətirmək, tükləri biz-biz etmək” (insan dəhşətli bir xəbər eşidərkən və ya görərkən tüklərinin qalxması kimi bioloji hal) və s. -------------------... 172 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com kimi idiomlarda özünü göstərə bilər. İnsanın hər hansı həyat təcrübəsi, dünyəvi bilikləri, hadisələri görmə, dəyərləndirmə qabiliyyətinin olması, başqa sözlə onun yaşadığı hadisələr hər bir idiomda müxtəlif şəkildə əks olunur (Yusifova, 2013: s. 273). Frazeoloji birləşmələrin mənalarında insanın əhval-ruhiyyəsi ifadə edildiyi üçün onların izahı cümlədə daşıdıqları funksiyaya görə aydınlaşır. Məsələn, ağacı əlindən düşmək, ağzından od yağdırmaq. Ünsiyyət zamanı məlumatın qavranılması biliyin ifadəsində istifadə olunan dil vahidləri haqqında əlavə fon biliklərə malik olmağı tələb edir. Əsas kommunikativ vahid hesab edilən cümlədə müəyyən məlumat formalaşdırılır və ötürülür. Frazeoloji vahid konseptual sahənin bir üzvü olaraq bütöv paradiqmaya daxildir və frazeologizmlərin konseptual məzmunu milli təfəkkürü səciyyələndirən amillərin yalnız bir hissəsini təşkil edir. Məna bütövlüyünə və müstəqilliyinə baxmayaraq frazeoloji vahidlər konseptual natamamlığa malikdir və koqnitiv baxımdan təhlil olunaraq mütləq paradiqmatik özək tələb edir. Frazeoloji vahidlərin ifadə etdiyi koqnitiv məzmun geniş situativ səciyyə daşıyır və onların motivasiyası müəyyən bir koqnitiv əsasa arxalanır. Frazeoloji vahidlər ingilis dilində bir sistem təşkil edir və milli təfəkkürü səciyyələndirir. Frazeoloji vahid özünü xüsusi konfiqurasiya tərkibində reallaşdırır. Paradiqmatik münasibətlər və sintaqmatik əlaqələr frazeoloji vahidin yerini müəyyən edərkən mütləq üzə çıxarılmalıdır. M.T. Tağıyevin də qeyd etdiyi kimi, frazeoloji vahid onun üçün vacib olan struktur əlaqələrdən kənarda mövcud deyildir (Babaşova, 2016: s.8). A.Məmmədovun fikrincə, koqnitiv tədqiqatlar çərçivəsində cümlə dünya haqqında biliklər təsəvvürünün verbal üsullarından biri kimi çıxış edir. Buna görə də, cümlənin və mətnin koqnitiv aspektlərinnin öyrənilməsi qanunauyğun hesab olunur. ... koqnitiv yanaşma – dil hadisələrinin izahının üsullarından biridir (Məmmədov,2008:s.69). Mətnin koqnitiv aspektləri məna və məzmunun başa düşülməsində başqa vasitələrin – sözlərin, frazeologizmlərin, cümlənin də nəzərə alınmasını tələb edir. Dilin əsas vahidləri arasında xüsusi yer tutan frazeologizmlərin yaranması hər bir dilin milli-mədəni spesifikası ilə sıx bağlıdır. Hər bir dilin normalarına uyğun şəkildə istifadə olunan ifadə vasitələri, frazeologizmlər, idiomlar, zərb-məsəllər və atalar sözləri məxsus olduğu xalqın milli-mədəni tarixindən qaynaqlanır. Frazeoloji vahidlər ümumxalq dilinin lüğət tərkibi və qrammatik quruluşu əsasında nitq və təfəkkür vərdişləri, sınaqlar nəticəsində formalaşan, xalqın psixologiyasının təsəvvür və dərrakəsinin, qənaət və zövqünün, ümmumiləşdirmə bacarıgının əlamətlərini birləşdirdiyinə görə millidir. Xatırladak ki, F.A.Buslayevə görə, frazeologizmlər özlərində mikrodünyanı təcəssüm etdirir. Elə bir dünyanı ki, burada “qısa ifadədə əksini tapmış və əcdadların gələcək nəsillərə miras qoyduqları mənəvi qanun, eləcə də, sağlam düşüncə” vardır. Görkəmli rus frazeoloqu B.A.Larinə görə isə, “frazeologizmlər həmişə dolayısı ilə xalqın dünyagörüşünü, cəmiyyətin ictimai-siyasi quruluşunu, dövrün ideologiyasını əks etdirir. Necə ki, səhər günəşinin işığı şehdə öz əksini tapır” (Vəliyeva, 2014: s. 13). Linqvokulturoloji mahiyyət kəsb edən frazeologizmlərin müqayisəli tədqiqindən məlum olur ki, hər dildə başqa dillərdə adekvat konnotasiyası olmayan, yəni yalnız bir dilin özünə məxsus frazeologizmlər də vardır. German xalqlarının milli-mədəni həyatı və tarixi faktları ilə bağlı yaranmış və tərkibində heyvan adları olan frazeologizmlərin çoxu ingilis və alman dillərinə məxsusdur. Məsələn, ingilis dilindəki white elephant (ağ fil) frazeoloji vahidi ‘ağır yük, xoşagəlməz hədiyyə’ mənalarında işlədilir. V.Q.Qakın haqlı olaraq göstərdiyi kimi, “dilin frazeoloji systemi həm də milli xüsusiyyətlərə malikdir” (Гак,1977: c. 212). İngilis dilinin izahlı lüğətində white elephant – “An extensive item that is troublesome or useless. The term comes from a story about the king of Siam, who was said to have given an albino elephant, considered sacred, to a member of the court whom he disliked, knowing that taking care of the animal would exhaust the person’s fortune” kimi şərh olunur. Bu frazeoloji vahidlə bağlı rəvayətə görə, Siam kralı yoxsullaşmasını istədiyi adama ağ fil bağışlayırdı. Bu fili saxlamaq çox xərc tələb etdiyindən həmin adamın müflisləşməsinə səbəb olurdu. Bu ifadə həmçinin “lazımsız, əhəmiyyətsiz” mənalarında da işlədilir: -------------------... 173 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com Məsələn, The whole complex was a white elephant, (completely useless) constructed at enormous expense but never used. That theatre is a real white elephant. It cost millions to build and nobody ever goes there. Yaxud, orta əsrlər ingilis inanclarına görə ayı balası doğulanda formasız şəkildə olduğundan ana ayı onları yalamaqla formaya salırmış. İngilis dilində an unlicked cub ’ağzından süd iyi gələn’ frazeologizmibu inanc əsasında yaranmışdır. A.V.Kuninə görə frazeoloji mənanın özünün iki tərəfi mövcuddur: məzmun planı (desiqnant) – burada siqnivikativlik, denotativlik və konnotativliyi ayırd etmək lazımdır. İkinci tərəf isə ifadə planı – frazeoloji vahidlərin maddi pərdəsi hesab olunur. Frazeoloji vahidin məzmun və forma vahidliyi bu iki aspektli məna xarakterində əks olunur (Кунин,1996: c. 38). Mənanın denotativ komponenti dilxarici mühitdə predmet və təzahürlərin ümumiləşdirilmiş formasında əks olunan əlamətin hissəsi kimi dərk edilir. Denotativ komponent dilxarici obyektləri xarakterizə edir. Mənanın siqnikativ komponenti bilavasitə anlamın məzmununu təşkil edən əlamətlər kompleksi ilə əlaqədardır. Ünsiyyət zamanı dinləyən və danışan tərəfindən informasiyanın qavranılması informasiya ötürülməsinin vacib məqamı hesab olunur. Burada fikrin müəyyən kommunikativ şərait üçün optimal olan formada təqdimatı, kommunikatların fikri ifadə intensiyası, emosional vəziyyəti və onların sosial statusu nəzərə alınmaqla reallaşır. Çünki ünsiyyət zamanı informasiyanın ötürülməsı onun qarşı tərəfdən düzgün qavranılması məsələsini də ön plana çəkir. Frazeoloji vahidləri səciyyələndirən əsas əlamətlər – insan fəaliyyəti, onun daxili aləmi, psixoloji vəziyyəti ilə bağlı hadisələrı əks etditməsi əksər dünya dillərinin frazeoloji sistemi üçün universal xarakter daşıyır. İnsan dil vasitəsilə xarici aləmi dərk edib ona təsir etdiyi üçün dilin ən kiçik vahidi olan söz kimi frazeoloji vahidləri də səciyyələndirən əlamətlərin ümumiliyi təbii hal hesab olunur. Ünsiyyət zamanı nitqdə işlədilən söz və ifadələrin, dildə hazır, sabit törəmələr kimi çıxış edən frazeologizmlərin mənasının tam qavranılması cəmiyyət üzvlərinin məskunlaşdıqları mühitdə baş verən mədəni, tarixi hadisələr, xalq arasında yayılmış əfsanə və rəvayətlər, ədəbiyyat nümunələri haqqında yiyələndikləri məlumatlardan birbaşa asılıdır. Təsadüfi deyil ki, müasir dilçilik tədqiqatlarında, xüsusilə də, antropoloji dilçilikdə dili insanla, insanın şüuru, təfəkkürü, düşüncə tərzi, mənəvi-praktik fəaliyyəti ilə sıx əlaqədə öyrənməyə xüsusi əhəmiyyət verilməkdədir Hər bir xalqın dili onun tarixi soykökü, mədəniyyəti, həyat tərzi, sevinci, kədəri ilə sıx bağlıdır. Bütün bu sadalananlar xalqın dili ilə qarşılıqlı təsirə malik olur. Cəmiyyətdə baş verən bütün proseslər dildə yeni leksik vahidlərin yaranmasına səbəb olur, dili zənginləşdirir. A.V.Kuninə görə, frazeologizmlərdə leksik mənanın qəbul edilməsi ifadə strukturunun öz əhəmiyyətini tamamilə itirməsinə aparır (Кунин,1996: s. 307-309). Linqvistik obraz zaman keçdikcə dəyişə bilər. Linqvistik obraz başqa predmet vasitəsilə digər predmetin ifadə olunmasına əsaslanan dil vasitələri ilə yaranan ikiplanlı təsvirdir. Azərbaycan dilində toy çaldırmaq, toyunu tutmaq ifadələri müsbət mənada işlənsə də, sonralar bu frazeologizmin mənfi mənada başına toy tutmaq kimi forması da yaranmışdır. Idiomatik sistemin mənfi mənaya doğru meyli, ümumi semantik asimmetriyası adamların mənfi hadisələrə emosional və nitq reaksiyasının nəticəsində baş verir. Kəskin mənfi emosional vəziyyətdə hadisəyə münasibət bildirərkən hazır sabit söz kompleksindən daha çox istifadə edilir. Hər bir dildə yaranan sabit birləşmələr xalqın adət-ənənələri, həyat tərzi, etnopsixologiyası və s. ilə bağlı olaraq meydana gəlir və onların mənası həmin dil daşıyıcılarına aydın olur. Cox vaxt belə birləşmələrin digər dillərə adekvat tərcüməsi yalnız linqvistik deyil, eyni zamanda da ekstralinqvistik, yəni onlar haqqında fon biliklərə sahib olmağı tələb edir. Məlumdur ki, milli dəyərlərdən bəhrələnən frazeologizmlərin digər dillərdə qarşılığını vermək mümkün deyildir. Dil və təfəkkür arasındakı əlaqələr, məhdud söz və qrammatik konstruksiyalardan istifadə etməklə fikrin ifadə olunmasının əsaslarını aydınlaşdırmaq, sintaksislə semantika arasındakı sərhəddin müəyyənləşdirilməsi və dil vahidlərinin koqnitiv aspektlərinin şərhi koqnitiv dilçiliyin tədqiqat obyektləri sırasına daxildir. Dil və mədəniyyət arasındakı əlaqə metafora və metonimiyanın -------------------... 174 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com frazeologizmlərə xas cəhət olduğunu ön plana çəkir, çünki dildə bir çox frazeologizmlər metaforlaşma prosesinin məhsuludur. Metoforik və metonimik mənadəyişmə və eləcə də xalqın milli-mənəvi ruhunu əks etdirən daxili forma anlamı frazeoloji mənanı anlamaqda xüsusi rol oynayır. A.M.Qurbanovun qeyd etdiyi kimi, metafora bir neçə sinfə aid predmetləri, hadisələri ifadə edən, başqa qrup obyektlərə aid olan obyektləri xarakterize etmək və adlandırmaq üçün istifadə olunan və verilənlərə hər hansı münasibətdə analoji olan dil mexanizmi kimi başa düşülür (Qurbanov, 1993: s. 39). Hadisələrin, predmetlərin və onların əlamətlərinin zaman və məkan əlaqələrinə görə adlarının köçürülməsi metonimik mənadəyişmə adlanır. Digər tərəfdən, sabit söz birləşmələrinin metaforik səviyyədə işlədilməsi müxtəlifsistemli dillərdə frazeologizmlərin ekvivalentliyini təmin edən amillərdən hesab olunur. Məsələn, ingilis dilində məcazlaşmış a bitter tongue, Azərbaycan dilində isə eyni mənada çıxış edən “iti dil” (yaxud “dili iti”) xas olan bu və ya digər əlamət əsasında ifadələrin metaforlaşması əsasında yaranmışdır. Lakin ingilis dilində to break one’s head (Azərbaycan dilində “baş sındırmaq”), tie smb’s tongue (Azərbaycan dilində “dilini bağlamaq”) kimi bəzi bədən üzvlərinin fizioloji, simvolik aspekti ilə müəyyənləşən semantikaya malik bir çox ifadələr uydurma obraza əsaslanır. “Məna köçürülməsi universal dil hadisəsidir. Dünyanın müxtəlif yerlərində yaşasalar da, adamların həyat təcrübəsi çox yaxın və eyni olur. Bütün bunların nəticəsidir ki, zaman və məkanca bir-birindən çox ysaq olan dillərdə bənzər motivləşmələr müşahidə edilir . Semantik motivləşmə ilə sözün etimoloji mənası fərqlidir. Sözün etimoloji mənası ilkin semantik motivləşmə hesab olunur. “Universal səciyyəli semantik motivləşmələrə müxtəlif dillər üçün müştərək olan sabit söz birləşmələrini (frazeoloji ifadələr, hikmətli sözlər, atalar sözləri və s.) misal göstərmək olar. Müxtəlif dil sistemlərində Hannibal andı, Homer gülüşü, Nifaq alması, Pir qələbəsi, Hippokrat andı, Herostrat şöhrəti, Herkules sütunları, Çin səddi, öz arşını ilə ölçmək, Linç məhkəməsi, köhnə qvardiya, Yeni dünya, Ezop dili, Demokl qılıncı, qələbə ilahəsi ifadələri eyni mənada işlənir” (Verdiyeva, 1979: s.252). Frazeologizm sərbəst birləşmənin fonunda metaforik effekt verirsə, onda tam mənanın yaranmasında komponentlərin iştirak dərəcəsi bərabərdir. Əksinə, əgər birləşmənin bütöv mənası motivləşərsə, onda bu məna qismən tam olur və bu halda birləşmənin ayrı-ayrı komponentləri semantik baxımdan ümumi mənaya doğru meyllənir. İngilis dilində ekstralinqvistik amilli “yaxşı görmə yaddaşı” mənasında işlənən “Camera eye” kimi somatizmlərin yaranmasında tərkib komponentlərinə görə motivləşmə xüsusi rol oynayır. Bu frazeoloji vahidin birinci komponenti olan camera (fotoaparat) sözü ikinci komponentlə (eye) birləşdikdə hərfi tərcüməsi “kamera / fotoaparat göz” frazeologizmi yaranır. İnsanın bir şeyi bir dəfə görməklə həmişəlik yadda saxlaması ilə bağlı işlədilir bu frazeologizmdə motivləşmə bir dəfə görməklə şəklini çəkmək, həkk etmək anlamı üzərində qurulmuşdur. Frazeoloji substrata malik olan metafora əsərin dilini ifadəli, canlı, mənalı etməklə yanaşı, məzmunun obrazlı və yığcam verilməsində mühüm rol oynayır, dilin estetik məziyyətlərini gücləndirir ... . Metonimiya hər hansı bir predmet, hadisə adının başqa bir adla əvəz olunması, yaxud ifadə olunmasıdır. Metonimik frazeoloji vahidlərdə poetik, müqayisə elementlərinə də rast gəlmək olur. Bir qədər örtülü şəkildə olsa da, bənzətmə, təcəssüm və s. özünü göstərir. Bu da məcaz növlərinin bir-birinə göstərdiyi qarşılıqlı təsirlə bağlıdır. Bəzi metonimik frazeoloji vahidlərin komponentləri təzadlıdır. Burada iştirak edən antonim səciyyəli sözlər iki hadisəni, fikri, anlayışı qarşılaşdırır. Ziddiyyət qarşılaşdırmadan doğur. Lakin ifadələrin məzmunu metonimiyadır. Frazeologizmlərin mənasının düzgün qavranılması üçün onların ifadə etdikləri denotativ məna və konnotasiya müxtəlif dövrlərə aid informasiyaların birləşməsini tələb edir. Qeyd olunanları ingilis dilinin frazeoloji lüğətinə daxil olan ‘Gog and Magog’ frazeologizmi əsasında nəzərdən keçirək. London dövlət binasında olan iki heykəl belə adlandırılır. İzahlı lüğətdə bu frazeologizm haqqında oxuyuruq: “Two giant statues standing in Guildhall, London, representing either the last two survivors of a race of giants supposed to have inhabitted Britain before Roman times, or Gogmagog, chief of -------------------... 175 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com the giants, and Corineus, a Roman invader”. İngilis əfsanələrinə görə kral sarayının qarşısında keşik çəkmək üçün iki sağ qalmış nəhəng zəncirlənərək İngiltərəyə gətirilir və sonralar sarayda onlara heykəl qoyulur. Lakin 1940-cı ildə alman təyyarələrinin Londona hücumu zamanı həmin heykəllər bombardmandan dağıdılmış və 1952-ci ildə yenidən bərpa edilmışdir. Qoq və Maqoq haqqındakı əfsanə və heykəllə bağlı tarixi faktlar başqa dil daşıyıcıları üçün bu birləşmənin mənasını anlamaqda fon bilikləri kimi çıxış edir. Frazeologiyanın öyrənilməsinə başlandığı vaxtdan bu ifadələrin semantikasına dair izahlarda milli-mədəni amillərin qeyd olunması özünü göstərir. Bu amillərin araşdırılması yalnız linqvistik deyil, eyni zamanda problemin dil-mədəniyyət- təfəkkür zəminində təhlilini önə çəkir. Digər tərəfdən, frazeoloji vahidlərin yaranmasında etnokulturoloji amillərin – xalqın ruhu və dili, həyat tərzi və etnopsixologiyası və s. nəzərə alınması müasir dil daşıyıcıları üçün anlaşılmaz olan frazeoloji mənanı ifadə edən birləşmələrin semantikasını qavramağa kömək edir. İngilis dilində cry fie upon smb (kimisə utandırmaq, biabır etmək); Fortunatu’s purse (böyük, sonsuz sərvət); the $64 question (60 dollarlıq sual); to kiss the blarney stone (yaltaq olmaq); throw one’s sword into the scale (mübahisəni qılıncla,silahla həll etmək); the three tailors of Tooley Street (özünü xalqın təmsilçisi hesabetmək, yekəxanalıq etmək); send smb. up the river (kimisə yerində oturtmaq, kimisəhəbsə salmaq, öldürmək)və s. etnokulturoloji zəmindən qaynaqlanaraq yaranmış sabit birləşmələrdir. Onlardan bəzilərinin ifadə etdiyi frazeolji mənanı nəzərdən keçirək: İlk dəfə Amerikada işlənmiş put on the ritz (çox yaxşı, bahalı geyinmək) etnokulturoloji mənası olan frazeologizmdir. Ritz Paris, London və Nyu Yorkda bahalı otellərin adıdır. Bu ad ilk dəfə otellərin sahibi olmuş Sezar Ritsin adından götürülmüşdür. Amerikada yaranmış send smb.up the river frazeologizmi kiməsə hədə-qorxu gələndə, dəyərsiz, səviyyəsiz hesab edərkən ona cavab zamanı işlənir. Etnokulturoloji əsaslı bu frazeoloji vahidin hərfi tərcüməsi “kimisə çayla göndərmək “anlamını verir. Nyu Yorkda cinayətkarları Hudson həbsxanasına bir vaxtlar gəmidə Sinq-Sinq çayı ilə göndərirmişlər Yaxud, digər dil daşıyıcıları ingilis dilində Honest Abe və ya Old Abe (vicdanlı Eyb və ya Qoca Eyb) frazeologizmini onunla bağlı məlumatı əldə etdikdən sonra qavraya bilirlər. Abe təmiz adam kimi ad qazanmışABŞ prezidenti Abram Linkolnun ləqəbidir. “Qoca Eyb” ifadəsindəki qoca daha çox “ağıllı, müdrik“ mənalarını ifadə edir. Müdrik, təmiz adamlar haqqında danışdıqda bu frazeologizm işlədilir. Belə frazeologizmlərin koqnitiv aspektdən tədqiqi tədqiqatçıdan müvafiq milli mədəniyyətə aid biliklərə yiyələnməyi tələb edir. Frazeologizmlərdə dərin mənanın mövcudluğu onların milli-mədəni özünəməxsusluğundan qaynaqlanır. Tədqiqata əsasən belə nəticəyə gəlmək olar ki, frazeoloji vahidləri araşdırarkən xalqın tarixi, mədəniyyəti, dünyagörüşü ilə bağlı məlumatların nəzərə alınması bir çox alt semantikaların, etimonların müəyyənlə– şdirilməsinə yardımçı ola bilər. Digər tərəfdən isə, həmin məlumatların müqayisəli şəkildə araşdırılması frazeoloji sistemlərin aid olduqları dildə danışanların hansı dəyərlər sisteminin daşıyıcısı olduğunu ortaya qoyur. Frazeologizmlər əksəriyyət etibarilə milli dilin frazeoloji-idiomatik səciyyəli vahidlərindən ibarət olsa da, universal və bəşəri qavramların, dəyərlərin konseptual kontekstində ortaya çıxır. İstifadə olunmuş ədəbiyyat 1. 2. 3. 4. 5. Babaşova G.H.(2016). Azərbaycan dilində predikativ quruluşlu frazeoloji vahidlər. // Fil.üzrə fəlsəfə dok. dərəcəsi almaq üçün təqdim edilmiş dis. avtoref. – Bakı. – 27 s. Qurbanov A.M. (1993). Ümumi dilçilik. II c. – Bakı: Maarif. – 548 s. Məmmədov A. (2008). Dilçiliyin müasir problemləri. – Bakı: ADU nəşr. MMC. – 91 s. Verdiyeva Z., Ağayeva F., Adilov M. (1979). Azərbaycan dilinin semasiologiyası. – Bakı: Maarif. – 306 s. Vəliyeva F.M. (2014). Azərbaycan və ingilis dillərində ornitonim tərkibli frazeoloji birləşmələrin leksik-semantik xüsusiyyətləri. // Fil.üzrə fəlsəfə dok. dərəcəsi almaq üçün təqdim edilmiş dis. avtoref. – Naxçıvan. – 24 s. -------------------... 176 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University 6. 7. 8. İSBN: elger-etm.com Yusifova G. (2013). İdiomların anlaşılmasında dünyagörüşün rolu (koqnitiv yanaşma). Tətbiqi dilçiliyin müasir problemləri. //Respublika elmi praktiki konfransın materialları. – Bakı, 10-11 dekabr. – S.272-275. Гак В.И.(1977). Сопоставительная лексикология. – Москва. – 264 с. Кунин А.В. (1996). Курс фразеологии современного английского языка. Учеб. для инс-ов ин.яз. 2-ое издание. – М.: Высшая школа. – 381с. DIFFICULTIES IN DETERMINING THE CATEGORY OF ANIMATE NOUNS Gulabat Bayramova Lecturer Ganja State University, bayramovagunsah@gmail.ru ORCID: 0000-0001-7067-4228 Abstract. The process of teaching Russian as a foreign language is colossally different from teaching Russian as a mother tongue. Students enter the university with a certain “knowledge base”, which determines the further specifics of training. The process of teaching students the Russian language itself is as interesting as it is difficult, since the Russian language has a rich vocabulary and complex grammar. In the teaching process, teachers often use the method of comparing two grammars. In the process of teaching nouns, foreign students have a number of difficulties. This is primarily due to the fact that when studying a language, students compare Russian grammar with the grammar of their native language, and then a number of questions arise: Well, why a cat, a doll, a butterfly who? In order to answer these questions, consider the lexical and grammatical properties of nouns A noun is a class of words that have a substantive meaning, which have categories: gender, number and case and are able to fulfill the role of subject and object in a sentence. Subject meaning is expressed primarily in the fact that nouns designate specific objects; house, pencil, book, pen. In this case, both the lexical and grammatical meaning express objectivity. However, the subject meaning can be understood in a broad, generalized grammatical sense, and therefore the category of nouns includes words denoting a state, action, a sign: excitement, running, whiteness. The general objective meaning inherent in nouns can be revealed by asking who? what? Key words: noun, category of animation, morphological categories, common and proper nouns, exceptions. ТРУДНОСТИ В ОПРЕДЕЛЕНИИ КАТЕГОРИИ ОДУШЕВЛЕННОСТИ ИМЕН СУЩЕСТВИТЕЛЬНЫХ Байрамова Гюлабат Əsgərxan qızı Преподаватель Гянджинский Государственный Университет, Азербайджан Аннотация. Процесс обучения русского языка как иностранного колоссально отличается от обучения русского как родного. Студенты поступают в ВУЗ с определенным «багажом знаний», что и определяет дальнейшую специфику обучения. Сам процесс обучения студентов русскому языку является настолько интересным, как и сложным, так как русский язык имеет богатый словарный состав и сложную грамматику. В процессе преподавания педагоги, часто используют метод сопоставления двух грамматик. В процессе обучении имени существительных у иностранных студентов возникают ряд сложностей. Это в первую очередь связанно с тем, что изучая язык студенты сравнивают русскую грамматику с грамматикой родного языка, и тут возникают ряд вопросов: Ну почему же кошка, кукла, бабочка кто? Для того что бы ответить на эти вопросы рассмотрим лексико-грамматические свойства имен существительных. -------------------... 177 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com Ключевые слова: имя существительное, категория одушевленности, морфологические категории, нарицательные и собственные существительные, исключения. Имя существительное – это класс слов, имеющих предметное значение, обладающих категориями: рода, числа и падежа и способны выполнить в предложении роль подлежащего и дополнения. Предметное значение выражается прежде всего в том, что имена существительные обозначают конкретные предметы; дом, карандаш, книга, ручка. В этом случаи и лексическое и грамматическое значение выражают предметность. Однако предметное значение может пониматься и в широком, обобщенно –грамматическом смысле, и поэтому в разряд имен существительных включаются слова обозначающие состояние, действия, признак: волнение, бег, белизна. Свойственно существительным общее предметное значение может быт выявлено с помощью вопросов кто? что?В русском языке к одушевлённым именам существительным относятся слова обозначающие людей и животных. Они отвечаю на вопрос кто? учитель, наставник, падре, сверстник. Неодушевлённые имена существительные обозначают названия неживых предметов, предметов растительного мира и отвечают на вопрос что? (выступление, конференция, рисунок, береза). К ним же относятся собирательные имена существительные типа группа, народ, толпа, стая, крестьянство, молодёжь, детвора ит.д. Единственным отступлением от последовательного выражения одушевленности во множественном числе является форма вин. падежа, равная именительному (а не родительному) падежу, у слов — названий лиц в составе конструкций типа идти в солдаты, взять (кого-нибудь) в курьеры, пойти в няньки Так в русском языке деление существительных на одушевлённые и не одушевлённые не зависит от того, какой предмет это существительное обозначает – живые существа или предметы неживой природы. Так, с грамматической точки зрения берёза, сосна, дуб – существительные неодушевлённые, а с научной точки зрения это живые организмы. В грамматике названия умерших людей – мертвец, покойник – считаются одушевлёнными, и только существительное труп – неодушевлённое. Таким образом, значение одушевлённостинеодушевлённости – категория чисто грамматическая. Категория одушевленности – грамматическая категория которая проявляется в СР склонении и отличается от неодушевленных существительных винительным падежом. Основное значение форм именит падежа в СРЯ – значение субъекта, а в винительном падеже – объекта действия. В древне русском языке эти формы совпадали: отьцъ любитъ сынъ. С развитием языка в целом, возникла необходимость выражения субъектно-объектных отношений. Решение задачи – использование Р.П. в значении винительного падежа для обозначения объекта. Почему именно родительный? Рп и вп параллельно употребляются в некоторых синтаксических конструкциях: а) при отрицательном и утвердительном сказуемом: прочитал книгу – не прочитал книги; б) при неполном и полном охвате действия объекта: принеси воду – принеси воды. Категория одушевленностисти первоначально была грамматическая категорией лица. Она начала формироваться еще в праславянскую эпоху. Сначала проявлялась в совпадении форм рп и вп собственных имен существительных мужского рода ед числа, для обозначения лиц муж пола занимающих существенное положение в общественной и семейной иерархии. История развития этой категории началась еще в 11 в. К 14 категория одушевленности распространилась на все сущ-ные муж рода. В начале века она укрепилась среди ед.ч. и мн.ч муж.рода,а затем распространилась на слова жен рода, обозначавших лица: жонок и дhвок наказоуеть. Последний этап начинается с VII в. когда категория одушествленности стала охватывать слова, обозначающие другие живые существава – животные. В сря есть словосочетания, в которых в словах сохраняется старя форма вин паежа: выйти в люди – увидеть людей, пойти в гости – пригласить гостей, взять в жены – увидеть много жен. Следы старого вин падежа сохранились в наречии замуж – за моужь. -------------------... 178 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com У сущ.с древней основой на -6, -jo, -й (у краткое) н -і, обозначающих одуш-е и неодуш-е предметы, еще с общеславянской эпохи в ед.ч. совпадали формы В.П.с формами И.П.. Вследствие этого возникло затруднение при разграничении субъекта действия (И.П.) и объекта действия (В.П.): Весло платье. Это обстоятельство послужило причиной к развитию категории одушевленности. Проявилось это уже на общеславянской почве у сущ, обозначающих одушевленные предметы, путем вытеснения старой формы В.П.ед.ч. формой Р.П.ед.ч. и отражалось в старославянском языке. Усилилось это явление в древнерусском языке к XIII—XIV вв. Как видно из примеров, совпадение ед.ч.В.П. с Р.П.сначала происходит у сущ. со значением лица. Названия лиц, занимающих низкое служебное положение, детей, а так же животных выступают еще долго в старой форме В.П., совпадающего с И.П.. Пережиточными формами стаpoгo В.П.ед.ч. в современном русском языке являются: на конь, наречие замуж.Развитие категории одушевленности в разных по значению группах сущ-х происходило постепенно, не в одно время.С XIV в. во мн.ч., очевидно, по аналогии с ед-м ч.В.П. тоже начинает совпадать с Р.П., причем первоначально для лиц мужского пола: созъва болдръ и кыюнъ (Лавр. лет.).Более позднее совпадение В.П. с Р.П. во мн.ч. объясняется тем, что формы И.и В.п. во мн.ч. у сущ-х м. рода всегда различались.Примерно с XVI в. этот процесс осуществляется во мн.числе и для сущ. с основой на -a, -ja: вдовицъ и сиротъ покопти (Дом.). С XVII в. это явление распространяется и на сущ-е, обозначающие названия животных и птиц: и у той привады птицъ прикормить (Улож.), хотя еще были живы и старые формы винительного падежа, совпадающие с именительным падежом: А бываешь теми птицами потеха на лебеди, на гуси, на утки, на жеравли, на иные птицы и на зайцы (Котош.).В современном русском языке старые формы В.П. мн. ч. сохранились в выражениях: пойти в гости, выйти в люди, произвести в офицеры .В украинском. и белорусском языках вполне закономерны в названиях животных старые формы В.П.: укр.— пасти воли та корови; белор.— пасвщь валы ды каровы; русск. – пасти волов и коров. Грамматически категория одушевлённости-неодушевлённости выражается в том, что  У одушевлённых существительных форма винительного падежа множественного числа совпадает с формой родительного падежа множественного числа: (в.п. мн.ч. = р.п. мн.ч.) р.п. (нет) детей, птиц, бабочек в.п. (любить) детей, птиц, бабочек  У неодушевлённых существительных форма винительного падежа множественного числа совпадает с формой именительного падежа множественного числа: (в.п. мн.ч. = им.п. мн.ч.) и.п. (есть) книги, горы, моря в.п. (вижу)книги, горы, моря Кроме того, у одушевлённых существительных мужского рода II склонения винительный падеж совпадает с родительным так же и в единственном числе, у неодушевлённых – с именительным: вижу мальчика, медведя, лебедя, но отряд, лес, полк. Так же надо отметить, что чаще существительные мужского и женского рода относятся к одушевленным. Среди существительных среднего рода одушевлённых мало. Это – дитя, лицо (в значении "человек"), животное, насекомое, млекопитающее, существо ("живой организм"), чудище, чудовище, страшилище и некоторые другие. Так же интересен тот факт, что при метафорическом переносе с неживого предмета на живой существительные могут сохранять оба варианта болван («грубо обтесанный обрубок дерева, чурка; жесткая (обычно деревянная) форма для расправления шляп, париков», неодуш.) — болван («тупица, неуч», одуш.); а при обратном переносе существительные сохраняют категорию одушевленности, например: змей («змея», одуш.) — [воздушный] змей («игрушка», одуш.). -------------------... 179 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com Часто в школьной программе названия игрушек, механизмов, изображений человека даются в виде исключения и относятся к одушевлённым существительным: она очень любила свою куклу, матрёшку, робота. Это связано с тем, что детям присущи относиться к своим игрушкам как к живым сущностям. Они любят, заботятся о них как о живых. В этой категории так же рассматриваются названия фигур в играх (шахматах, картах) пожертвовать коня, взять туза. Часто встречаемые в сказках и легендах Название богов, мифических существ (леший, русалка, чёрт, водяной) относятся к одушевлённым существительным, а названия планет по имени богов – к неодушевлённым: глядя на Юпитер, они молили Юпитера о помощи. Несмотря на четкое распределение существительных по категориям по сей день у ряда существительных наблюдаются колебания в выражении категории одушевлённостинеодушевлённости: рассматривать инфузории и инфузорий, убивать бактерии и бактерий. В отличии от русского языка в азербайджанском языке нет колебаний в категории одушевленности. Так же как в русском языке в азербайджанском языке Имя существительное – самостоятельная часть речи. Обозначает одушевленные и неодушевленные предметы, явления, процессы или состояния, определенные действия (oxuma – чтение) или признаки (cəsarət, igidlik – смелость). Как в русском, так и в азербайджанском различают собственные (xüsusi) и нарицательные (ümumi) имена существительные; конкретные (konkret), абстрактные (mücərrəd), собирательные (toplu), вещественные; одушевленные (canlı) и неодушевленные (cansız). Но категория одушевленности это не грамматическая форма, в отличии от русского языка, в Азербайджанском языке к одушевленным существительным относятся только люди и совокупность людей так например: народ, группа, войска являются одушевленными существительными. А все остальные предметы не живого мира, а так же предметы растительный и животный мира отвечают на вопрос что. Список использованной литературы 1. Виноградов В.А. (1990). Категория одушевленности и неодушевленности // Лингвистический энциклопедический словарь. – М.: СЭ. – С. 342—343. 2. Крысько, В. Б. (1994). Развитие категории одушевленности в истории русского языка. – Москва. 3. Историческая грамматика азербайджанского языка. (2012). –Баку: Наука и просвещение. 4. Нагдалиев А. (2016). Современный азербайджанский язык. – Гянджа. 5. Современный русский язык. (2004). Морфология. – Воронеж. 6. Рыбачева Л.В. (2019). Учебник по русскому языку. 5 класс (Ладыженская, Тростенцова и Баранова). – Москва: Просвещение. -------------------... 180 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com PEDAGOGICAL SCIENCE / PEDAQOJİ ELMLƏR THE ROLE OF EDUCATION AND TRAINING IN THE STORIES OF JALIL MAMMADGULUZADEH Kamal Jamalov PhD, Associate Professor Honorable teacher of the Azerbaijan Republic Nakhchivan Teacher Institute, Azerbaijan ORCİD İD: 0000-0003-1977-7250 Abstract. In the article, the definition of the purpose and content of the training in the stories of the great thinker and pedagogue Jalil Mammadguluzadeh became the object of research. It is noted that, Jalil Mammadguluzadeh put forward very serious pedagogical ideas related to the education of parents and the upbringing of children in the new spirit. The main point of the story is that every parent must pay his parental debt properly, bring up his child as a useful member of society, and should be concerned with the child's fate. The article also emphasizes that in order to raise morally strong, honest citizens, parents must be somehow impeccable and have some pedagogical knowledge. Parents are called to moral perfection and exemplary behavior by the educator. Jalil Mammadguluzadeh considers expedient to give preference to encouragement and in rare cases to apply punishment in his stories. Jalil Mammadguluzadeh calls children the hope, spirit and heart of the people and thinks it is important for them to get an education, to have decency and pure morals. He considers the parents themselves are to be scientific and educated as a main method of such caring. It was concluded from the stories that each parent who loves his child and responsible for their child's happiness, should work to ensure that the child should not be left out of education. Otherwise, what disaster their children will had, the cause will be the parents themselves and they will also suffer. Key words: Great thinker and pedagogue Jalil Mammadguluzadeh; Pedagogical-psychological and didactic position in stories; Personal example of a parent in shaping children's worldview; Positive manifestations of morality; To bringing up honest citizens; The importance of enlightenment. CƏLİL MƏMMƏDQULUZADƏNİN HEKAYƏLƏRİNDƏ TƏLİM VƏ TƏRBİYƏNİN ROLU Camalov Kamal Həsən oğlu Pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Naxçıvan Müəllimlər İnstitutu, Azərbaycan kamal.camalov@gmail.com Xülasə. Məqalədə böyük mütəfəkkir və pedaqoq Cəlil Məmmədquluzadənin hekayələrində tərbiyənin-təlimin məqsəd və məzmununun müəyyənləşdirilməsi tədqiqat obyektinə çevrilmişdir. Göstərilir ki, Cəlil Məmmədquluzadə valideynlərin maarifləndirilməsi və uşaqların yeni ruhda təlim-tərbiyəsi ilə bağlı çox ciddi pedaqoji ideyalar irəli sürmüşdür. Hekayələrin başlıca məğzi ondan ibarətdir ki, hər bir valideyn öz valideynlik borcunu layiqli şəkildə ödəməli, uşağını cəmiyyətin yararlı üzvü kimi tərbiyə etməli, aqibəti ilə maraqlanmalıdır. Əxlaqi cəhətdən möhkəm olan namuslu vətəndaşlar tərbiyə etmək üçün valideynlərin özlərinin qüsursuz olmaları, onların müəyyən qədər pedaqoji biliklərə yiyələnmələri zəruri hesab edilir. Valideynlər maarifçi pedaqoq tərəfindən mənəvi-əxlaqi kamilliyə, nümunəvi davranışa çağırılır. Cəlil Məmmədquluzadə hekayələrində rəğbətləndirməyə üstünlük verməyi, nadir hallarda cəza tətbiq etməyi məqsədəuyğun hal hesab edir. Cəlil Məmmədquluzadə uşaqları xalqın ümidi, canı, ürəyi adlandırır və onların oxumasını, ədəbə, pak əxlaqa sahib olmalarını zəruri sayır. Bu kimi qeydə qalmağın ən balaca məqsədini isə valideynlərin özlərinin elmli, təhsilli olmasında görür. Hekayələrdən sonda belə nəticəyə gəlinir ki, -------------------... 181 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com övladını sevən, onun xoşbəxtliyi üçün məsuliyyət daşıyan hər bir valideyn çalışmalıdır ki, övladı təhsildən kənarda qalmasın. Əks təqdirdə, övladının başına hər nə fəlakət gələcəksə, hamısının səbəbi özü olacaq, özü də əzab çəkəcəkdir. Açar sözlər: Böyük mütəfəkkir və pedaqoq Cəlil Məmmədquluzadə; Hekayələrdə pedaqojipsixoloji və didaktik mövqe; Uşaqların dünyagörüşünün formalaşmasında valideynin şəxsi nümunəsi; Əxlaqın müsbət təzahürləri; Namuslu vətəndaşlar tərbiyə etmək; Maarifçiliyin əhəmiyyəti. Gənc nəsildə vətənpərvərliyin, tarixə, milli kökə bağlılığın və dünyagörüşün formalaşmasına xidmət böyük demokrat Cəlil Məmmədquluzadənin hekayələrində layiqli yer almışdır. Cəlil Məmmədquluzadə dünyəvi təhsilin müdafiəçisi olmaqla, xalq maarifinin carçısı kimi yeni ideyalar irəli sürərək Azərbaycan pedaqoji fikrini daha da zənginləşdirmişdir. O, xalqa öz mədəniyyətini inkişaf etdirmək sahəsində hərtərəfli yardım etməklə yanaşı, onun maarifini, məktəb təhsilinin irəli aparılması uğrunda da mübarizə aparmışdır. Oxucular yeni-yeni əsərlər gözləyirdi. Belə bir dövrdə yeni ideyaları xalqa vaxtında çatdırmaq vacib idi. Bunun üçün də kiçik həcmli əsərlərə ehtiyac artmışdı. Bununla belə, bu əsərlər günün ehtiyacı ilə yarandığından bəzən satirik şeir, felyeton və ya publisistik səciyyəli olurdu, burada da ideyaya üstünlüyü mollanəsrəddinçi Cəlil Məmmədquluzadə verirdi. Ulu öndər Heydər Əliyev belə bir fikir xatırladır: “Yazıçı, şair dövrün nəbzini tutmağı bacarmalı, aktual mövzuları gündəmə gətirməli, ideya və bədii cəhətdən onları yüksək səviyyədə həll etməyi bacarmalıdır”. Çünki cəmiyyətin inkişafının bütün mərhələlərində pedaqogikanın əsas vəzifəsi tərbiyələndirmək olmuşdur. Pedaqogika deyir ki, “tərbiyə işinin məqsədi nə qədər düzgün müəyyənləşdirilib mütəşəkkil surətdə həyata keçilirsə, onun səmərəsi bir o qədər artar...” (Sadıqov, Həsənli, 2015: s. 47). Elə bu mənada, bir əsrdən artıqdır ki, Azərbaycanda demokratik pedaqojitərbiyəvi ideyaların inkişafında Cəlil Məmmədquluzadənin şah əsəri “Molla Nəsrəddin” jurnalı mühüm rol oynayır. Cəlil Məmmədquluzadənin yaradıcılığının vüsəti, əhatə və təsir dairəsi son dərəcə genişdir. O, yaşayıb-yaratdığı dövrdə yalnız vətəni Azərbaycanda deyil, Yaxın və Orta Şərqin bir sıra ölkələrində də xalq azadlıq hərəkatına, ictimai satiranın inkişafına qüvvətli təsir göstərmiş, onlarca satirik şair və yazıçılar üçün nümunə olmuşdur. Yeni ideyalar aşılayan, məzhəkəçiliyin gələcək yolunu işıqlandıran Cəlil Məmməqduluzadə bir kəndin, bir qəsəbənin simasında böyük bir vilayəti ümumiləşdirir, rast gəlinməyən kamil tip və xarakter yaradır, ilk baxışda nəzərə çarpmayan ailə-məişət məsələlərinə ictimai məna vermişdir. Azərbaycan məktəb və pedaqoji fikir tarixinin səlnaməsinə, başqa sözlə desək, qızıl fonduna daxil olan gözəl satirik-yumoristik şeir, felyeton, hekayələr də bundan sonra yarandı. Cəilil Məmmədquluzadə hekayələrində zamanın çox vacib məsələlərini işıqlandırır və “Molla Nəsrəddin” jurnalını isə xalqın siyasi şüurunu oyadan, onları təlimlə, təhsillə səsləşən bir orqan kimi qiymətləndirir, bütün müsəlman aləmini bürümüş qəflət və nadanlığa, mövhumatçılıq və elmsizliyə qarşı atəş açan mübariz mətbuat nümunəsi kimi təqdir edirdi. Cəlil Məmmədquluzadə keçmişin bütün çirkablarına qarşı kinayəli və eyhamlı qələmi ilə “Poçt qutusu”, “Usta Zeynal”, “Dəllək”, “Pirverdinin xoruzu”, “Zırrama”, “Saqqallı uşaq”, “Oğru inək”, “Buz”, “İki alma”, “İki qardaş”, “Yan tütəyi”, “Şərq fakültəsi” və s. hekayələrində təlim və tərbiyənin, müxtəlif adət və ənənələrin bu və ya digər cəhətlərinə diqqəti cəlb edir. Cəlil Məmmədquluzadənin hekayələrində pedaqoji-psixoloji və didaktik mövqe öz-özlüyündə meydana çıxırdı. Bu hekayələrin bir çoxu məhz uşaqların təhsili, tərbiyəsi, düşdüyü ağır mühit, keçirdiyi iztirablarla bağlıdır. Uşaq şəxsiyyətinin inkişafında və formalaşmasında ictimai mühitin, ailə həyatının təsirini əks etdirən bu hekayələrdə Cəlil Məmmədquluzadənin tərbiyəyə dair fikirlərini iki hissəyə ayırmaq olar. Bunlardan biri oğurluq, yalançılıq, qorxaqlıq, riyakarlıq və s. kimi çirkin sifətlərin, yəni əxlaqın mənfi təzahürlərinin ifşasıdırsa, digəri isə tərbiyənin müsbət cəhətlərindən olan cəsarət, doğruçuluq, şüurlu intizam və humanizm ideyalarının, yəni əxlaqın müsbət təzahürünün təbliğ edilməsidir. -------------------... 182 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com Cəlil Məmmədquluzadə uşaqların tipik obrazını həmişə “tipik şəraitdə” verir. Uşağın hansı ailəyə mənsub olması bu və ya digər ictimai mühitin onların xarakterində və həyatında nə şəkildə təzahür etməsi hekayənin əsasında durur. Quru nəsihətçiliyə, formal didaktizmə yol verməmək üçün Cəlil Məmmədquluzadə uşaqların ailədə tərbiyəsi məsələlərinə həsr etdiyi əsərləri həyati hadisələr, maraqlı süjetlər əsasında yazmışdır. “Saqqallı uşaq” və “Oğru inək” hekayələrində uşaqların tərbiyəsində, onların dünyagörüşü və davranışının formalaşmasında valideynin mühüm rol oynadığını göstərən pedaqoq bəzən sadəcə nəsihət yolu ilə yox, müfəssəl təsvir yolu ilə oxucusunda maraqlı obrazlar yarada bilir. “Zırrama” hekayəsində diqqəti cəlb edən bir cəhət də ondan ibarətdir ki, pedaqoq heç bir pedaqoji-psixoloji nəticə çıxarmır. O, məsələnin yalnız təsvirini verir, nəticəyə gəlməyi isə oxucuların ixtiyarına verir. “...Dünən mən idarədə qeyri həmşərilərimin birinə rast gəldim və bu keyfiyyət yadıma düşdü. Ona dedim: Gözün aydın olsun, bizim gözəl vilayətdən buraya bir həmşərimiz də gəlib. Dedi: – Kimi deyirsən? Dedim: – Novruz ağanın oğlu Qurbanqulu bəyi. Mənim bu sözümün cavabında indiki həmşərim Qurbanqulu bəy barəsində tək bir söz buraxdı; amma bilmirəm bu nə sirdir ki, o söz mənim yadımdan heç çıxmır. Dedi: Ay Molla əmi, hələ o zırrama haradan gəlib səni tapıb? Dedim: – Zırrama nəyə deyirsən? Dedi: – Zırrama haman adama deyirəm ki, onun adı Qurbanqulu bəydir, özü də Novruz ağanın qardaşı oğludur və özü də bizim gözəl vətənimizin meyvəsidir. Dedim: – Bir də de! Dedi: – Zırrama! Amma heç yadımdan çıxmır” (Məmmədquluzadə, 2004: s. 242-243). “Saqqallı uşaq” hekayəsində pedaqoq əsərin əsas ideyası ilə yanaşı, ata-anaları uşaqlarda yalançılıq, qorxaqlıq, böyüklərin sözünə baxmamaq və s. zərərli vərdişlərin yaranıb kök atmasına qarşı mübarizə aparır və qələm dostlarını da bu mübarizəyə səsləyir. Ata görür ki, evin divarını yazıblar. O, elə anlayır ki, bunu yazan uşaqlar olar. Ona görə də uşaqlarını çağırır. Uşaqların isə üçü də and-aman içir ki, divarı biz yazmamışıq. Uşaqların andamana döşənməsi uşqların dədəsini və ya Molla əmini üzür. Üzünü uşaqlara tutaraq deyir: – Mən sizdən o qədər divarı yazmağınızdan ötrü incimirəm, nə qədər ki, sizin danmağınıza inciyirəm; sizin qorxudan yalan danışmağınıza inciyirəm. Ona inciyirəm ki, söz yox, divarı yazan üçünüzdən birinizdi; amma üçünüz də and-aman eləyirsiniz ki, siz yazmamısınız. Pəs sizdən savayı bu evdə uşaq ki, yoxdu (Məmmədquluzadə, 2004: s. 268). Onlara belə bir işin doğru olmadığını izah edir, həmçinin, tapşırır ki, bir də divarı yazmasınlar. Göründüyü kimi, atanın öz uşaqlarının divarı yazmalarından daha çox, onların bunu danmaları, qorxularından yalan danışmaları narahat edir. Ata dünyagörmüş, təcrübəli adamdır, “qoca mürəbbidir”, o, bəzən hirslənib uşaqlarına qışqırsa da, onlara şiddət göstərməmiş, heç cəzalandırma üsulundan da belə istifadə etməmişdir. Ata bu qərara gəlir ki, uşaqların şüuruna zəruri təsir göstərmək, divarı yazmağın pis iş olduğunu onlara anlatmaq lazımdır. Bunun üçün o, əvvəl hökmə, öyüd-nəsihətə müraciət edir. Bunların uşaqlara təsir etmədiyini gördükdən sonra başqa vasitəyə əl atır. Uşaqların yaşına, səviyyəsinə uyğun hərəkət edib bu dəfə onlara heç bir söz demir. Elə düşünür ki, bəlkə uşaqlar öz inadlarından əl çəkələr, divarı yazmağın “hər babətdən pis iş” olduğuna inanalar. Valideyn-övlad rəftarında ata tərbiyə üsulunun üç növündən istifadə edir, təcrübədən keçirir: öyüd-nəsihət, məcburiyyət və inandırma. Sonuncu üsulu ata daha faydalı, təlim-tərbiyə işində əlverişli hesab edir. Lakin bunlar heç bir nəticə vermir. Bildiyimiz kimi, pedaqogikada tərbiyənin metodlarından biri də rəğbətləndirmə və cəzadır. “Ailə və məktəb təcrübəsində cəzalandırmanın aşağıdakı növlərindən istifadə olunur: tənbeh, töhmət, danlaq, nəzərdə tutulmuş hər hansı bir işi təxirə salmaq və s. Cəza zəruri hallarda tətbiq edilməli və -------------------... 183 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com əsaslandırılmış şəkildə olmalıdır” [5, 260]. Axırda məlum olur ki, divarı yazan balaca uşaqlar deyil. Divarı yazan “qırx-qırx beş yaşlı, ucaboy, bir kasıb və fağır İran əhli” saqqallı uşaq Kəblə Əzimdir. “Divarda heyvana oxşar bir cızma-qara çəkilib, altından bir neçə əlif, yanında bir neçə girdə şey. Mən çox təəccüb elədim və əhvalım da birdən nədənsə dəyişdi. Kəblə Əzim mətləbi duydu və mən soruşmamış dedi: – Molla əmi, doğrusu mənim dərsim-zadım yoxdu, bu bir yaddaşdı, yazdım ki, hesablar dolaşmasın” (Məmmədquluzadə, 2009: s. 269-270). Cəlil Məmmədquluzadənin bu hekayəsində ictimai-siyasi mühitin dözülməz olması öz əksini tapırdısa, hekayənin əsas qayəsi xalqın maariflənməsinə xidmət etməsi diqqəti daha çox cəlb edir. Kəblə Əzimi bu vəziyyətə salan mühitə nifrət nəzəri ilə baxır, eyni zamanda Kəblə Əzim kimilərinin savadsızlığına acı-acı gülür. Belələrini gec də olsa yeni üsullu məktəblərdə oxumağa çağırır. Cəlil Məmmədquluzadə əlinə qələm aldığı ilk günlərdən həm böyüyən nəslin, həm də yaşlıların təlim-tərbiyəsi məsələləri ilə ciddi məşğul olmuşdur. Onun elə bir hekayəsini, felyetonunu, şeirini, dram əsərlərini tapmaq olmaz ki, orada məktəb-maarif, təlim-tərbiyə məsələlərinə toxunulmamış olsun. Cəlil Məmmədquluzadənin bu problem ətrafında apardığı mübarizəsinin əsas məqsədi – gənclərin təlim-tərbiyə işlərini yaxşılaşdırmaq, köhnə molla məktəblərini yeni üsullu məktəblərlə əvəz etmək, təlim üsullarını, onun məzmununu dəyişdirmək, əhalinin savadlanmasına kömək etmək, bədən cəzasını məktəblərdə qadağan etmək və s. məsələlər idi. Hər bir oxucu Cəlil Məmmədquluzadə yaradıcılığına diqqət etsə onun belə bir fikri tez-tez vurğuladığının şahidi olacaqdır: müasir məktəb olmasa müasir gənclik də olmaz. Xalqın mədəniyyətinin inkişafını, şüurunun oyanmasını, müasir tədris ocaqlarının yaradılmasını və burada dərs deyən əsl xalq müəllimlərinin hazırlanmasını böyük demokrat təkidlə tələb edirdi. Uşaqların tərbiyəsinə öz müsbət təsirini göstərə biləcək hekayələr içərisində “Oğru inək” və “İki alma” hekayələri də vardır. Uşaqların dünyagörüşünün formalaşmasında valideynin şəxsi nümunəsi mühüm, bəzən də həlledici rol oynayır. Ona görə də ata-analar istər ailədə, istərsə də ictimai həyatda düzgün mövqe tutmalı, insanlarla normal davranmalı, oğurluq, yalançılıq və s. kimi pis işə, pis sifətə yol verməməlidir. Hər bir valideyn övladının insan olması üçün ona düzgün tərbiyə verməlidir. Ailədə ata və ananın qarşılıqlı səmimi münasibətləri, xeyirxahlığı övlad tərbiyəsinin əsasıdır. Uşaq mənəviyyatın, əxlaqın ilk dərslərini ailədə alır. Bu mənada, müəyyən bir səhvlik və ya səhlənkarlıq uşağın mənəviyyatına müəyyən mənada mənfi təsir göstərər. Cəlil Məmmədquluzadənin fikrincə, uşaqları kiçik yaşlarından etibarən əxlaqın müsbət təzahürləri, xüsusilə, vətənsevərlik, namus, mədəniyyət, insaniyyət, xeyirxahlıq, doğruçuluq, düzgünlük, humanizm ruhunda tərbiyə övladın əxlaqına, mənəviyyatına müsbət təsir edir. Çünki uşaqların dünyagörüşünün formalaşmasında valideynin şəxsi nümunəsi mühüm, bəzən də həlledici rol oynayır. Ona görə də ata-analar istər ailədə, istərsə də ictimai həyatda düzgün mövqe tutmalı, insanlarla normal davranmalı, oğurluq, yalançılıq və s. kimi pis işə, pis sifətə yol verməməlidir. “Danabaş kəndinin məktəbi”ndə isə fırıldaqçı Şeyx Nəsrullahdan sonra həmin kəndə yeni maarif ziyası gəlir. Şeyx Nəsrullahı böyük ehtiramla qarşılayan avamlar Həsənov kimi maarif ziyasından isə ürküb qaçırlar. Ata-analar öz övladlarına sonsuz məhəbbət bəslədikləri üçün, onları məktəbə göndərmir ki, guya uşaq elm dalınca getsə, o əziyyət çəkər, narahat olar, cəfəng işlə məşğul olar. Soldat sözünü eşidən kimi uşaqlarını “kərmə qalağında” (Məmmədquluzadə, 2004: s. 222) gizlədirlər. Elmi-maarifi cəfəng iş hesab edən savadsız ata-anaları Cəlil Məmmədquluzadə ayıltmaq istəyirdi, onları yaşadıqları mühitə açıq gözlə, iti əqillə, sağlam düşüncə ilə baxmağa, cəhalət bataqlığından çıxarmağa çalışırdı. Ata öz oğluna çox həvəslə: “...küçədə, bazarda öz qəsdinə iqdam edərək, hər günü bayram edərək, günləri axşam edərək, xoşladığın tək dolanıb, gəzməyinə razı olub, mən səni bir sənətə də qoymamışam, zurna, qaval çalmağını xoşlamışam öz başına boşlamışam...” – deyirdi. Elmin, maarifin işığını başa düşməyən bu avam və nadanlar şallaq və tatarın gücünə uşaqlarını məktəbə gətirirlər. Oxumaq, bilik əldə etmək onların anlayışında yoxdur. Müəllim Həsənov da bu kəndə öz ağlı, fərasəti, bacarığı və təcrübəsi ilə deyil, rəsmi dövlət adamları ilə gəlmişdir. -------------------... 184 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com Məhz buna görə də o, bir müəllim kimi maarifin əhəmiyyətini kəndlilərə başa sala bilmir. Avam camaatın suallarına verdiyi cavablar gülüş hədəfinə çevrilir, özü də pis vəziyyətdə qalır. Cəlil Məmmədquluzadənin əsərlərinin böyük bir qisminin mövzusu xalq pedaqogikasının müvafiq nümunələrindən, o cümlədən ağılardan, laylalardan, atalar sözlərindən, məsəllərdən, rəvayətlərdən, əfsanələrdən, əsatirlərdən, nağıl və dastan qəhrəmanlarının ibarəli ifadələrindən, habelə, xalq hikmətlərindən götürülsə də, müəllif yeri gəldikcə Şərq xalq pedaqogikasına, onun “Kəlilə və Dimnə”, “Qabusnamə” kimi “yüz illər ərzində maraqla oxunmuş və oxucuların neçə-neçə nəslinin zehninə hakim olmuş” (Göyüşov, 1972: s.7) monumental abidələrinə də müraciət etmişdir. Vətənpərvər ədib əksər hallarda nə mövcud nümunələrin özünü, nə də onlardan qabaq bu mövzuya müraciət edən sənətkarları təkrar etməmiş, hər bir mövzunu müasirlik mövqeyindən və uşaq psixologiyasının tələbləri baxımından işləməyə çalışmışdır. Yaxşı cəhətdir ki, bu zaman Cəlil Məmmədquluzadə daha çox özünə qədər yazılı ədəbiyyata gətirilməmiş mövzuları işləməyə meyl göstərmişdir. Göründüyü kimi, Cəlil Məmmədquluzadə yaradıcılığında uşaqların taleyini unutmamış, bir pedaqoq kimi avamlığın və nadanlığın qurbanı olan yeniyetmələrin halına acımış, “Ölülər” komediyasında Cəlal və Nazlı kimi, “Danabaş kəndinin məktəbi” pyesində isə Hüseynqulu, Cəfər, Kərimqulu, Qasım, Həsən, Nəcəfəli, Yusif kimi yadda qalan uşaq obrazları yaratmış, qüsur və nöqsanlardan geniş bəhs etmişdir. Yekun olaraq qeyd edək ki, Cəlil Məmmədquluzadə uşaqların və gənc nəslin tərbiyəsi, əxlaqı məsələlərinə həmişə ictimai-mədəni inkişaf baxımından yanaşmışdır. Böyük mütəfəkkir və pedaqoq Cəlil Məmmədquluzadə gənc nəslin tərbiyəsi mövzusunda yazdığı şeir, hekayə, məqalə, felyeton, həmçinin, Azərbaycan xalq pedaqogikası nümunələrində köhnə, çürük təlim-tərbiyə üsullarını tənqid etmiş, uşaqların, gənc nəslin mütərəqqi üsullar əsasında tərbiyələndirilməsinə çalışmışdır. İstifadə edilmiş ədəbiyyat 1. Məmmədquluzadə C (2004). Əsərləri: dörd cilddə. I c. (Tərtib edəni və ön sözün müəllifi akademik Həbibbəyli İ.) – Bakı: Öndər nəşriyyatı. – 664 s. 2. Məmmədquluzadə C (2009). Seçilmiş əsərləri. İki cilddə. I cild (Tərtib edəni və ön sözün müəllifi akademik İ.Həbibbəyli). – Naxçıvan: Əcəmi. – 608 s. 3. Göyüşov Z. (1972). Fəzilət və qəbahət. – Bakı: Azərnəşr. – 470 s. 4. Sadıqov F., Həsənli O. (2015). Tərbiyəşünaslıq. – Bakı: Elm və təhsil. – 360 s. 5. Abbasov A. (2010). Pedaqogika. – Bakı: Mütərcim. – 360 s. 6. Mirəhmədov Ə. (1980). Azərbaycan Molla Nəsrəddini. – Bakı: Yazıçı. – 430 s. 7. Camalov K. (2015). Mollanəsrəddinçilərin maarifçilik ideyaları. – Bakı: Elm və təhsil. – 356 s. UOT: 37 ACMEOLOGICAL CONDITIONS AS THE MAIN FACTOR IN THE DEVELOPMENT OF PEDAGOGICAL SKILLS Shafiga Tahirova PhD Azerbaijan University of Languages, Azerbaijan shafiqat@mail.ru ORCİD İD: 0000-0001-7191-8423 Abstract. The creation of acmeological conditions as a key factor in the development of pedagogical skills is analyzed in the article. The author considers the pedagogical skills to be professional abilities of people engaged in pedagogical activities. According to the author, the pedagogical skills of a teacher depend on their professional knowledge and skills, as well as on their pedagogical abilities. The article shows that -------------------... 185 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com the main components of professional knowledge and professional abilities and the application of those components in the pedagogical process depend on acmeological conditions. The author believes that the assertion of subject and object through acmeological technology in learning and education is self-development and self-improvement, and the development and application of teaching skills, development and implementation of pedagogical projects, the implementation of acmeological consulting, etc., as well as the presence of acmeological environment for creating new models of education. If teachers, students and other specialists working in the field of education would use the theoretical and practical provisions of the article, they will achieve the desired result. Key words: pedagogical skills, acmeological conditions, professional knowledge, acmeological concept, pedagogical knowledge АКМЕОЛОГИЧЕСКИЕ УСЛОВИЯ КАК ОСНОВНОЙ ФАКТОР РАЗВИТИЯ ПЕДАГОГИЧЕСКОГО МАСТЕРСТВА Таирова Шафига Ширали гызы Доктор философии по педагогике Азербайджанский университет языков, Азербайджан shafiqat@mail.ru Аннотация. В статье создание акмеологических условий рассматривается как ключевой фактор развития педагогического мастерства. Автор считает, что педагогические навыки - это профессиональные способности лиц, занимающихся педагогической деятельностью. По мнению автора, педагогические навыки учителя зависят от его профессиональных знаний и умений, а также от его педагогических способностей. В статье показано, что основные компоненты профессиональных знаний и профессиональных способностей и применение этих компонентов в педагогическом процессе зависят от акмеологических условий. Автор статьи считает, что самоутверждение объекта и субъекта через акмеологические технологии в процессе обучения и воспитания является саморазвитие и самосовершенствование, а также развитие и применение педагогических навыков, разработка и реализация педагогических проектов, реализация акмеологических консультации и др., а также наличие акмеологических условий для создания новых моделей образования. Если педагоги, студенты и другие специалисты, работающие в сфере образования, воспользуется теоретическими и практическими положениями статьи, они достигнут желаемого результата. Ключевые слова: педагогическое мастерство, акмеологические условия, профессиональные знания, акмеологическая концепция, педагогические знания AKMEOLOJI ŞƏRAIT PEDAQOJI USTALIĞIN INKIŞAF ETDIRILMƏSININ ƏSAS AMILI KIMI Tahirova Səfiqə Şirali qızı Pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru Azərbaycan Dillər Universiteti, Azərbaycan shafiqat@mail.ru Abstract. Məqalədə pedaqoji ustalığın inkişaf etdirilməsində akmeoloji şəraitin yaradılması əsas amili kimi göstərilir. Müəllif hesab edir ki, pedaqoji ustalıq pedaqoji fəaliyyətlə məşğul olan şəxslərin peşəkarlıq qabiliyyətidir. Müəllifə görə, müəllimin pedaqoji ustalığı onun peşəkar bilik və bacarığından , həmçinin pedaqoji qabiliyyətlərindən asılıdır. Məqalədə peşəkar biliyin və peşəkar qabiliyyətlərin əsas komponentləri və bu komponentlərin pedaqoji prosesdə tətbiq olunması akmeoloji şəraitdən asılı olduğu göstərilir. Məqalə müəllifi hesab еdir ki, təlim və tərbiyə prosesində akmeoloji texnologiyalar vasitəsilə obyektin və subyektin özünütəsdiqi, özünüinkisafı və özünütəkmilləşdirilməsi, həmçinin pedaqoji ustalığın inkisafı və tətbiqi , pedaqoji layihələrin hazırlanması və tətbiqi, akmeloloji konsultasiyaların həyata keçirilməsi və s. eləcə də, yeni təhsil modellərinin yaradılması üçün akmeoloji şəraitin olması əsas amillərdən biridir. -------------------... 186 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com Məqalədə göstərilən nəzəri- praktik müddəalardan müəllimlər, tələbələr və təhsil sahəsində çalışan digər mütəxəssislər istifadə etsələr, lazımi nəticələr əldə edərlər. Açar sözlər: pedaqoji ustalıq, akmeoloji şərait, pedaqoji akmeologiya, peşəkar bilik, akmeoloji konsepsiya, pedaqoji qabiliyyətlər Qeyd etmək lazımdır ki, ayrı-ayrı konkret hadisələrin fonunda, böyüməkdə olan uşağın gələcək inkişafı ücün xoşagəlməz şərait yaranarsa, uşağın inkişafında neqativ nəticələrin köklərinin həm kiçik, həm böyuk dərəcədə dərin ola biləcəyi qaçılmaz olur. Uşağın inkişafında, gələcəkdə onun yüksək “AKME” yə nail olması, həmçinin şəxsi peşəkarlıq qabiliyyətlərinin inkişaf etdirilməsi üçün akmeoloji şəraitin yaradılması vacib amillərdəndir. Akmeoloji şərait O. L. Jukova görə: “Yetkin bir şəxsiyyətin və xüsusən də peşəkarlığının mütərəqqi inkişafının yüksək səviyyəsinə çatmağın asılı olduğu əhəmiyyətli şərtlərdir”. Məsələn, kiçikyaşlı uşağın, yaxud şagird və ya tələbənin hər hansı keçirdiyi xəstəlikdən sonra, onun orqanizminin normaya uyğun bərpa olunması, yaxud orqanizmin vəziyyətinə uyğun olaraq bərpası mümkündürmü? Əlbəttə ki, bu halda onlar üçün fərd i” Akme”yə nail olmaq qeyri-mümkündür. Bu isə nəticə etibarı ilə gələcəkdə onların bir çox peşələrə aparan yollarını bağlayacaqdır, yaxud xoşagəlməz şəraitin təsirindən uşaqların mənəvi-əxlaqi normalarında müəyyən çatışmamazlıqlar müşahidə olunacaqdır. Şübhəsiz bunlar özünu bir çox münasibətlərdə biruzə verəcəkdir. Məsələn, digər insanlarla münasibətdə hörmətsizlik göstərməsi, onlara qarşı güç və zor tətbiq etmək istəyi, çətin vəziyyətdən cıxış yolu tapa bilməmək və s. Bütün bu hallar gənc insanın məktəbəqədər və məktəb yaş dövründə inkişafında müşahidə olunan çatışmamazlıqlardır. Göstərilən bütün bu çatışmamazlıqlar onun mənəviyyatında dərin kök salsa, onda müasir pedaqogikanın işləyib hazırlayacağı heç bir tərbiyə üsulu onların aradan qaldırılmasına kömək etməyəcəkdir. Böyüdükdən sonra isə , həmin gəncin hec bir akmeoloji inkişafı olmayacaqdır. Təhsilalanın məktəb vaxtı əmək və peşənin hər hansı bir sahəsi üzrə yüksək ideala doğru motivasiyası və psixoloji hazırlığı olmasa, şəxsi həyatında seçdiyi subyektiv fəaliyyət sahəsində isə heç bir yüksəlişə, zirvəyə nail olmayacaqdır. Əgər bunun birinci səbəbi şəxsin əmək və peşə hazırlığı üzrə yüksək ideala, psixoloji hazırlığa malik olmamasıdırsa, ikinci səbəbi öyrədənin öyrətmək istəyinin zəif olması, şəxsi peşəkarlığının, pedaqoji ustalığının və yaxud bütün bunların üzə çıxarılmaşı üçün lazımi şəraitin olmamasıdır . Qeyd etmək yerinə düşərdi ki, pedaqoji ustalıq pedaqoji fəaliyyətlə məşgul olan şəxslərin professional ustalıq qabiliyyətidir. Pedaqoji ustalığa malik olan müəllim pedaqoji sənətin sirlərinə dərindən yiyələnən şəxsdir. Müəllimin peşəkrlığı isə: ”müəllimin lazımi biliyə, bacarıqlara, şagirdlərlə yaradıcı şəkiıdə işləyə bilmək texnologiyalarına sahib olması, pedaqoji prosesin incəliklərinə dərindən yiyələnməsidir” (İlyasov, 2018: s.17-18) Müəllimin pedaqoji ustalığı onun peşəkar bilik və bacarığından , həmçinin pedaqoji qabiliyyətlərindən asılıdır. Peşəkar biliyə aşağıdakı komponentləri aid etmək olar: 1. Komplekslik: öyrənilən elmlərin sintezi, analizi, müqayisəsi, ümumiləşdkrilməsi; 2. Biliklərin şəxsi zənginləşdirilməsi; 3. Müəllimin peşəsinə vürğunluğu, həvəsi, şagirdləri maraqlandırmaq bacarığı. Pedaqoji qabiliyyətlərə aiddir: 1. Kommunikativ qabiliyyətlər: insanlara meyl, xeyrxahlıq, ünsiyyətçilik; 2. Perseptiv qabiliyyətlər: peşəkar sayıqlıq, müşahidəçilik, pedaqoji intuisiya; 3. Şəxsiyyətin dinamizmi: emosional sabitlik, özünütənzimləmə. Müasir təhsil sistemində akmeoloji yanaşma dedikdə müəllimin peşəkarlıq motivasiyasının artırılması, yaradıcı potensiyalının inkişaf etdirilməsi, pedaqoji fəaliyyətdə müvəffəqiyyətə nail olmaq üçün şəxsi imkanlarından məhsuldar şəkildə istifadə olunmasının təmin olunması başa düşülür. Pedaqoji akmeologiya, hər hansı digər elm sahəsi kimi dəqiq və aydın anlayışlar sistemi olmadan müvəffəqiyyətlə inkişaf edə bilməz. -------------------... 187 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com Müasir dövrdə akmeologiya müstəqil elm sahəsi olmasına baxmayaraq, tam şəkildə onun anlayışlar sistemi, həmçinin vahid konsepsiyası işlənib hazırlanmamışdır, lakin bu sahədə tədqiqat aparan mütəxəssislərin pedaqoji akmeologiyaya dair müxtəlif baxışlar sistemi mövcuddur. Bu isə vahid konsepsiyanın yaranmasında çətinliklər yaradır. Pedaqoji akmeologiyanın konsepsiyasının yaranması üçün onun tərkib hissələrinin müəyyənləşdirilməsi zəruri şərtdir. Bu sahədə müəyyən fikir yürüdən bir qism pedaqoq alimlər də vardır. Onlar pedaqoji akmeologiyanın vahid konsepsiyasinı yaratmaq üçün, aşagıdakı tərkibi məqsədəuygun hesab edirlər: - Fərdiliyin akmeoloji konsepsiyası; - Pedaqoji ustalığın akmeoloji konsepsiyası; - Sağlamlığın akmeoloji konsepsiyası; - Təcrübü (praktik) vasitələr; - Akmeoloji layihələşdirmə; - Akmeoloji dəstək; - Akmeoloji konsultasiya. Göstərilən yanaşmaların hər birisinin qısa məzmununa nəzər yetirməyi məqsədəuyğun hesab edirik. Fərdiyyət insanları bir-birindən fərqləndirən xüsusiyyətdir. Pedaqoji terminlərin izahlı lüğətində göstərilir: “Müəyyən xüsusiyyətləri ilə başqalarından fərqlənən şəxsdir. Fərdiyyət özünə məxsus keyfiyyətlərə malikdir, təkrarlanmazdır və deməli fərdidir. Bu cəhət təlim-tərbiyə işində mütləq nəzərə alınmalı, hər kəsin fərdiyyəti qorunmalı, özünütəsdiqi üçün şərait yatadılmalıdır. Fərdi yanaşma mühüm pedaqoji prinsip kimi daim gözlənilməlidir” (Pedaqoji terminlərin izahlı lüğəti, 2018: s. 28). Hər bir insanın fərdiyyət kimi yetişməsi ücün mövcud təbii potensialı vardır, yəni fiziki, psixoloji, mənəvi, yaradıcı potensiala malikdir və bu potensial imkanların üzə çıxarılması, həmçinin inkisaf etdirilməsi nəticəsində zirvələrin fəth olunacağını proqnozlaşdırmaq olar. “Müəllimin pedaqoji ustalığı” anlayışının mahiyyəti pedaqoji nəzəriyyədə tarixən iki cür başa düşülür. Birincisinə görə, təlim- tərbiyə işində metodika aparıcı rol oynayır, ikinciyə görə, təlim-tərbiyə işində aparıcı rolu müəllimin şəxsiyyəti oynayır. Əslində isə metodika onu tətbiq edən müəllimin şəxsiyyətindən ayrılmazdır. Ustalığa yiyələnmək ücün çox şeyi bilmək və bacarmaq lazımdır. Təlim-tərbiyənin qanunauyğunluqları və prinsiplərini bilmək, təlim- tərbiyə prosesinin səmərəli texnologiyalarından istifadə etməyi bacarmaq xüsusilə vacibdir. Buraya hər bir konkret situasiya ücün pedaqoji texnologiyaları düzgün secməyi bacarmaq, pedaqoji prosesi diaqnozlaşdırmaq, proqnozlaşdırmaq və layihələşdirmək də daxildir” (İlyasov, 2018: s.29). Pedaqoji akmeologiyada insan saglamlığına xüsusi onəm verilir, insanın həm fiziki, həm də intellektual inkisafı birbaşa insan sağlamlıgı ilə baglıdır. İnsanın sağlamlıq xüsusiyyətlərində, həmcinin onun bioloji, psixoloji, pedaqoji və tibbi aspektləri cəmlənir. Sağlamlığın akmeoloji konsepsiyası dedikdə onun konstruktivliyi və dinamizmi başa düşülür, yəni sağlamlığın fiziki, psixoloji, mənəvi və s. səviyyələrdə qorunması və möhkəmləndirilməsi başa düşülür. Təbii ki, insanın özünu, öz maddi və mənəvi potensialını reallaşdırması üçün, həmçinin zəruri həyati təlabatlarını təmin etmək üçün ona ilk növbədə sağlamlığı əsas şərtdir. Təcrübü (praktiki) vasitələr- akmeologiyada təcrübü vasitələr dedikdə, akmeoloji layihələşdirmə, akmeoloji dəstək və akmeoloji konsultasiya (məsləhət) başa düşülür. Müxtəlif məzmunlu lahiyələrin hazırlanması və tətbiqi tədrisdə yeni modellərin tətbiqinə geniş imkanlar yaradır. Ənənəvi yanaşmalarla, xüsusilə də bilikyönümlü (qnostik) yanaşma, hansı metod və vasitələrlə tədris olmasından asılı olmayaraq, tələbələrə peşəkarlıq fəaliyyətinin məzmununu deyil, onlara yalnız elmi fənn kimi tədris olunur. Akmeoloji layihələşdirmə - peşə qabiliyyətlərinin inkişaf etdirilməsində həyata keçirilən fəaliyyət növüdür. Təhsil sistemində akmeoloji səviyyə dedikdə, təlim və tərbiyənin akmeoloji texnologiyaları vasitəsi ilə obyektin və subyektin özünüinkişafı və özünütəkmilləşdirilməsi başa düşülür. -------------------... 188 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com Akmeoloji dəstək dedikdə, müxtəlif təşkilati-pedaqoji tədbirlərdə fərqli yanaşma tərzi başa düşülür. İstər təlim prosesində, istərsə də təşkilati-pedaqoji tədbirlərdə ənənəvi yanaşmalarda bir monotonluq, yəni məzmun baxımından özündə hər hansı bir yeniliyi ehtiva etməyən yanaşma tərzi mövcud idi. Akmeoloji dəstək dedikdə, hər hansı bir fəaliyyət növünün həyata kecirilməsində yaradıcı şəkildə düşünülən, bilikyönümlü (qnostik) yanaşma tərzindən fərqli fəaliyyət başa düşülür. Pedaqoji dəstək zamanı tələbələr məqsədyönlü şəkildə necə hərəkət etməyi öyrənir, həmcinin necə nəticə əldə edib, fəaliyyət göstərdiyi sahədə uğur əldə etmək bacarıqlarına yiyələnirlər. Burada əsas məqsəd bilik əldə etməklə yanaşı, gələcək peşəsinin peşəkarı olmasına yönəlir. Bu psosesdə tələbə birincisi, hansı biliyə qadir olduğunu, ikincisi, bu biliyi harada tətbiq edə biləcəyini dərk edir. Akmeoloji dəstək, tələbələri daim uğura sövq edər, bu isə nəticə etibarı ilə onların gələcək fəaliyyətində uğursuzluğun qarşısını alar, onların sənətinin peşəkarlıq zirvəsinə yüksəlməsinə kömək etmiş olar. Akmeoloji konsultasiya- valideynlər tərəfindən bəzən düzgün olmayan , yanılış qərarlar qəbul olunur. Əksər hallarda valideynlər uşaqların fərdi maraq, qabiliyyət və istedadlarını nəzərə almadan, onların şəxsi həyatlarına müdaxilə edir, onların gələcək istiqamətlərini məqsədyönlü şəkildə deyil, kortəbii olaraq planlaşdırırlar. Uşaq və yeniyetmələrin davranışlarında müşahidə olunan neqativ hallar tez-tez valideynlərin qarşılaşdığı problemlərdəndir . Bu situasiyalarda yaranan çətinliklər valideyinlərin pedaqoji məsləhət almaq ehtiyacını zəruri edir. Təbii ki, belə vəziyyətdə əsas çətinlik yaradan məsələlərdən biri, uşaqların davranışlarında yaranmış neqativ halların yatanma səbəblərini üzə çıxarmaqdan ibarətdir. Müəllim akmeoloji konsultasiya apardıqda əsasən məsləhətin daha geniş yayılmış elementlərindən istifadə edir, məsələn valideynləri ruhlandırmaq, emosiyalara qapılmamağı tövsiyə etmək, anoloji misallar və nümunələr göstərmək müəyyən kiçikhəcimli söhbət , treninq , müzakirələr və s. aparmaq. Qısa məzmunu açıqlanan hər bir akmeoloji yanaşmanın nə şəkildə istifadə və ya tətbiq olunması müəllimin peşəkarlığının əsas göstəricilərindən sayılır. Akmeoloji yanaşma peşəkarlıq və ya fərdi peşə xüsusiyyətlərinin komponentlərindən biri olaraq, peşə fəaliyyətində gənc müəllimin özünü məqsədyönlü şəkildə dəyişdirən və inkişaf etdirən, peşəkarlığa nail olmaq üçün qarşısına fərdi şəkildə məqsəd qoyan, peşədə fərdi yaradıcılıq qabiliyyətlərini nümayiş etdirən peşə kompetensiyaları onun yüksək səviyyədə ixtisaslaşmış kadr olduğuna dəlalət etmiş olar. Qeyd olunanlardan bir daha belə nəticəyə gəlmək olur ki, pedaqoji prosesdə tövsiyə olunan tərkibin məqsədyönlü şəkildə tətbiqi, həmçinin akmeoloji texnologiyalar vasitəsilə obyektin və subyektin özünütəsdiqi, özünüinkişafı və özünütəkmilləşdirilməsi üçün akmeoloji şəraitin yaradılması çox zəruridir. İstifadə edilmiş ədəbiyyat 1. İlyasov M. (2018). Müəllim peşəkarlığı və pedaqoji şəriştəliliyin müasir problemləri. Monoqrafiya. – Bakı: Elm və təhsil. 2. İlyasov M. (2018). Müəllimin Pedaqoji Fəaliyyətinin xüsusiyyətləri. – Bakı. 3. Pedaqoji terminlərin izahlı lüğəti. Ali məktəbin pedaqoji ixtisasları üçün dərs vəsaiti (tərtibçilər: İsmixanov M., Vəliyeva S., Kərimova G. və b. (2018). – Bakı: ADPU nəştiyyatı. 4. Педагогическая Акмеология. (2012). Коллективная монография. – Екатеринбург: РГППУ. 5. Жукова О. (2004). Акмеология физической культуры и спорта. Учебно-методическое пособие. – Екатеринбург: ГОУ ВПО УГТУ-УПИ. -------------------... 189 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com UOT: 37.018.262 PEDAGOGICAL SUPPORT AS AN IMPORTANT FACTOR IN THE DEVELOPMENT OF PEDAGOGICAL COMPETENCE IN PARENTS Sabina Guliyeva PhD student Baku Slavic University, Azerbaijan sabinaquluyeva78@gmail.com ORCİD İD: 0000-0002-3172-6002 Abstract: The article is devoted to the issues of pedagogical assistance to parents, which can be considered as protection of dangerous problems in the education of modern youth. Pedagogical education of parents is an important part of a unified pedagogical process corried out by the family, school and community. Competent parents play an important role in shaping the personality of the child growing up in the family. Family school ties weaken year after year as students move into the upper grades. Parents pedagogical skills lag behind the requirements of educational reform. Research that the majority of modern parents have a serious need to develop the necessary pedagogical skills. In this regard, parents should be given serious pedagogical support . The article discusses the ways of pedagogical support in the education of parents in Azerbaijan in accordance with challenges of the time, the development of their pedagogical cultureand pedagogical competence Key words: pedagogical support, competent parent, family education, pedagogical competence PEDAQOJİ DƏSTƏK VALİDEYNLƏRDƏ PEDAQOJİ SƏRİŞTƏNİN İNKİŞAFININ MÜHÜM AMİLİ KİMİ Quliyeva Səbinə Mürsəl qızı Doktorant Bakı Slavyan Universiteti, Azərbaycan sabinaquluyeva78@gmail.com Xülasə: Məqalə valideynlərə pedaqoji kömək göstərilməsi məsələlərinə həsr olunmuşdur ki, bu da cəmiyyətin və dövlətin özünü qorumaq, müasir gənclərin tərbiyəsində təhlükəli problemlərin qarşısını almaq kimi qəbul edilə bilər. Valideynlərin pedaqoji marifləndirilməsi ailənin, məktəbin və ictimaiyyətin həyata keçirdiyi vahid pedaqoji prosesin vacib tərkib hissəsidir. Ailədə böyüməkdə olan uşağın şəxsiyyətinin formalaşdırılmasında səriştəli valideynlər mühüm rol oynayır. Ailə-məktəb əlaqələri ildən-ilə, şagirdlər yuxarı siniflərə keçdikcə zəifləyir. Valideynlərin pedaqoji bacarıqları təhsil islahatlarının tələblərindən geri qalır. Araşdırmalar göstərir ki, müasir valideylərin əksəriyyətində zəruru pedaqoji səriştələrin formalaşdırılmasına ciddi ehtiyac var. Bu baxımdam valideynlərə ciddi pedaqoji dəstək göstərilməlidir. Tezisdə Azərbaycanda dövrün çağırışlarına uyğun olaraq valideynlərin maarifləndirilməsində, onlarda pedaqoji mədəniyyətin və pedaqoji səriştəliliyinin inkişafında pedaqoji dəstəyin yollarından bəhs olunur. Açar sözlər: pedaqoji dəstək, səriştəli valideyn, ailə tərbiyəsi, pedaqoji səriştəlilik Valideynlərin pedaqoji marifləndirilməsi ailənin, məktəbin və ictimaiyyətin həyata keçirdiyi vahid pedaqoji prosesin vacib tərkib hissəsidir. Ailədə böyüməkdə olan uşağın şəxsiyyətinin formalaşdırılmasında səriştəli valideynlər mühüm rol oynayır. Bu gün müasir cəmiyyətimiz ailənin və sosial mikro mühitin pedaqoji potensialının zəifləməsi ilə əlaqəli təhlükəni kəskin şəkildə dərk edir. Qarşıya qoyulan problemin kəskinliyi ondan ibarətdir ki, bir çox valideynlər sabaha və uşaqlarının ehtiyac və maraqlarını ödəmək qabiliyyətinə inamlarını itiriblər. 80-ci illərin axırlarında Azərbaycanda gedən milli azadlıq hərəkatı və Azərbaycanın yenidən müstəqilliyə qovuşması insanlarda milli özünüdərk prosesinin güclənməsinə, cəmiyyətdə və ailədə milli-mənəvi dəyərlərin inkişafına təkan verdi. Filosof, sosioloq, pedaqoq və psixoloqların millətimizi digər xalq və millətlərdən fərqləndirən, xalqımızın genetik yaddaşında tarix boyu yaşayan milli-mənəvi dəyərlərin inkişafı və formalaşması, gənc nəslə aşılanması ilə bağlı araşdırmaları meydana gəldi. Prof. X.Fətəliyev ailədə uşaqların milli-mənəvi dəyərlər, prof.Y.Talıbov isə mental dəyərlər əsasında tərbiyəsinin imkan və yollarını araşdırdı, -------------------... 190 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com A.İbrahimov ailədə uşaqların şəxsiyyət kimi formalaşmasında ailədaxili münasibətlərinin rolunu təhlil etdi. Ailə tərbiyəsinin nəzəri və texnoloji əsasları, ailə tərbiyəsi ilə bağlı konsepsiyalar müxtəlif tarixi dövrlərdə və müxtəlif ictimai quruluşlarda zahirən dəyişməmiş qalmışdır. Cünki bu “konsepsiyalar ümumbəşəri dəyərləri, doğruçuluq və şərəf, ləyaqət və xeyirxahlıq, insanlara məhəbbət, əməksevərlik, xeyirxahlığa görə minnətdar olmaq bacarığı kimi keyfiyyətləri formalaşdırmağı özündə birləşdirir. Cəmiyyətin struktur vahidi olan ailədə şəxsiyyətin əsası qoyulur” (Rüstəmov, 2020: s.237). Ona görə də valideynlərin pedaqoji mədəniyyətinin yüksəldilməsi məqsədilə ailə tərbiyəsinin nəzəri və praktik məsələlərinin öyrənilməsi həmişə tədqiqatçıların (Y.Talıbov, Ə.Ağayev, Y.Talıbov, S.Quliyev, H.Əlizadə, A.Abbasov, R.Əliyev və s.) diqqət mərkəzində olmuş, ailə tam sosial orqanizmin hissəsi, cəmiyyətin hüceyrəsi, sosial tərbiyəedici kollektiv kimi təhlilə cəlb olunmuş, ailənin tərbiyəvi funksiyaları araşdırılmış, valideynlərə dəyərli tövsiyələr verilmişdir. Valideynlərin ailədəki tərbiyəvi fəaliyyəti uşaq şəxsiyyətdə elə keyfiyyətləri formalaşdırmağa istiqamətləndirilmişdir ki, onlar (keyfiyyətlər) həyatdakı çətinlikləri və maneələri aradan qaldırmaqda insanlara kömək etsin. Uşağın intellektual və yaradıcı qabiliyyətlərinin, idraki qüvvələrinin inkişafı, ilkin əmək fəaliyyətində qazandığı təcrübə, əxlaqi və estetik tərbiyəsi, emosional mədəniyyəti, fiziki sağlamlığı ailədən, valideynlərdən asılıdır. Aparılan tədqiqatlarda ailə tərbiyəsində uğur qazanmağa mane olan səbəblər aşkarlanmış, münasibətlərin gərginlik dərəcəsinin uşaqların tərbiyəsinə neqativ təsiri üzrə çıxarılmış, valideynin öz uşaqlarına münasibətində avtoritar, demokratik və liberal üslublar səciyyələndirilmiş, ailəyə pedaqoji köməyin metodikası işlənmişdir. Məktəbli şəxsiyyətinin formalaşdırılması, onların əqli, əxlaqi və mənəvi inkişafı məktəbin əsas funksiyası olsa da, məktəb bu məsuliyyəti ailə və ictimaiyyətlə paylaşmaq məcburiyyətindədir. Belə ki, məktəblilər vaxtının çox hissəsini ailədə keçirməli olurlar. Bu səbəbdən də valideynlərin pedaqoji mədəniyyətinin yüksək olması çox vacibdir. Valideynlərin az hissəsinin orta və ali pedaqoji təhsilli olmasını nəzərə alasaq məktəb bütün valideynlərlə sıx əməkdaşlıq etməlidir. Valideynləri uşaqlarının təhsil-tərbiyə prosesinə cəlb etmək üçün müəllimdən, sinif rəhbərindən, məktəb direktorundan ailə tərbiyəsinin nəzəriyyəsi və texnologiyası ilə bağlı yüksək bilik və bacarıq tələb olunur. Müəllim kadrları hazırlığını həyata keçirən ali və orta ixtisas təhsili müəssisələrində gələcək müəllimləri bu istiqamətli fəaliyyətə hazırlamaq məqsədi ilə müxtəlif yollaradan istifadə edilir. Bütün ixtisaslarda “Pedaqogika” fənninin tədrisində gələcək müəllimlərə “Məktəb və ailənin əlbir işi” mövzusunda mühazirələr oxunur, seminar məşğələləri keçirilir. Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin İbtidai təhsil fakültəsinin, universitetin nəzdindəki Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Kollecinin, Gəncə Dövlət Universitetinin, Naxçıvan Müəllimlər İnstitutunun, Naxçıvan Universitetinin, Bakı Qızlar Universitetin ayrı-ayrı ixtisaslarının tədris planına seçmə fənn kimi “Ailə pedaqogikası” daxil edilmiş və onun tədris proqramı hazırlanmışdır. Proqramda aşağıdakı məsələlərin şərhi nəzərdə tutulmuşdu: 1) ailə pedaqogikasının predmeti və tədqiqat metodarı; 2) Ailə tərbiyəsinin prinsipləri, metod və priyomları; 3) Şəxsiyyətin inkişafı və ailədə uşağın inkişaf şəraiti; 4) Ailə tərbiyəsinin istiqamətləri; 5) Uşaqlarda mədəni vərdişlərin tərbiyə edilməsi; 6) Ailə, onun tipləri və tərbiyə imkanları; 7) Uşaqların təlim-tərbiyəsində valideyn nüfuzunun rolu; 8)Ailədə uşaqların oyun fəaliyyəti; 9) Ailədə uşaqların təlim əməyinin təşkili. Sonrakı illərdə “Ailə pedaqogikası” xüsusi kursunun proqramına müvafiq olaraq dərslik və dərs vəsaitləri hazırlanmışdır. İlk belə təşəbbüs prof.Sərdar Quliyevin adı ilə bağlıdır. Onun “Ailə pedaqogikasının mühüm problemləri” adlı dərs vəsaiti tələbələrdə valideynlərin pedaqoji mədəniyyətini yüksəltməklə bağlı zəruri bilik və bacarıqların formalaşmasında əhəmiyyətli rol oynadı. Dərs vəsaitində ailənin yaranma tarixinə ekskurs edilir, ailənin formaları, inkişaf tarixi nəzərdən keçirilir, ailə tərbiyəsində Azərbaycan xalq yaradıcılığının yeri müəyyənləşdirilir, “Avesta”da, “Dədə Qorqud” dastanlarında, “Qurani-Kərim”də və islam müqəddəslərinin hədislərində ailə və övlad tərbiyəsi ilə bağlı irəli sürülən fikirlər təhlil olunur, sonrakı fəsildə ailədə -------------------... 191 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com uşaqların tərbiyəsinə verilən pedaqoji tələblər və valideynlərin bu sahədəki vəzifələri araşdırılır, ailədə uşaqların tərbiyəsində pedaqoji həddin gözlənilməsi, valideynlərin məsuliyyət hissi və şəxsi nümunəsi, uşaqların asudə vaxtının təşkili və gün rejimi, valideynin nüfuzu izah olunur, “övlad tərbiyəsində valideyn nəyi bilməlidir?” – sualına cavab verilir. Monoqrafiyada ailədə uşaqların davranış normaları ilə bağlı valideynlərin vəzifələrimüəyyənləşdirilir, uşaqların nəzakətlilik, sadəlik, təvazökarlıq, düzlük, doğruçuluq, xeyirxahlıq, əməksevərlik ruhunda tərbiyəsinin nəzəri və metodik məsələləri şərh olunur. Azərbaycan pedaqoji fikir klassiklərinin, məktəbdarların və görkəmli ziyalıların ailə qurmaq, övlad tərbiyə etmək haqqında fikirləri sistemləşdirilir, müqayisəli şəkildə təhlil olunur, müasir dövrdə ailə tərbiyəsində istifadənin imkanları üzə çıxarılır. Son illərdə “Ailə pedaqogikası” ilə bağlı bir neçə dərslik və dərs vəsaiti, onlarla məqalə nəşr edilmiş, problemin müxtəlif aspektləri ilə bağlı dissertasiyalar yazılmışdır. Bu baxımdan N.Çələbiyevin “Ailə psoxologiyası” (Çələbiyev, 2015) adlı dərs vəsaiti elmi-nəzəri və praktik əhəmiyyəti ilə diqqəti cəlb edir. Dərs vəsaiti 6 bölmədən ibarətdir:1) ailə, şəxsiyyət, cəmiiyət; 2)ailə və nigah; 3) cinsi sosiallaşma və nigaha hazırlıq; 4) ailədə intim münasibətlərin sosial psixologiyası: 5) ailədə şəxsiyyətlərarası münasibətlərin psixologiyası; 6) ailəyə psixoloji yardım, ailə psixoterapiyası məsələləri. Müəllif ailəni spesifik sosial-psixoloji sistem kimi nəzərdən keçirmiş, onun funksiyalarını, tiplərini, cinsi sosiallaşmanın psixoloji əsaslarını, nigaha hazırlıq, ailədə rolcins davranışı, ailə-məişət zorakılığı, ailə münaqişələri, boşanma, ailədə tərbiyə işinin psixopedaqoji əsaslarını şərh etmişdir. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İ.Əliyevin 24 oktyabr 2013-cü ildə təsdiq etdiyi “Azərbaycan Respublikasında təhsilin inkişafı üzrə Dövlət Strategiyası” (Azərbaycan Respublikasında təhsilin inkişafı üzrə Dövlət Strategiyası, 2013) bu baxımdan diqqəti cəlb edir. Belə ki, həmin sənəddə “pedaqoji səriştə”, “müəllimin səriştəsi”, “tərbiyəçinin səriştəsi”, “pedaqoji səriştəlilik” anlayışları ilə birlikdə “səriştəli valideyn” anlayışı da elmi dövriyyəyə daxil edildi. Səriştəli valideynlər təhsilin strateji hədəflərindən biri kimi müəyyənləşdirildi. Tədqiqatçılar tərəfindən səriştə “müasir təhsilin yeni paradiqması” (Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti, 2006: s.11) kimi irəli sürüldü. Həm təhsilalanlarda (şagirdlərdə), həm də müəllimlərdə və valideynlərdə zəruri səriştələrin formalaşdırılması təhsil-tərbiyə işinin vacib komponenti hesab olundu.Strategiyada uşaqların davamlı inkişafında mühüm rol oynayan valideynlərin sistemli şəkildə pedaqoji-psixoloji biliklərlə silahlandırılması üçün xüsusu proqramların (“Səriştəli valideynlər” proqramının) hazırlanması nəzərdə tutuldu. Yalnız məktəblilər üçün deyil, həm də müəllimlər, valideynlər, ümumiyyətlə təhsil-tərbiyə ilə məşğul olanlar üçün yeni məzmunun yaradılması irəli sürüldü. Buna uyğun olaraq ümumtəhsil məktəblərində qiymətləndirmə konsepsiyası dəyişdi. Pedaqoji elmdə məktəb və ailə arasında sosial əməkdaşlıq ideyası geniş yayılmağa başlandı.Sosial əməkdaşlıq məktəb və ailənin əsas hədəflərinin əlaqələndirilməsini, məqsəd və vəzifələrin həyata keçirilməsində birgə fəaliyyətlərin koordinasiyasını, şagirdlərin uğurlarına və uğursuzluqlarına görə birgə məsuliyyəti, habelə tərəflərdən hər hansı birinin təhsil fəaliyyətinə maddi və mənəvi dəstəyini nəzərdə tutur. Rəsmi dövlət sənədlərində uşaqların təhsil-tərbiyəsi ilə məşğul olan valideynlərin zəruri pedaqoji səriştələrə malik olması məqsədilə valideynlərin pedaqoji mədəniyyətinin yüksəldilməsinə dəyər verən yeni məzmunlu və mündəricəli əsərlər tələb edilsə də hələ də bu sahədə ciddi elmi-tədqiqat işi aparılmamışdır. Bu sahədə ilk təşəbbüs filosof Etibar Əliyevə məxsusdur. Onun rəhbərlik etdiyi XXI Əsr Təhsil Mərkəzi İctimai Birliyi tərəfindən 2016-cı ildə "Valideyn səriştəsinin artırılması: Səriştəli valideynlər proqramı" (Valideyn səriştəsinin artırılması, 2016) adlı kitabça nəşr olunub. Kitabda məktəbli şəxsiyyətinin formalaşdırılmasında valideynlərin funksiyalarına yeni yanaşmanın texnologiyası müəyyənləşdirilib. Ailə və məktəb münasibətlərini dünya təhsil təcrübəsi kontekstində təhlil edən müəllif araşdırmalarının nəticəsi kimi “Səriştəli valideynlər” proqramını təqdim etmişdir. Proqram preambula və 15 maddədən ibarətdir. Həmin maddələr aşağıdakılardır:1) səriştə müasir təhsilin yeni tələbi kimi; 2) valideynlərin təhsil prosesində iştirakının əhəmiyyəti: 3) valideynlərin təhsil sistemində iştirakı onların hüququ kimi; 4) -------------------... 192 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com valideyn səriştəsinin predmeti; 5) səriştəli valideyn və məktəb əməkdaşlığınln prinsipləri; 6) valideynlərlə əməkdaşlığın istiqamətləri; 7) ailə və valideynlərin öyrənilməsi; 8) valideyn səriştəsinin artırılması; 9) valideyn səriştəsinin artırılmasının formaları; 10) məktəb-valideyn əməkdaşlığının formaları; 11) valideyn kodeksinin qəbul edilməsi; 12) valideyn üçün yaddaş kitabçası; 13)”Məktəbəqədər valideyn” proqramının formalaşması; 14) “E-məktəb valideynlərlə əməkdaşlığın yeni formasına çevrilməlidir; 15) Proqramın həyata keçirilməsi. Valideynlərin uşaqların təhsil-tərbiyə prosesinə yaxından cəlb edilməsi, zəruri səriştələrə (bacarıqlara) yiyələnməsində məktəblə və təhsil qurumları ilə əlaqəsinin məzmununa aydınlıq gətirilib. Elmi-pedaqoji ədəbiyyatda valideynlərdə pedaqoji bacarıqların inkişafının əsas şərti məktəblə ailənin qarşılıqlı əlaqəsi hesab olunur. Əməkdaşlığın vacib xüsusiyyətləri bunlardır: - valideynlərin məktəblə mütəmadi əlaqəsi, qarşılıqlı anlaşma, hörmət, etimad əsasında əməkdaşlıq; - valideynlərin məktəbin təhsil-tərbiyə işləriə cəlb edilməsi; - ailədə və məktəbdə şagirdlərin yaş xüsusiyyətlərini nəzərə almaqla kompleks tərbiyə; - valideynlərdə özünütəhsil motivasiyasının inkişafı; - şagirdlərin tərbiyəsində valideynlərin və müəllimlərin uşağa təsirinin birliyi və bütövlüyü; - valideynlərin fəal pedaqoji mövqeyin formalaşdırılması; - konkret tərbiyə problemlərinin həllində müəllimlərə valideynlərə kömək etmək və s. Yekun olaraq deyə bilərik ki, Azərbaycanda dövrün çağırışlarına uyğun olaraq valideynlərin maarifləndirilməsində, onların pedaqoji mədəniyyətinin və pedaqoji səriştəliliyinin yüksəldilməsundə, ailə və məktəb əməkdaşlığının müxtəlif formalarının inkişfında, valideynlərin təhsil prosesinin iştirakçılarına çevrilməsi ilə bağlı müəyyən təcrübə toplanmışdır. İstifadə edilmiş ədəbiyyat 1. Azərbaycan Respublikasında təhsilin inkişafı üzrə Dövlət Strategiyası. (2013). // Xalq qəzeti, 24 dekabr. 2. Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti. (2006). 4 cilddə. IV c. – Bakı: Şərq-Qərb. – 712 s . 3. Valideyn səriştəsinin artırılması (2016). (Layihənin rəhbəri E.Əliyev). – Bakı. – 110 s. 4. Çələbiyev N. (2015). Ailə psixologiyası. – Bakı: Mütərcim. – 422 s. 5. Rüstəmov F. (2020). Azərbaycan pedaqogikaşünaslığı. – Bakı: Elm və təhsil. – 888 s. -------------------... 193 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com PHILOSOPHY / FƏLSƏFƏ ELMLƏRİ UOT 165.0 THE PROBLEM OF TRUTH IN THE CONTEXT OF ONTOLOGY AND EPISTEMOLOGY IN ANCIENT GREECE Şəms Bunyatova PhD student Baku State University, Azerbaijan quliyeva.shems@gmail.com ORCID ID: 000-0003-1451-8372 Abstract: The concept of truth has been interpreted in various forms since ancient times. In this sense, the understanding of truth in ancient times manifests itself in different forms. Natural philosophers regarded truth as the foundation of nature - the arche. From this point of view, water, air and apeyron acted as truth-arche. For the next period, truth was understood as the source of things that changed and did not change. For the Sophists, there was no universal truth, there are things that are true for everyone. According to Socrates, who opposed the Sophists, truth is moral. Plato reveals the truth on the basis of his doctrine of ideals. In Aristotle's philosophy, truth is valued as a concept based on logical principles and is presented as conformity to the object of thought. Key words: Truth, arche, idea, correspondence, natural philosophers, Plato, Aristotle. ANTİK YUNANISTANDA ONTOLOGİYA VƏ EPİSTEMOLOGİYA KONTEKSTİNDƏ HƏQİQƏT PROBLEMİ Bünyatova Şəms Ənvər qızı Doktorant Bakı Dövlət Universiteti, Azərbaycan quliyeva.shems@gmail.com Xülasə: Həqiqət anlayışı ən qədim dövrlərdən başlayaraq müxtəlif formalarda mənalandırılmışdır. Bu mənada antik dövrdə də həqiqətin anlaşılması özünü fərqli formalarda göstərir. Naturfilosoflar həqiqəti təbiətin təməli – arxe kimi dəyərləndirmişdir. Bu baxımdan həqiqət-arxe qismində su, hava, apeyron çıxış etmişdir. Sonrakı dövr üçün həqiqt dəyişən və dəyişməyən şeylərin mənbəyi kimi başa düşülmüşdür. Sofistlər üçün isə universal həqiqət olmayıb, hər kəs üçün doğru olan şeylər var. Sofistlərə qarşı çıxan Sokrata görə həqiqət əxlaqi mahiyyət kəsb edir. Platon həqiqəti özünün idealar təlimi əsasında açıqlayır. Aristotel fəlsəfəsində həqiqət məntiqi əsaslara söykənən anlayış kimi dəyərləndirilir və düşüncənin obyektinə uyğunluğu kimi göstərilir. Açar sözlər. Həqiqət, arxe, ideya, uyğunluq,naturfilosoflar, Platon, Aristotel. Ənənəvi olaraq əksər mənbələrdə fəlsəfənin Fales ilə başlandığı fikri irəli sürülür. Bunun səbəbi isə Falesə qədər ortaya qoyulan problemlərə baxışın fəlsəfi müşahidə və şübhədən uzaq olması, ümumi razılıq və doqmalara əsaslanması olmuşdur. Fales isə təbiətin, yəni gerçəkliyin təməlində dayanan şeyi, varlığın həqiqətini özünə qədərki ənənəvi fərziyyələrə skeptikcəsinə yanaşaraq öz ideyalarına, metoduna əsaslanaraq açıqlamağa çalışmışdır. Bu metod yəni, təbiət üzərində aparılan müşahidələrə istinadən varlığın (təbiətin) həqiqətinə dair nəticə çıxarmaq, Faleslə başlayaraq Sokrat və Sofistlərə qədər davam edən dövrün müəyyənedici, başlıca metodu olmuşdur. Bu epoxanın filosofları “arche”-nin, yəni varlığın mənbəyini, dəyişməyən şeyin, yəni hər şeyin başlanğıcı olan əsası tapmağa çalışmışlar. Bu baxımdan dövrün filosoflarının başlıca çabası -------------------... 194 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com görünənin altındakı gerçəkliyi, çoxluğun mahiyyətindəki birliyi arche vasitəsilə açıqlamaq, bu mənada varlığın həqiqətini meydana çıxaracaq olan fundamental substansiyanı tapmaq olmuşdur. Falesə görə, təbiətdəki daimi dəyişikliyə baxmayaraq, öz varlığını qoruyub saxlayan su hər şeyin əsası, yəni arxedir. Anaksemandra görə, arxe bilinən maddi varlıqların hamısından üstün, onlardan kənar, əksinin olmadığı, sonsuz və bu mənada bilinməsi mümkünsüz olan bir şey, yəni maddi varlıqların başlanğıcı olan qeyri-maddi apeyrondur. Anaksimen isə arxenin hava olduğunu iddia etmişdir (Gökberk, 2014: s.21). Adı çəkilən filosoflardan sonrakı dövr üçün əsas mübahisə mənbəyi dəyişmə ilə bağlı olmuşdur. Dəyişməyən tək şeyin dəyişmənin özü olduğunu bildirən Heraklitə görə, bu prosesi tənzimləyən universal zəka, loqosdur. Heraklit arxenin od olduğu fikrini irəli sürmüşdür. Parmenid Heraklitə əks olaraq rasional məntiq baxımından dəyişmənin varlığa zidd olduğunu və dəyişmə fikrini bizə təlqin edən hiss üzvlərimizin verdiyi biliyin etibarsız olduğu ideyasını müdafiə etmişdir (Копцева 4,2012:318). Xüsusilə, Heraklit və Parmenid arasındakı dəyişmə ilə bağlı mübahisəni sintezləyərək, təbiətdə bəzi şeylərin sabit, bəzilərininisə dinamik olduğunu iddia edən plüralistlərdən Empedokl arxeni dörd ünsür (od, hava, su, torpaq), Anaksagor isə spermat (sonsuz əsaslar) kimi qəbul etmişdir. Demokritə görə o atomlar, pifaqorçulara görə isə riyazi ifadələrdir. Ümumiyyətlə, təbiət filosoflarının fikirlərini təhlil etdikdə həqiqət axtarışlarının təbiətin izahını verməklə paralel olduğunu görə bilərik. Bu həqiqət istər maddi, istər mücərrəd olsun, hər şeyin qurucusu olan mütləq həqiqətdir. Həqiqətin varlığını mübahisə obyektinə çevirən ilk filosoflar sofistlər olmuşdur. Sofistlərə görə, biliyin mənbəyi hiss üzvləri vasitəsilə əldə edilən təcrübədən ibarətdir və hər şey daim axır, dəyişir, məhz buna görə də hər kəs üçün keçərli, universal həqiqət anlayışı yoxdur. Cəmiyyətdə dominant olan bu sofist baxışlara əsasən, mütləq və dəyişməz həqiqət olmayıb, bilik və həqiqət fərdin qavrama qabiliyyətinə, sosial, mədəni və individual meyillərə uyğun formalaşır. Bu mənada dəyərləndirildiyində sofistlərin həqiqətə üz çevirdiklərini, ona qarşı çıxdıqlarını demək olar (Skirbekk, Gilje, 2011: s.58). Sofist Qorqiyə görə, eyni bir anlayış və ya söz iki fərqli insanın düşüncəsində heç bir zaman bir-birinə bərabər olmaz. Bu mənada, varlığa dair biliklərin ötürülməsi qeyri-mümkündür, yəni varlıq və ya gerçəkliklə bağlı olan həqiqət anlayışından söhbət gedə bilməz. Bu halda önəmli olan tək şey fərdin bildiyi həqiqət və onun digərləri tərəfindən həqiqət olaraq qəbul edilməsini təmin etməsidir (Elmalı, 2011: s 91). Ümumiyyətlə, sofistlərin həqiqətlə bağlı baxışları birbaşa olaraq etika və dövrün politikası ilə bağlı olmuşdur . Sofistlərin fikirlərinə etiraz edən Sokrata görə, insan üçün mənəvi öhdəlik mənasını daşıyan universal həqiqət mövcuddur. Sokrat üçün həqiqət universal əxlaqi norma statusu daşıyır və insanın həqiqətlə olan bağlılığı onun əxlaqi dəyərləri öz həyatından əsas meyar olaraq qəbul etməsilə əlaqələndirilir ( Копцева, 2012: s.219). Sokratın tələbəsi Platona görə, həqiqət yalnızca epistemoloji problem deyildir, onun həqiqilik və yanlışlıqdan kənarda dayanan xüsusi mənası mövcuddur. Onun fikrincə əsas məsələ həqiqətin özünü bilməkdir. Bunun üçün isə ilk öncə varlığı anlamaq vacibdir, çünki bilik və varlıq bir-birilə iç-içədir. Həqiqət isə varlıqla bilik arasında yerləşən kateqoriyadır. Bir şeyin həqiqətinə çatmayan, onun haqqında bilik əldə edə bilməz; varlığı qavramayan, həqiqəti qavraya bilməz. Filosofa görə, yalnızca ruhuna qayğı göstərən insan həqiqətə çata bilər, çünki həqiqətə gedən yol öncəliklə varlıqdan keçir və varlığı qavramaq üçün ruh bədəni geridə qoymalıdır. Ruh bədən haqqında hər şeyi unudaraq yalnız qaldığı zaman düşünməyə başlayır. Onun bədənlə vəhdəti və təması ən aşağı səviyyəyə çatdıqda ruh var olanı (varlığı) qavrayır. Ölümlü dünyada bədənin nəfsindən arınmış ruhun gözü obyekti idealar olan həqiqətə (aletheia) tamaşa edəcəkdir (Копцева, 2012: s.321) . Ümumiyyətlə, Platonun biliyə və nəticədə həqiqətə dair baxışlarını anlamaq üçün onun “Dövlət” dialoqunda ortaya qoyduğu “bölünmüş parça və ya xətt” (“the divided line”) analogiyasını təhlil etmək vacibdir. Platon bu analogiyada ontoloji baxımdan necə bir dünya təsəvvür etdiyini, bu dünyada epistemenin yerini və aletheia, yəni həqiqətin necə aşkarlanacağını izah etmişdir. O burada -------------------... 195 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com həm varlığın ayrı-ayrı təbəqələrini, həm də onlara paralel olaraq episteme-doksa qarşıdurması vasitəsilə bilik anlayışının açıqlamasını vermişdir. Eyni zamanda Platonun sxematik təsvirində aletheia-nın ontoloji-epistemoloji baxımdan fazaları əks olunmuşdur. İlk öncə bir parçanı fikrən iki hissəyə, alınmış parçaları da yenidən bərabər olmayan iki hissəyə bölmək gərəkdir. Bölünmüş parçalardan ikisi bizə dəyişən, yaranan və yox olan, gözlə görünən, duyğulara tabe olan qaranlıq dünyayla (“horaton”, “visible realm”) bağlı biliyi-doksa, digər ikisi isə əksinə dəyişməyən, əbədi varlıqların dünyasına dair (“noeton”, “intellectual realm”) biliyi- epistemeni verir. Bu bölünmə qeyri-bərabər aparılmışdır, aşağı mərtəbədə yerləşən hər kəsik üstdəkindən daha qısadır. Parçaların uzunluğu onların həqiqətə nə dərəcədə yaxınlaşdığının göstəricisidir. Bu xətt boyu hər mərhələdə fərqli formalarda təzahür edən aletheia, yuxarı çıxdıqca saflaşır və sonda noesis vasitəsilə gizləndiyi zülmətdən aşkara çıxır (Harun, 2016: s.35). Platonun bilik iyerarxiyasında eikasia yəni ehtimal və ya təxmin etmə ən aşağı pillədə dayanan bilik növüdür. Eikasia bir varlığın əks olunan kölgəsinə əsaslanaraq onun əsl, gerçək obrazını təxmin etmək mənasını ifadə edir. Platonun mağara bənzətməsində dustaqların gördüyü kölgələr və buna adekvat olaraq özləri üçün formalaşdırdıqları gerçəkliyi buna misal gətirmək olar. İkinci pillədə yerləşən və mənbəyini duyğuların təşkil etdiyi bilik növü pistis və ya inamdır. Platona görə, pistis eikasiaya nəzərən daha güvənilir bilik hesab olunsa da,ona həqiqi bilik statusu verilə bilməz. Platon buna maneə olan iki səbəb göstərir. İlk növbədə hiss orqanlarının yaratdığı illuziyalar onların etibarsız mənbə olmasına əsas verir. Həmçinin bu biliyin obyektlər hesab olunan sensor obyektlər daimi dəyişikliyə uğradığı üçün həqiqi bilik ola bilməzlər. Filosofun eikasia və pistis kimi göstərdiyi iki bilik növü birlikdə doksanı təşkil edir. Platona görə, doksa- bu dünyaya köçməzdən öncə Lethe çayından keçən ruhların idealar haqqında bildiklərini unutması, eyni zamanda unutduqlarını da yaddan çıxarması mənasını verir. Doksa ideaları nəzərə almadan, dünyəvi vərdişlərə əsaslanan, yalnızca gözlə görünənlərlə əldə olunan bilik olduğu üçün natamamdır. Platonun intellektual səltənət adlandırdığı dəyişməzlərin dünyasına- “noeton”a dair bilik-epsiteme də öz növbəsində iki növ biliyi əhatə edir. Onlardan birincisi dianoia- rəqəmlər, formalar, müstəvilər, həndəsi fiqurlar kimi riyazi obyektlərdən bəhs edən diskursiv bilik, riyazi bilikdir. Platona görə, riyazi olanı qavramaq həqiqəti xatırlama (anamnesis) yolunda vacib kriteriyalardan sayılan paideia-öyrənmə fəaliyyətini mənimsəmək deməkdir. Akademiyanın girişində yazılan “ageometretos medeis eisito!”- “riyaziyyatı qavramayanlar girə bilməz!” İfadəsi də elə buna işarədir. Lakin onu da qeyd etmək lazımdır ki, Platona görə, riyazi biliyi mütləqləşdirmək olmaz, o ideaya çatmaq üçün sadəcə bir pillədir. Ən yüksək səviyyədə dayanan, hissi dünyayla heç bir əlaqəsi olmayan və zamandan, məkandan asılı olmayan idealara əsaslanan saf, absolyut, ilahi bilik isə Platona görə nousdur (noesis) . Doğru fikirlərə əsaslanaraq ideanın metafizik, universal biliyinə- noesisə çatmaq üçün vasitə məhz dialektik metoddur. “Bölünmüş xətt” alleqoriyası ilə Platon müəyyən mənada üstdəki iki parçanı mağaranın çölündəki dünyaya– ağılla dərk oluna biləcək idealar dünyasına, aşağıdakı iki parçanı isə mağaranın içindəki dünyaya- duyğularla anlaşılan fenomenlər dünyasına bənzədir. Platon Dövlət dialoqunda həqiqətin doğuşunun təkcələrə inanaraq və ya onları dərk edərək deyil, epistemeyə qovuşmaqla mümkünlüyündən bəhs edir:“Doğrudan da elmi sevən kəs ruhən gerçək varlığa qovuşmaq arzusundadır,o, tək-tək şeylərin yaratdığı çoxluqda dayanıb qalmaz. Əksinə heç büdrəmədən yoluna davam edər; hər şeyin mahiyyətini qavrayanadək coşğunluğunu itirməz. Sonra da sevgilisinə qovuşurmuş kimi əsl gerçəkliklə birləşincə ağıl və həqiqəti dünyaya gətirərək doğum sancılarından qurtulmuş olur” (Platon, 2016:s.490) . Platona görə, həqiqət imkansızlıq, çıxılmazlıq, aporiyadır, elə məhz bu səbəbə görə insanınruhun mütləq şəkildə onu öhdəliyinə götürərək həll etməli, aşmalı olduğu mərkəzi problemə çevrilmişdir. Platon həqiqətə çatmaq, gizlini aşkara çıxarmaq, (aletheia) yolunda bədən (soma) – ruh (psuche) ikiliyinin mübarizəsi, kölgə-işıq anarxiyasından xüsusilə bəhs edir. İnsan bədəninin maddiliyi, heyvani təbiəti onu gözü ilə görə bilmədikləri, əllə toxuna bilmədikləri qarşısında qorxaq, aciz qılır. Bunun səbəbi bədənin təmasda olduğu hər şeyə sahib omaq, idarə etmək istəyidir. -------------------... 196 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com Bu baxımdan Platona görə, bədən doksanın sərhədlərindən kənara çıxa bilmir, nəticədə biliyə, həqiqətə sahib olmaq imkanından məhrum olur. Filosofun fikrincə, insanın doğulması ruhun bədənlə ilk görüşü, onun bədənin sərhədlərinə həbs olunduğu və ruhun bildiklərini unutduğu haldır. Bədən ruhun məhkum olunduğu yerdir, çünki ruh sonsuzluqdan tamamilə qopmuşdur. Olanları olduğu kimi, yəni həqiqəti görməyə çalışmayan bədənin ruhu üçün hətta son mərhələ-ölüm belə aletheia-dan uzaq sonsuz yuxuya dalma fazası olacaqdır. Üzünü mağaranın girişinə çevirməyən ruh doksa aləmində ölümlü bədənin qanunlarından kənara çıxa bilməyərək özü də ölümlü ruh (“immortal soul”) olaraq qalacaqdır. Aristotelə görə, həqiqətin tapılması çox qəliz məsələdir. Çünki heç kimsə onu tam, bütöv şəkildə əldə edə bilməz, ancaq yenə də həqiqəti axtarmaqdan vaz keçməz. Filosofun fikrincə, həqiqətin tapılmasında yaranan çətinliklərin səbəbi şeylərdə deyil, məhz bilən tərəf, subyektdir. Aristotel bununla bağlı “Metafizika” əsərində qeyd edir: “Günəş işığı yarasa üçün dözüləz olduğu kimi, həqiqət işığı da bizim üçün eyni dərəcədə dözülməzdir ”. Aristotel predmetlərinə, obyektlərinə uyğun olaraq elm sahələrini üç qrupda birləşdirir. Əsasını fəaliyyət təşkil edən praktik elmlər, obyekti yaratma əməliyyatı olan poietik elmlərvə məqsədi həqiqəti tapmaq olan teoretiknəzəri elmlər. Fəlsəfə özü birbaşa həqiqətin araşdırılması olduğu üçün Aristotel onu bu elmlərin klassifikasiyasındakı üçüncü qrupa, yəni teoretik elmlər sırasına aid edir (Harun, 2016: s 39). Aristotelə görə, həqiqət səbəblər haqqında bilikdir, elmi bilik isə həm səbəblər, həm də ilk prinsiplər haqqında bilikdir. Digər bütün şeylər məhz ilkin prinsiplər vasitəsilə bilinə bilər. Bu mənada ilkin prinsiplərin həqiqət (doğru) və ya yalan olması haqqında sual yarana bilməz, çünki onlar icbari, mütləq, qeyri-şərti mühakimələrdir. Elmi biliyin predmeti olan şey icbari xarakter daşımalı, tez-tez dəyişikliyə uğramamalıdır. Varlığı məcburi olan bu şeylər əbədidir, əbədi olduğu üçün də nə yaranır, nə də qeyb olmur. Aristotelə görə, insan təbiəti etibarilə daima bilmək istəyir. İnsan hiss üzvləri vasitəsilə xarici aləm haqqında bilik əldə edir, bu bilik növü emperiadır. Onunla yanaşı insanın düşünməylə, mühakimə yürütməklə çatdığı, yaratma fəaliyətinə əsaslanan bilik technedir. Biliyin ən aşağı səviyyəsinin təcrübədən başladığı fikrini irəli sürən Aristotelə görə, canlılar içərisində yalnızca insan irqi incəsənətə yiyələnəcək və mühakiə edəcək səviyyəyə qədər yüksələ bilər. Aristotelin fikrincə, təcrübə biliyi əldə emək üçün vasitə, instrumentdir. Məhz onun sayəsində epistema və techne yə çatmaq mümkündür, çünki təcrübə həqiqətə aparan yolda hazırlıq mərhələsi, başlanğıc nöqtəsi kimi müəyyənləşir. Lakin sadəcə təcrübə vasitəsilə əldə olunuş biliklərlə həqiqəti tapmaq qeyri-mümkündür. Təcrübə vasitəsilə şeylər haqqında ümumi mühakimə formalaşdırıldığı zaman “techne” meydana çıxır. Çünki Aristotelə görə, insan bir dərman növünün həm Kalliyə, həm Sokrata, həm də başqa bir çox insana yararlı olması haqqında nəticəyə təcrübə vasitəsilə gəlir. Lakin bu preparatın məhz hansı növ xəstəliyə, hansı xüsusiyyətlərə sahib orqanizmlərə yaxşı təsir göstərdiyinə dair əldə olunan mühakimə isə technedir. Bilik təcrübədən daha çox techne-nin əhatə dairəsinə məxsusdur. Aristotelə görə, epistema səbəblər haqqında bilikdir. Techne-nin biliyinə sahiib olanlar şeylərin səbəbini və nə üçün mövcud olduqlarını bilirlər. Empirik yolla əldə olunan biliklər isə səbəblər haqqında məlumat vermədiyi üçün epistema olmaq haqqını da sahib deyillər. Hiss üzvləri universal və mütləq olan haqqında verilən niyə sualını cavablandıra bilməzlər. Məsələn hiss üzvləri vasitəsilə odun niyə isti olduğunu izah edə bilmərik, sadəcə olaraq onun isti olduğunu deyə bilərik. Aristotelin açıqlamasına əsasən başqa cür olmaq ehtimalı daşımayan, dəyişməz bilik epistemadır. Bu mənada epistema əbədi, məcbur xarakter daşıyan şeylər haqqında bilikdir və onun mövzusu olan biliklər icbari xüsusiyyətə malik olduğu üçün qanun qüvvəsinə malikdir, o cümlədən yanılma və səhvlərin qətiyyən mövcud olmadığı sistemdir. Belə olduğu halda subyekt səbəblər və ilkin prinsiplər bilindiyi zaman epistemaya da çatmış olur. Aristotelə görə, “həqiqətin axtarışı üçün daima eyni vəziyyətdə (statik) olan və heç bir dəyişikliyə uğramayan şeylərə istinad etmək gərəkdir” (Косыхин, 2016: s.152). Eyni zamanda Aristotel empirik təcrübələrlə elmi biliyin əldə oluna bilməyəcəyini qeyd edir. Təcrübənin və hisslərlə əldə olunan -------------------... 197 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com informasiyanın obyekti olan ayrı-ayrı predmetlər və situasiyalar, bir sözlə təkcələr müəyyən bir zaman çərçivəsində və məkanda gerçəkləşdikləri üçün elmin predmeti ola bilməzlər. Elmin predmeti zamansız, zamandan kənar, ondan asılı olmayanlardır. Aristotelə görə, empirik yolla qazanılan həqiqəti biliyimizin obyektinə uyğunluğu kimi, məntiq qanunlarına əsaslanan həqiqəti isə əqli prinsip və qaydalara uyğunluq kimi formulə etmək olar(Косыхин,2016:s.154) . “Peri Hermeneias” (“Şərhlər haqqında”) adlı əsərində Aristotelin həqiqət və yalana dair mülahizələri varlığı aid olunmur, əksinə mühakimələrə, söz birləşmələrinə aid olunur. Onun fikrincə, həqiqəti və yalanı mümkün edən, müəyyənləşdirən şey ifadələrin birləşəsi və ayrılmasıdır. İsimlər və fellər birbirilə birləşmədikdə, təklikdə sadəcə anlayış, söz statusuna malikdirlər, yəni nə həqiqət, nə də yalandırlar. Məsələn, insan və ağ sözləri bir-birindən ayrı olduqda nə doğrudurlar, nə də yanlış. Birləşmiş ifadələr hər hansısa bir şeyi göstərir, onu təmsil edir, lakin hər ifadə mühakimə, hökm (logos apophantikos, apophansis) deyil. Məsələn bir xahiş cümləsi ifadədir, ancaq onun doğru və yanlış olmasını söyləmək qeyri-mümkündür. Mühakimə isə təsdiq və ya inkar edən ifadədir, yəni mütləq şəkildə ya həqiqəti, ya da yalanı dilə gətirir. Aristotel Metafizika əsərində bununla bağlı qeyd edir: “Cümlələr birləşmiş ifadələrdir. Doğruluğu və yanlışlığı göstərən birləşmə və ayrılmanın obyektinə uyğunluğudur. Bu səbəblə dilin sadə (yalın) elementləri nə doğru, nə də yalan dəyərinə sahibdirlər...Yalnızca iqrari və ya inkari xarakterli ifadələr mühakimədir və doğruluq-yanlışlıq dəyərinə malikdirlər. Lakin yenə də bunun meyarı obyektinə uyğunluqda axtarılmalıdır ” (Harun, 2016:s.39-40). İstifadə edilmiş ədəbiyyat Elmalı O. (2012). İlçağ Felsefesi Tarihi. – İstanbul: Sanat Yayınevi. Gökberk M. Felsefe tarihi. “Remzi Kitabevi”, İstanbul, 2014. Harun T. (2016). Platondan Habermasa Felsefede Doğruluk ya da Hakikat. – Ankara: BilgeSu. – 224 s. Копцева Н.П. (2012). Понимание бытия и истины в античной философии. // Современные проблемы науки и образования. №5. – Москва. – 315-323 с. 5. Косыхин В Г. (2016). Форма, интеллект и телеология в Аристотелевском учении об истине. // Изв. Сарат. ун-та. Нов. сер. Сер. Философия. Психология. Педагогика. Т. 16, вып. 2. – 151-155 с. 6. Platon. (2016). Devlet. – İstanbul: Islık Yayınları. – 530 s. 7. Skirbekk G, Gilje N. (2011). Antik Yunandan Modern Döneme Felsefe Tarihi. – İstanbul: Kesit Yayınları. 1. 2. 3. 4. -------------------... 198 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com HISTORICAL SCIENCES / TARIXI ELMLƏR УДК 94 (4): 94 (5) WESTERN-GEORGIAN ABKHAZIAN KINGDOM Yaroslav Pylypchuk Doctor of historical sciences, senior lecturer National Pedagogical University n.a. M. P. Dragomanoff, Ukraine pylypchuk.yaroslav@gmail.com ORCİD İD: 0000-0002-9809-3166 Abstract. This paper is devoted to the history of the Abkhazian kingdom in the Early Middle Ages. The article discusses the history of Georgian statehood in the Early Middle Ages. Based on a wide range of sources and historiography, the following aspect are analyzedthe history of the Abkhazian kingdom from the Leonid dynasty to David IV.The Abkhazian kingdom was formed as a result of the consolidation of Misiminia, Apsilia and Abazgia. The leading role in the association belonged to the Abazgs. The Leonid dynasty pursued a policy of incorporating the Western Georgian lands into its composition and was essentially the West Georgian dynasty. Starting from Bagrat III, the Abkhazian Bagrationi pursued a policy of uniting Georgia and included the land of Kartli. The strong competitors of the Abkhaz were the rulers of Tao-Klarjeti, especially David III Kurapalat the Great. Abkhazian Bagrationi managed to annex the lands of Tao-Klarjeti and Kakheti-Heretia in the 11th century for a short time. The unification of Georgia under the auspices of Abkhazia was hindered by Byzantine emperors, Seljuk sultans, Ganja Shaddadids, eristavas from the Bagvasi clan. The Byzantine threat was relevant throughout the first half of the 11th century and the Romans claimed the land of Tao Klarjeti. On the conquered lands was founded the theme of Iviria, which was ruled by Romaios, Armenians and loyal Georgians. Seljuks, as a factor in Georgian politics, appeared from the middle of the 11th century. They did not allow Bagrat IV to seize Kakheti-Heretia and supported the local kings and eristavs from the Bagvasi clan. The Seljuks relied on the Ganja Shaddadids in the South Caucasus region. The Shaddadids raided Kartli occasionally and tried to take control of Tbilisi. The TashirDzoragetia kings supported the Kakhetians. The subjugation of Kakheti-Heretia became a reality in 1104, when the united Seljuk state ceased to exist. David IV confronted the small emirs and sultans at the beginning of the XI century. Obstacles to the unification of Georgia and the inclusion of Tbilisi into a single Georgian state ceased to exist after the defeat of Najm al-Din Ilgazi near Didgori in 1121. The capture of Tbilisi in 1122 marked the final unification of Georgian lands. Key-words: Abazgia, Abkhazian kingdom, Leonids, Bagrationi, Tao-Klarjeti, Kakheti, Byzantine empire, Seljuks. ЗАПАДНОГРУЗИНСКОЕ АБХАЗСКОЕ ЦАРСТВО Пилипчук Ярослав Валентинович Доктор исторических наук, старший преподаватель Национальный педагогический университет имени М. П. Драгоманова, Украина pylypchuk.yaroslav@gmail.com Аннотация. Данная статья посвящена истории Абхазского царства в Раннем Средневековье. В статье рассматриваеться история грузинской государственности в Раннем Средневековье. На основе широкого комплекса источников и историографии анализируеться история Абхазского царства от династии Леонидов до Давида IV. Абхазское царство образовалось в результате консолидации Мисиминии, Апсилии и Абазгии. Ведущая роль в объединении принадлежала абазгам. Династия Леонидов вела политику по включению западногрузинских земель в свой состав и была по сути западногрузинской династией. Абхазские Багратиони, начиная с Баграта III, проводили политику на объединение Грузии и включили в свой состав земли Картли. Сильными конкурентами абхазов были правители Тао-Кларджети, особенно Давид III Куропалат Великий. В XI в. на непродолжительное время им удавалось присоединить земли Тао-Кларджети и Кахетии-Эретии. Объединению Грузии под эгидой Абхазии мешали византийские императоры, сельджуские султаны, -------------------... 199 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com гянджийские Шеддадиды, эриставы из рода Багваши. Византийская угроза была актуальна на протяжении всей первой половине XI в. и ромеи претендовали на земли Тао-Кларджети. На завоеваных землях была основана фема Ивирия, которой управляли ромеи и лояльные грузины. Сельджуки, как фактор в грузинской политике, появились с середины XI в. Они не дали Баграту IV овладеть Кахетией-Эретией и оказывали поддержку местным царям и эриставам из рода Багваши. В южнокавказском регионе Сельджуки делали ставку на гянджийских Шеддадидов. Шеддадиды совершали эпизодичные набеги на Картли и старались взять под свой контроль Тбилиси. Таширдзорагетские цари поддерживали кахетинцев. Подчинение Кахетии-Эретии стало реальностью в 1104 г., когда перестало существовать единое сельджукское государство. В начале XI в. Давиду IV противостояли мелкие эмиры и султаны. Препоны объединению Грузии и включению Тбилиси в состав единого Грузинского государства перестали существовать после поражения Наджм ад-Дина Ильгази под Дидгори в 1121 г. Взятие Тбилиси в 1122 г. ознаменовало окончательное объединение грузинских земель. Ключевые слова: Абазгия, Абхазское царство, Леониды, Багратиони, Тао-Кларджети, Кахетия, Византийская империя, Сельджуки. Постановка проблемы. Одним из интереснейших периодов истории Грузии являеться ее раннесредневековая история. В Средневековье Грузия вошла раздробленной на несколько частей. Буферный статус между арабами и хазарами не дал объедениться грузинским землям во время арабских завоеваний. Упадок Аббасидского халифата способствовал усилению Абхазского царства и распространению его влияния на восток. Кроме Абхазского царства образовались еще курополатство Тао-Кларджети, Тбилисский эмират, Кахетия и Эретия. Важно указать вследствие чего именно Абхазскому царству удалось объеденить Грузию, а не Тао-Кларджети или Кахетии. В данном исследовании прослежена история Абхазского царства, а также других грузинских государств. Анализ последних исследований и материалов. Одним из ведущих исследователей этого периода был З. Анчабазе. Его перу принадлежали важные работы по истории Абхазии [Анчабадзе 1959; Анчабадзе 1974]. Истории Абхазского царства посвящены работы З. Папаскири, Г. Цулая, Д. Гулия, Дж. Гамархия, Л. Ахаладзе, А. Джопуа, О. Маана, Д. Дбара, Ш. Инал-Ипа, А. Цугба, Р. Аргуна, А. Папаскира, М. Гунба, Р. Хонелия, И. Агрба, А. Виноградова, Ю. Воронова, Г. Майорова, В. Нюшкова, В. Дзидзоева, А. Дзидзоева, Б. Хамидуллина, К. Туманова [Анчабадзе 1959; Папаскири, 2001; Папаскири 2010; Цулая 1995; Gamarkhia, Akhaladze 2011; Джопуа, 2009; Маан, 2011; Дбар, 2001; Гулия 1925; Инал-Ипа, 1965; Инал-Ипа, 1976; Цугба, 2010; Аргун, 2018; Папаскир, 2002; Гунба 1989; Гунба 1999; Хонелия а; Хонелия 1967; Агрба 1989; Воронов 2014; Майоров 2016; Джопуа, Нюшков 2018; Нюшков; Нюшков 2016; Нюшков 2017а; Нюшков, 2017б; Нюшков 2018; Виноградов, Гугушвили 2015; Виноградов, Гугушвили 2018; Дзидзоевы 2019; Хамидуллин 2013; Toumanoff 1956]. Цель исследования. Задачей данной статьи являеться исследование истории Грузии в VI-XI вв. и эволюции Абхазии от локального вождества Абазгия до государства-объединителя Грузии. Изложение основного материала. Ведущей силой в Западной Грузии во время Поздней Античности и начала Раннего Средневековья было царство Лазика (Эгриси). Иоанн Малала отмечал, что лазский правитель Цатэ вышел из подчинения персидскому шахиншаху Каваду. Он прибыл в Константинополь, выразил покорность и попросил утвердить его на престоле, который перешел ему от отца (Замнакса). В знак покорности он крестился, хотя до того поклонялся Ахурамазде. Восстание грузин в 523 г. помешало персам вмешаться в дела Лазики. Византийский император ввел туда войска и в Шорапани и Сканду были введены гарнизоны. Следующий император Юстиниан усилил контингент в Эгриси. На морском побережье была возвигнута крепость Петра. Стратиг этого пункта начал притеснять лазов и требовать от них деньги, хотя до того Лазика дани ромеям не платила. Стратига пришлось отозвать. Его Юстиниан заменил на Иоанна Цибе, который оказался еще хуже чем предшественник. В этой ситуации лазский царь Губаз отправил послов к Хосрову Ануширвану и лазы обещали предоставить персам базы для того, чтобы иметь флот. Кроме того, они обещали предоставить свою территорию для войны против ромеев. В 542 г., пройдя через Картли, персы вошли в Лазику. Губаз встретился с шахом и передал ему страну и столицу. Византийская крепость была взята персами и в 545 г. Юстиниан был вынужден заключить мир с шахиншахом. Хосров же не доверял лазам. Он хотел сместить Губаза, а самих лазов выселить из страны и населить край лояльным населением. В Лазику был послан Фабриз, который во главе отряда из триста персов -------------------... 200 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com должен был ликвидировать царя. Фабриз вошел в контакт с Фарсманом, который конфликтовал с Губазом, однако тот сообщил о заговоре царю. Губаз отправил послов к Юстиниану и просил простить ему его поступки. Ромейский император отправил в Лазику 7 тыс. ромеев и 1 тыс. чанов, которые осадили Петру, в которой находился персидский гарнизон. Хосров послал на помощь осажденым войско Мермероеса, однако навстречу ему на Риони вышел Губаз с лазским войском. Однако Мермероес обхитрил Губаза и другой дорогой вышел к Петре. Он деблокировал город и усилил там гарнизон. Мермероес разорял Лазику. После этого он оставил в стране 5 тыс. воинов, а сам с 25 тыс. войском пришел в Армению и остановился у Двина. Персидские гарнизоны однако вскоре были перебиты лазами и ромеями. В 550 г. Хосров прислал новое войско во главе с Хорианом. В битве при Цхенискали ромеи и лазы одолели персов, а Хориан погиб. После этого лазы попросили сменить стратига, обвинив Дагисфея в подкупе персами. Юстиниан пошел навстречу их требований и назначил стратигом Бесса. Против него персы прислали войско Набеда, который пришел в Лазику по приглашению царя абазгов Скепарны. Также призвал персов лазский вельможа Тердат, недовольный Губазом. Он сдал Набеду крепость Цибиле (Цебельда). Губаз прислал в Апсилию ромеев и выбил персов оттуда. Потом союзное лазско-ромейское войско выбило персов из Петры. Тогда в Лазику снову вторгся Мермероес и подошел к городу Археополис (Цихе-Годжи) на Риони, где находился ромейский гарнизон. Город успешно оборонялся и Мермероес был вынужден отступить, зазимовав в Кутаиси. Он перекрыл пути в Лечхуми и Сванетию, а также преградил пути для снабжения лазского гарнизона крепости Ухимериони. В 552 г. ромеи и персы заключили перемирие. Тогда лазские вельможи снова обратились за помощью к персам. Один из них, Феофоб сдал крепость Ухимериони. Мермероес прислал письмо остановившемося в горах Губазу с требованием подчиниться шахиншаху. Однако Губаз жэдал помощи от императора. Тем временем персы осадили Цибиле и Археополис, но не достигли больших успехов. У крепости Телефис персы одолели ромеев и по настоянию Губаза Юстиниан сменил Бесса и оставил в Лазике полководцев Миртина и Рустика. Лазский царь же считал их трусами и хвастунами, за что ромеи возненавидели его и оклеветали. В 554 г. при встрече с ромеями на реке Хобисцкали Губаз был убит. Оскорбленые лазы перестали поддерживать ромеев. В битве у крепости Оногурис малое количество персов обратило в позорное бегство многих ромеев. На стороне персов находился лазский вельможа Айет. Однако возобладала проромейская партия, которую возглавил Фартаз. Тот потребовал у Юстиниана, чтобы тот прислал к лазам Цатэ. В Лазику вступило персидское войско Нахоргана. Ему противостоял ромейский стратиг Сотерих. Персы были разбиты у Цихе-Годжи и Риони. Нахорган отступил на зиму в Картли, но был вызван в Иран Хосровом и был казнен. В Лазике же казнили убийцы Губаза Рустика и Иоанна, а Миртина отстранил от должности, заменив его на Юстина. Хосров был вынужден заключить с ромеями мир в Даре. Ромеям остались враждебны сваны и в 575 г. Византия отправило войско в Сванетию и пленили местного князя, который был сторонником персов. В 582 г. шахиншах Хормузд IV направил в Сванетию войско Бахрама Чубина. После этого персидско-ромейские конфликты в Западной Грузии утихли. В 576 г. в Лазику вторглось войско тюркютов Турксанфа, однако не имело успехов там. Лазика на протяжении длительного времени стала сферой влияния ромеев. В VII в. персов в качестве противников ромеев сменили арабы. Царь Лазики Серги Барнукисдзе призвал в конце VII – в начале VIII в. в свою страну арабов. Те разместили там свои гарнизоны. В 709 г. Лев Исавр пытался выбить из Лазики арабов, призвав себе на помощь аланов и возглавив ромеев. Призвание грузинами хазар на помощь в 730 г. вызвало вторжение Марвана б. Мухаммеда в 736-737 гг., который опустошил города Лазики, в том числе Цихе-Годжи, и полностью покорить Западную Грузию ему помешала только неудачная осада Анакопии. Абазги установили свою власть над Мисиминией и Апсилией, остальные земли Лазики осталтись за арабами. Однако вторжения хазар на Южный Кавказ в конце VIII в. создали условия для освобождения Западной Грузии. В начале IX в. на юге Западной Грузии образовалось княжество Тао-Кларжджети [Очерки истории Грузии 1988: с. 88-97, 107-117; Агафий 1953; Прокопий Кесарийский 1993; Джуаншер Джуаншериани 1986; Suny 1994: р. 24; Rayfield 2014: p. 47-50, 53, 56, 58; Пагава 2016б: с. 86; Гулия 1925: с. 181-188; Чичуров 1980; Византийские историки 1860; Keçiş, Güneş 2017: s. 13-16; Fähnrich 2010: p. 153]. В начале VI в. н. э. на территории Абхазии находились несколько вождеств – Абазгия, Апсилия, Мисиминия, южная часть Санигия. Цхуми был городом Апсилии. Южная граница Апсилии проходила по Галидзге. На юго-востоке пограничным пунктом было Тусумэ. На северо-востоке у границы с Мисиминией было укрепление Тзибил. На северо-западе граница Апсилии проходила в -------------------... 201 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com районе Нового Афона. Апсилия занимала пространство о Галидзги до Гумисты, с запада ограничивалась Черным морем, а с востока проходила по линии Цебельда-Тусумэ. Абазгия непорседствено граничила с Апсилией, которая проходила близ Анакопии (Нового Афона). Анакопия была Трахеей Прокопия Кесарийского. Северная граница Абазгии проходила по реке Бзыбь. Восточные границы упирались в Большой Кавказский хребет. Крупнейшими поселениями были Анакопия и Питиунт (Бичвинта). Граница между Апсилией и Мисиминией находилась в цебельдинском секторе. Абазгия занимала территорию Бзыбской Абхазии. С востока Мисиминия граничила с Сванетией. Южная граница упиралась в Лазику. Пограничным пунктом Мисиминии был Бухлоон. Мисиминия охватывала Дал и часть Цебельды. Клухорский перевал называл мисиминским путем. Центром Мисиминии назывался Тсахар и находился на реке Кодори. С Аланией Мисиминия граничила у Собгниси. З. Анчабадзе писал, что утверждения П. Ингороквы о том, что мисимияне это смесь сванов и мегрело-лазов, более чем сомнительны. Также на территории Абхазии жили саниги. Прокопий Кесарийский называл их сагинами. Арриан и Псевдо-Арриан также сообщали о санигах. У Арриана северные соседи абазгов это саниги, а за ними зихи. У Прокопия Кесарийского сперва зихи, потом саниги. Саниги жили в районе Гагрского района современной Абхазии. Население собственно Лазики были предками современной мегрелов и лазов. Лазы были охарактеризированы как народ многочисленый и воинственный. Старым их наименованием было колхи. Византийский автор даже не считал их варварами. Лазы были вассалами Византии. Грузины называли Лазику Эгриси. В VI в. н. э. наиболее тесно с Лазикой была связана Апсилия. По данным Прокопия Кесарийского апсилы издревле были поддаными лазов. Также от Лазики зависели сваны. На некоторое время Апсилия перешла под власть персов, когда магистр Тердет поругался с лазским царем Губазом. В Апсилии были круги, которые проявляли сепаратизм. В V-VI в. н.э. Абазгия была частью Лазики (Эгриси), но имела автономию. Прокопий Кесарийский указывал, что абазги подданые лазов, но управлялись двоими из соплеменников. В первой половине VI в. н.э. византийские власти отторгли Абазгию от Лазики и создали независимую епархию. Ромеи активизировали миссионерскую деятельность в Абхазии в правление императора Юстиниана. Для подавления антивизантийского мятежа абазгов была установлена власть империи над краем. В середине VII в. Апсилия и Мисиминия находились в непосредственном подчинении у правителя Лазики. Саниги же не подчинялись не царю лазов, не византийскому императору. Саниги, по мнению З. Анчабадзе, были предками садзов-джигетов. Соседями абазгов были брухи (предкие убыхов) и кавказские аланы. Восточноабазгский правитель Опсит в 550 г. обратился за помощью к булгарам-утигурам. Западноабазгский правитель Скепарна же обратился за помощью к персам. Общее сопротивление ромеям возглавил Опсит. Прокопий Кесарийский сообщал о взятии ромеями Трахеи и жестокой расправе над абазгами. Апсилы же предпочли подчиниться ромеям после дипломатичных маневров. В 555 г. мисимияне восстали против ромеев, которые были возмущены тем, что византийский чиновник планировал передать крепость Бухлоон аланам. Сразу подавить восстание мисимиян ромеям помешало вторжение персов Нахгорана в Лазику. Только после победы над Сасанидам ромеи направили в Мисиминию несколько тысяч войска. Сначала они попробывали склонить мисимиян к капитуляции при помощи переговоров осуществленых через апсилов. Однако мисимияне отказались это сделать и ромеи осадили Тсахар. Мисимияне были вынуждены капитулировать. В VI в. ромеи стались строить Келасурскую стену в Абхазии. Владения Византии в регионе были защищены ней от набегов других племен и заодно в Абхазии была утверждена власть империи. Также население Абхазии боролось против персидских завоевателей. В 550 г. персы Набеда призваные абазгами постарались установить в регионе свою власть. Апсилы, в отличие от абазгов, оказали им сопротивление и поддержали лазов и ромеев. В 553 г. в Лазику вторглись войска персов Мермероеса вместе с гуннами-савирами. Этому вторжению противостояли абазги. В 555 г. персы пришли в Абхазию по приглашению мисмисиян. Нахогаран пообещал помощь, но пробыл недолго и как только персы оставили Мисиминию, то ромеи заняли край. В 572 г. лазы и абазги помогали восставшим против персов армянам. В 623 г. абазги и лазы принимали участие в походе вихантийского императора Ираклия. В 663 г. лазский правитель был лишен власти и поселился в Абазгии. Во второй половине VII в. в Лазике появилось множество мтаваров и власть царя ослабла. В 686 г. ромеи в борьбе с арабами достигли некоторых успехов и подчинили себе Иберию-Картли. В 689 г. хазары вторглись в Картли, Армении и Кавказскую Албанию и вытеснили ромеев. В 697 г. патрикий Серги Барнукисдзе решил выйти из-под контроля ромеев и пригласил в страну арабов, которые разместили в Лазике свои гарнизоны. К началу VIII в. -------------------... 202 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com арабы разместились в Цихе-Годжи, в крепостях Кодорского ущелья, в Апсилии и Мисиминии. Вместе с Лазикой от ромеев отложились абазги. Юстиниан II отправил Льва Исавра к аланам через Апсилию. Он должен был подкупить аланов для нападения на Абазгию. Аланы напали на абазгов и они вынуждены были вернуться в ромейское подданство. Источники называли Леона эриставом кесаря. Он получал от императора приказ. Де-факто Леон был фактически полунезависимым правителем. Картли же было вынуждено занять провизантийскую позицию. В 642-643 гг. арабы вторглись в Картли, но были изгнаны оттуда. По данным Балазури арабы обложили данью Картли в 654 г. Хабиб б. Маслама сделал картлийского эрисмтавара вассалом халифа. По сведениям Феофана в начале VIII в. арабы владели Абазгией, Лазикой и Иберией. Лев Исавр попробовал выбить арабов из региона. Он вторгся в Лазику. Еще один ромейский отряд и армяне вторглись в регион и осадили Цихе-Годжи, но они отошли при приближении арабов. Лев Исавр же овладел ’’Железной крепостью’’ в Абазгии. На помощь ромеям пришел отряд апсильского правителя Марина. Однако этот частный успех не решил судьбы кампании и в конце 20-х гг. VIII в. Джаррах б. Абдаллах вторгался в Хазарию через абхазские земли, проходя Клухорский перевал. Сын Марина Евстафий в 738-740 гг. находился в плену у арабского наместника Сулеймана б. Асама. Приблизительно в это время Апсилия вошла в состав Абазгии [Папаскири 2010: с. 22-25; Анчабадзе 1959: с. 6-16, 28-36, 44-61, 70-72, 85-92; Агафий 1953; Прокопий Кесарийский 1993; Воронов 2014: с. 99-109; Инал-Ипа 1965: с. 123-132; Аргун 2018: с. 62-63; Цугба 2010: с. 199-201; Ломоури 1997; Gamarkhia, Akhaladze 2011; Нусков 2011: с. 43-57; Инал-Ипа 1976: с. 204-313; Нюшков 2016: с. 124-180; Нюшков 2017а: с. 217-226; Нюшков 2017б: с. 187-194; Нюшков 2018: с. 75-79; Джопуа, Нюшков 2018: с. 58-61; Чичуров 1980; Лордкипанидзе 1990; Letodiani 1996: s. 11-22]. Армянский географ указывал, что на морском побережье находиться Авазгия, где живут апсилы и авазги. Страной Егер названа Лазика. Феодосий Гангрский упоминал о пребывании в Лазике и Абазгии Максима и двух Анастасиев. Анастасий был помещен в крепости Скотории близ Абазгии, то есть в Апсилии. В крепость Пустус же был водворен инок Анастасий. Пустус находился в Апсилии близ границы Мисиминии. Епифан Константинопольский упоминал о пустовцах. Пуста происходит от абхазского наименования Апсилии Апствыла. По данным данными арабского источника по инициативе малика курджей (грузин) хазары совершили поход на Южный Кавказ в 30-х гг. VIII в. и в битве с ними у Ардебиля погиб разоритель Картли Джаррах б. Абдаллах. Картлийский эрисмтавар получил от ромеев власть над Лазикой и отнял ее у местной династии. В грузинских источниках Лазика VIII в. уже названа Сакартвело, то есть понималась как часть Картли Абхазское эриставство охватывало пространство от реки Нечепсухо до реки Келасури. Пространство от Бзыби до Нечепсухо населялось санигами и зихами. И. Джавахишвили считал, что политическая граница Абхазии проходила по реке Эргисцкали. Арчил, его брат Мириан и абхазский правитель Леон I обращались к Льву Исавру за помощью против арабов. Лев пожаловал Леону титул эристава Абхазии и предложил подчиниться картлийцу Арчилу как сюзерену. Арчил и Леон переписывались между собою. Арчил обосновался в Цихе-Годжи и Кутаиси. Леону же была пожалована Абазгии. В состав Абазгии вошли Апсилия, Мисмисиния, Санигия [Папаскири, 2010, с. 22-25; Анчабадзе, 1959, с. 62-70, 72-76; Воронов, 2014, с 99-109; Ломоури, 1997; Gamarkhia, Akhaladze, 2011; Анания Ширакаци, 1877]. В. Минорский указывал, что Абхазское царство было государством западных грузин находившихся под властью так называемой Абхазской династии. По его мнению, Картли в Х в. было присоединено этой династией к Абазгии. А. Новосельцев считал Абазгию западногрузинским царством. Л. Гумилев писал, что Абхазское царство распространив свою власть на картвельские земли постепенно стало грузинским государством. В. Кузнецов отмечал, что Абхазское царство распространило свою власть на всю Западную Грузию и его столица была в Кутаиси. Общим языком был грузинский. М. Бибиков говорил, что Абхазия это западногрузинское царство. М. Тарнава же считал, что Абхазское царство было государством предков современных абхазов. С. Ашхацава писал, что Абхазское царство как государство абхазов просуществовало до конца XV в. Он отмечал, что с момента свержения Тевдосе II Абхазское царство, возглавила этнически ей чуждая грузинская династия. А. Фадеев упоминал, что Абхазское царство было союзным абхазско-грузинским государством. Ю. Воронов считал, что Абхазское царство времен Леонидов было абхазским политическим объединением. Приход к власти Баграта III воспринимался как фактический конец существования Абхазского царства. Р. Хонелия же воспринимал Абхазское царство как абхазское национальное государство. Ш. Инал-Ипа придерживался похожего мнения, но отмечал, что -------------------... 203 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com Абхазское царство было абхазским только до перенесения столицы в Кутаиси. М. Гунба и А. Папаскир считали Абхазское царство только абхазским. С. Шамба расценивал Абхазское царство сугубо как абхазское государство. Династию Баграта III он считал южногрузинской ветвью армянских Багратуни. Е. Аджинджал настаивал на существовании Абхазского царства до 1259 г., присваивая абхазам и грузинскую историю. Т. Шамба считал, что Абхазское царство создали абхазы на своей земле, а Баграт III был не грузином, а армянином. Также он называл царство АбхазскоКартвельским указывая, что там правили не грузины. А. Папаскир и И. Агрба рассматривали Абхазское царство и государство Баграта III как абхазское. Г. Гумба рассматривал Абхазское царство как сугубо абхазское национальное государство. Б. Хамидуллин считал, что Абхазское царство это государство абхазов. С. Хотко отстаивает мнение о ведущей роли абхазов в истории Грузии. П. Ингороква считал, что правящая династия Абхазии была лазская. З. Анчабадзе указывал, что Абхазское царство управлялось династией из Абазгии. Однако он выступал против гипотезы о греческой этнической принадлежности эриставов. Он высказал мнение, что она проводила общегрузинскую политику. В составе Абхазского царства произошла консолидация абхазской народности, но абхазы были лишь одним из народов царства, наряду с грузинами, сванами и мегрелами. С. Джанашиа указывал, что ромеи после изгнания арабов упразднили должность патрикия в Лазике и на некоторое время ввела там прямое имперское правление, а затем передали Лазику на вассальных основаниях Арчилу Картлийскому. Н. Ломоури считает Абхазское царство грузинским государством. Г. Пайчадзе указывал, что обезы русских источников это грузины. Он считал, что абхазами называли грузин. М. Лордкипанидзе называла Абхазское царство АбхазскоЭгрисским. В. Чхаидзе считает Абхазское царство грузинским. Можно с увереностью говорить о том, что Абхазское царство было до 978 г. западногрузинским, а с правления Баграта IV грузинским. Г. Анчабадзе называет Абхазское царство абхазско-грузинским. М. Лордкипанидзе указывает на то, что Абхазией называли Западную Грузию [Папаскири, 2010: с. 26-38; Анчабадзе 1959: с. 74-80; Воронов 2014: с. 119-127; Папаскир 2002; Воронов 2014: с. 115-127; Инал-Ипа 1965: с. 130-139; Ломоури 1997; Хамидулин 2013: с. 3-5; Анчабадзе З. 1956: с. 261-278; Анчабадзе З. 1976; Анчабадзе; Лордкипанидзе 1990; Дзидзоев; Дзидзоев 2006, с. 31-36; Анчабадзе Г. ; Чхаидзе 2007: с. 297-299]. Территория современной Абхазии со времен Леона делилась на три эриставства на Абхазское, Цхумское (часть Гудаутского района до Анакопии, Сухумский, Гульпришский районы, часть Очамчирского района), Бедийское (часть Очамчирского и Гальский район). Этнические абхазы проживали на севере современной Абхазии в Абхазском эриставстве. Эриставы находились в подчинении управляещему хозяйством царского двора. По мнению Г. Цулая понятие Абхазия в узком его значении понималось под Цхумским эриставством. Г. Цулая и З. Анчабадзе считали, что состоялось слияние Цхумского и Абхазского эриставств, а З. Папаскири выступает против этого. Касательно выступлений против власти абхазского царя, то в 80-х гг. Х в. картлийские азнауры планировали создать в Шида-Картли самостоятельное царство. Феодальная оппозиция в своих выступлениях хотела укрепить свои позиции при царском дворе. Так, например происходило во время выступления царевича Деметре против Баграта IV, то мятежного царевича в Анакопии поддержали лишь некоторые азнауры из Восточной и Южной Грузии. Освобождение Анакопии Баграт поручил абхазскому войску Куабулели Чачасдзе Отаго эристава Абхазии. Грузинские цари Гиорги I и Баграт IV у Иоанна Скилицы названы архонтами Абазгии. Иоанн Зонара называл Баграта IV правителем Абазгии. Георгий Кедрин называл Восточную Грузию Иберией, а Западную – Абхазией. Леон Граматик называл Грузию Колхидой. Иосиф Генесий среди народов поддержавших восставние Фомы Славянина называл лазов, иберов (картлийцев) и абхазов (жителей Западной Грузии). Иоанн Италл называл грузина Иоанна Петрици абхазом. Иоанн Цец указывал, что на Кавказе первенствуют грузины, а за ними абхазы. Никита Хониат называл Мануила Комнина правящим над иберами (грузинами) и лазами. Арабский автор Яхья Антиохийский называл Гиорги I царем абхазов. Баграт IV назван Садр ад-Дином Хусайни царем абхазов. Ал-Мукаддаси упоминал о стране Абхаз. Ал-Масуди говорил о христианском народе абхазов. Он живет около аланов. После абхазов есть княжество Джурия (Аджария), где живет христианский народ хазрань (кларджетцы). Абхазы и хазранцы платят дань правителям Тбилиси. Возле царства хазранов находиться княжество Самсаха (Самцхе). Между Тифлисом и Аланией живет народ санареев (цанаров). Возле царства народов живут шекины (эры), христианский народ, среди которого много мусульман. Хакани называл врата Абхазии, называя так Абхазией Грузию. Низами Гянджеви упоминал об абхазской -------------------... 204 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com царице Шамир, которую можно сопоставить с теткой Тамар грузинкой Русуданой. Абу-л-Касим говорил, что по ту сторону Джурзана расположено царство абхазов (тут Западная Грузия). Ал-Фарик называл Давида IV царем грузинским. Йакут ал-Хамави указывал, что Абхаз страна у горы Кабк. Населена она христианским народом, который называют гурджами (грузинами). Абхазия место укрытия грузин, которые в 1122 г. взяли Тбилиси. Ибн Биби упоминал, что царица Тамар правила Абхазом (Грузией). Абу-л-Фида упоминал о городе абхазов, который являеться одним из портов грузин. В русских документах Грузия называлась Обезами. Так по данным Галицко-Волынской летописи упомянуто, что Отрок Шаруканович переселился в Обезы, то есть в Грузию. В Троицкой летописи упомянута царевна из Обез, которой была грузинская царица Русудан. В ’’Сказании о Вавилонском царстве’’ обежанин являеться синонимом грузина. Армянский географ Анания Ширакаци упоминал термин апхаз в значении абхаз. Он отделял от нее Колхиду-Егер (ЭгрисиЛазику) и Верию (Вирк, Иберию-Картли). Армянский хронист Товма Арцруни писал, что васпураканский правитель Григор Арцруни бежал в Абхазию, то есть Западную Грузию. Ованес Драсханакретци упоминал об абхазском (западногрузинском) царе Гиорги II. Матеос Урхаэци писал о Баграте как об абхазском и грузинском правителе, употребляя эти слова как синонимы. Аристакес Ластиверци называл Баграта и Гиорги правителями абхазов, имея в виду Западную Грузию. Мхитар Айриванеци указывал, что иверы (грузины) стали называться абхазами. Ухтанес упоминал о Абхазии и говорил, что первоначально страна называлась Верией (Иверией). Абхазы весьма многочисленый народ. Вокруг Тбилиси находяться гавары Цанарети, Джавакхети, Триалети. Псевдо-Шапух Багратуни писал, что армянский царь Смбат захотел вступить в свойство с царством абхазов и захотел войти в свойство с царством лазов, то есть абхазов. Он задумал завладеть волостями Кангаре, Гогшен, Дзайлцех, Кола, Артаанк. Датос назван царем абхазов. В этом описании абхазским царством названы как собственно царство Абхазия, так и куропалатство Тао-Кларджети. Армяне называли грузин вирк (то есть иберийцы). Степанос Таронеци Асохик называл западных грузин сарматами и указывал, что ими правит абхазский царь. Восточные грузины названы иверийцами. В ’’Истории и восхвалении венценосцев’’ Абхазия упомянута как собственно абхазские земли и как синоним Западной Грузии. Анонимный грузинский автор XIII в. упоминал термин абхазы в значении абхазского народа. Он отделял их от картов (грузин). Сумбат Давитисдзе указывал, что царь абхазов Баграт III установил власть над всем Кавказом. Историк Давида Строителя называя его царем абхазов имеет в виду, что он правитель Грузии. Поздний грузинский хронист Вахушти Багратиони писал, что названием Западной Грузии сначала было Эгриси, потом Абхазия и в конце-концов Имеретия. Ефимий Мтацминдели назвал грузинский язык абхазским. Гиорги Хуцесмоназони указывал, что митрополитом Тарсу (Тао-Кларджети) был грузин. Иоанн Петрици считал себя грузином. Грузинский аноним называл правителей Абхазского царства абхазами, имея в виду Западную Грузию. Иоанес Сабанисдзе называл Западную Грузию Абхазией. Гиорги Мерчуле называл все грузинские земли Сакартвело. Гиорги Мцире упломинал о стране Абхазии. В ’’Столетней летописи’’ под Абхазией понимаеться собственно Абхазия и Западная Грузия. Себастопольский католический епископ Пьетро Геральди называл правителя края (Абхазии) грузином [Папаскири 2010: с. 49-63; Анчабадзе З. 1959: с. 117-121, 171-177, 210-219; Minorsky 1953: p. 29; Драсханекертци 1986; Матфей Эдесский 2011; Армянская география 1877; Сумбат Давитис-дзе 1979; История и восхваление венценосцев 1954; Жития царя царей Давида 1998; Хусайни 1980; Цулая 1975, с. 99-105; Папаскир 2002; Сведения исторические; Иоанн Сабанисдзе; Вахушти Багратиони 1976; Псевдо-Шапух Багратуни 1971; Аристакес Ластиверци 1986; Степанос Таронеци Асохик 1864; Марр 1911; Цулая 1980; Амичба 1986; Зетеишвили 1997; Розен 1883; Лордкипанидзе 1990; Розен 1883]. Арабский полководец Марван б. Мухаммед вторгся в Картли и завладел Восточной Грузией. Также он завоевал центральные области Лазики и перешел реку Келасури, которая считалась границей между Грузией и Византией. Под властью арабов оказался Цихе-Годжи. По данным Джуаншера Джуаншериани правители Картли бежали в Абазгию. Марван сокрушил город Цхуми и подошел к Анакопии, которая была резиденцией эрисмтавара Абазгии Леона. В Анакопии нашли убежище сыновья эрисмтавара Картли Степаноза Мириан и Арчил. Под их началом находилась 1 тыс. картлийцев. Еще 2 тыс. были абазгами. В боях погибло 3 тыс. арабов, намного больше их погибло от эпидемии. Осада арабами Анакопии большим арабским войском была неудачной. Обороной города командовали имено Мириан и Арчил, а Леона не было в крепости. По данным Джуаншера Джуаншериани Леон находился в Собгиси у границы с Аланией и охранял рубежи -------------------... 205 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com Абазгии от нападения аланов. После Анакопийской эпопеи византийский император Лев Исавр признал за Мирманом и Арчилом престол Эгриси-Картли, а за Леоном наследственные права на Абхазию. Леон породнился с картлийским правящим домом. В 30-х гг. VIII в. Абхазия оформилась в единое государство во главе которого стоял дом картлийского эрисмтавара Арчила. Эристав Абхазии Леон добровольно вступил в общегрузинское государственное и политическое пространство. Понятие Сакартвело применялось Джуаншером Джуаншериани и по отношению к Абазгии. В первые годы после изгнания арабов Арчил правил в Эгриси несколько лет, после чего перебрался в Кахетию. Преемник Арчила Иоанн правил в Эгриси но это страна была ослаблена арабо-византийскими войнами. По данным Вахушти Багратиони после смерти Иоанна Эгриси подчинилась власти Леона. Подчинение Эгриси Абхазии произошло во время правления в Византии императора Льва Хазара около 778 г. В Абхазию из Хазарии переехал картлийский правитель Нерсе. Вместе с ним переехал и араб Або. Согласно ’’Житию Або Тбилели’’ авторства Иоана Сабанисдзе вся Западная Грузия была под властью мтавара Абхазии. Эриставство Абазгии превращаеться в мтаварство. В конце VIII в. Леон II (780-828), воспользовавшись ослаблением Византии, при помощи хазар стал независимым от ромеев правителем. Хазары сражались с ромеями за влияние в Крыму и помощь хазар абхазам была кстати. В ’’Летописи Картли’’ указано, что Леон II был племянником того Леона, которому была дана в собственность Грузия. Он был сыном дочери хазарского кагана. Он отложился от греков и присвоил Абхазию с Эгриси до самого Лихи и стал царем абхазов. В доме Арчила был династический кризис. После смерти Джуаншера Леон был единственным легитимным правителем. Он провозгласил себя царем абхазов. Под властью Леона II оказалась Абхазия, Сванетия и Эгриси, а также вся Западная Грузия до Сурамского хребта. К Абхазии присоединилась и Аргвети. Леон перенес свою столицу из Анакопии в Кутаиси. Н. Бердзеншвили и М. Лордкипанидзе называли Абхазское царство Эгрисско-Абхазским царством. Армянский хронист Ованес Драсханакертци называл абхазских царей эгрисскими царями. Династия Леонидов воспринималась картвелами как своя. В ’’Летописи Картли’’ есть восхваления царей Гиорги II и Леона III. З. Анчабадзе расценивает Абхазское царство как колыбель единой грузинской государственности. Д. Бакрадзе указывал на греческие имена первых абхазских правителей. П. Уварова объявляла династию Леона греческими архонтами. Д. Гулиа также настаивал на греческом происхождении Леонидов. В. Латышев считал абхазским царей грузинскими Багратиони. Абхазские ученые настаивали на абхазском происхождении Леонидов. З. Папаскири аргументировал свое мнение о грузинском происхождении Леонидов их церковной политикой. В середине IX в. абхазские цари начали чеканить свои монеты. В 80-90-х гг. IX в. был создан Абхазский католикосат, который был независим от Константинополя. Вместо старых греческих епархий были созданы новые грузинские епископскиъ кафедр. Леониды способствовали распространению грузинского языка. На территории Абхазского царства доминировали грузинские культура и книжность. Из восьми эриставств Абхазского царства абхазы населяли только одно – Абхазское в районе севернее реки Гумисты до города Никопсии. Бедийское эриставство было населено в основном мегрелами. Картвельский элемент был более развитым и доминировал в царстве. Государственным языком был грузинский. По мнению З. Папаскири Абхазское царство это западногрузинское царство. Крайней северной границей Никопсия и река Нечепсухо. Джигетия входила в состав Абхазии во время правления Гиорги II. Иоанн Сабанисдзе указывал, что Халдия (Трапезундская земля) граничила с Абхазией и принадлежала ионскому царю (восточное наименование греков яван, тут имелся в виду византийский император). Епифан Константинопольский же сообщал о Трапезунде как о городе Лазики. Пока Абхазия считалась владением Византии епископ Трапезунда считался и епископом Фазиса (Риони, то есть земель Западной Грузии). Первые годы после образования Абхазского царства Абхазия находилась в церковном подчинении у Константинополя. Константин Багрянородный локализировал от реки Никопсиса (Нечепсухо) до Сотируполя. З. Анчабадзе отождествляет последний с Питиунтом (Бичвинтом). Устойчивыми границами Абхазского царства были река Нечепсухо на севере, Главный Кавказский хребет на востоке, Сурамский хребет на юго-востоке, река Чорох на юге, Черное море на западе [Папаскири 2010: с. 38-49; Анчабадзе З. 1959: с. 92-117; Очерки истории Грузии 1988: с. 113114, 173-176; Майоров 2016: с. 233-241; Воронов 2014: с. 115-119; Аргун 2018: с. 63-66; Цугба 2010: с. 202; Вахушти Багратиони 1976; Летопись Картли 1982; Джуаншер Джуаншериани 1986; Иоанн Сабанисдзе; Ломоури 1997; Дзидзоевы 2019: с. 25; Gamarkhia, Akhaladze 2011; Цулая 1996; Rayfield, 2014: p. 61; Агрба 1989: с. 134-138; Хамидулин 2013: с. 6-14; Гулия 1925: c. 201-214; Драсханакертци -------------------... 206 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com 1986; Константин Багрянородный 1991: Глава 42; Виноградов, Гугушвили 2015: c. 77-116; Анчабадзе; Акопян 2016: с. 9; Дбар 2001; Fähnrich 2010: p. 154-155]. В начале IX в. правитель Кахетии Григол захватил Картли. Это вызвало реакцию со стороны правителя Тао-Кларджети Ашота Куропалата (787-826). В союзе с ним действовал абхазский царь Тевдосе II (828-855). В ’’Летописи Картли’’ сказано, что Ашоту помог Тевдосе сын Леона. Григол же выступил из Кахетии и ему помогли горцы, цанары и тбилисский эмир. Ашот и Григол сразились на реке Ксани. Кахетинцы потерпели поражение и Ашот овладел страной от Кларджети до Ксани. Тевдосе умер бездетным и ему наследовал его брат Деметре II (855-864). Деметре оказал помощь цанарам и кахетинцам в их борьбе против арабских войск Буги. Деметре наследовал его брат Гиорги I (864-871). Он овлалел местностью Агцвети и попытался овладеть Картли. На некоторое время он посадил в Картли эриставом сына Деметре. После Гиорги в Абхазском царстве началась династическая смута. На престол претендовали сыновья Деметре и малолетний Баграт. Баграта спасли его сторонники, отправив в Константинополь. Престолом завладел мтавар Шавлиани Иоанн (871-873). Иоанн женил своего сына Адарнасе на дочери правителя Тао-Кларджети Гуарама. После смерти Иоанна Адарнасе (887-893) воцарился в Западной Грузии. Абхазия вмешалась в борьбу в ТаоКларджети. В местной смуте принимали участие Гуарам и его племянник Давид сын Баграта Куропалата. В ’’Летописи Грузии’’ сказано, что аргвестский эристав Липарит Багваши вошел в Восточную Грузию и занял Триалети, воздвиг крепость Клде-Клкари. Своим сюзереном он избрал Давида Багратовича, который был противником Гуарама. Сын Гуарама Наср вел борьбу против Давида Куропалата. В междуусобную борьбу вмешался правитель Армении Ашот, который хотел отобрать у абхазов Картли. Наср в этой ситуации выступил против армян, а Давид Куропалат (876881) и Липарит Багваши помогли армянам. Армянский правитель принял титул эристава эриставов армян и картвелов. Наср был вынужден бежать в Константинополь. Джавакхети, Артаани, Ташири перешли к наследникам Давида Курополата. В конце 80-х гг. IX в. в Абхазию при помощи ромеев вернулся Баграт и вернул себе царство. Он убил Адарнасе. Ослаблением Абхазии воспользовалось Тао-Кларджети. Его правитель Адарнасе (888-923) объявил себя царем картвелов. Принятие этого титула выражало претензию на овладение всей Картли. Когда Баграт овладел Абхазией, то он вызвал к себе из Константинополя Насра. Главным противником Насра был Адарнасе, сын убитого Давида Куропалата. Адарнасе заключил союз с армянским царем Ашотом. Баграт и Наср призвали на помощь аланских наемников, но были разбиты. Гурген и Адарнасе в битве на реке Куре убили Насра и аланского правителя Бакатара, а также эристава абхазского. При преемнике Баграта Константине III (894-923) войска Абхазского царства овладели Картли, чем вызвали реакцию армянского царя Смбата Исповедника. В этой борьбе Смбата поддерживал тао-кларджетский правитель Адарнасе. Ованес Драснахакертци говорил, что правители Тао-Кларджети называли себя царями картвелов. Абхазский правитель, узнав о приближении противников, оставил Картли и укрылся в неприступных местах. Потом начались переговоры во время которых армяне подло схватили Константина и переправили его в Армению. Когда Смбат узнал, что эриставы Абхазского царства готовы выбрать нового правителя, то отпустил Константина. Степанос Асохик Таронеци указывал, что тогда против армян выступил арабский наместник Абу-с-Садж, которого поддержала часть армянских феодалов и Адарнасе из Тао-Кларджети. Смбат в этой ситуации был вынужден пойти на союз с абхазами. В момент нашествия на Армению войск Абу-л-Касима Смбат укрылся в абхазских горах. Поражением армян в противостоянии с мусульманами воспользовался Константин, который через несколько лет овладел Картли. Кахетинский хорепископ Квирике признал себя вассалом Константина и вместе с ним выступил против правителя Эретии. После победы кахетинцам досталась крепость Орчоби, а абхазам – Ариши и Гавазни. С этого времени верховенство в грузинских землях принадлежало абхазским царям. После Константина в Абхазском царстве началась смута. За власть соперничали Гиорги и Баграт. На стороне Баграта был правитель Тао-Кларджети Гурген Великий (918-941). Пока не умер Баграт Абхазия не знала покоя. Единство Абхазии было восстановлено в 929 г., когда царем стал Гиорги II (929-957), который стал союзником аланов и способствовал принятию аланами христианства. Гиорги назначил эриставом Картли своего сына Константина, который через три года стал претендовать на царский престол при помощи картлийских азнауров. Войско Гиорги осадило Константина в Уплисцихе. Гиорги поддержали кахетинский хорепископ Фадла и таоские цари. Константин попал в руки отца, который приказал его замучить до смерти. Азнауры же Константина получили свободный выход из крепости. Войска Абхазского царства активно противостояли ромеям -------------------... 207 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com и арабам. В 821-823 гг. они принимали участие в востании Фомы Славянина. В 843-844 гг. ромеи послали в Абхазию войско Феохристома, но оно потерпело поражение. Византийцы отказывались признать царские титулы абхазских и тао-кларджетских правителей. Во время осады Феодосиополя (Эрзерума) ромеям нужно было опереться на таоскую крепость Кецу. Константин Багрянородный и Роман Лакапин просили передать им эту крепость, обещав передать ее назад после взятия Феодосиополя. Таосцы отказались это сделать. Николай Мистик писал Ованесу Драсханакертци, когда тот был у Адарнасе Тао-Кларджетского. В этом письме он призывал правителей Абхазского царства, армян и агван (эров) прекратить войны и вместе противостоять Абу-с-Саджу, а также слушаться ромеев. В 30-х гг. IX в. Абхазское царство обращались к ромеям за помощью против арабов. В середине IX в. аббасидский халиф ал-Мутавакиль отправил на Южный Кавказ войска Буги, которые разоряли Армению, Картли и Кахетию на протяжении 852-855 гг. Согласно ’’Летописи Картли’’ абхазский правитель выступил против арабов, но был побежден, поскольку Бугу поддерживал тао-кларджетский правитель Баграт. Абхазским правителем был не Тевдосе указаный в ’’Летописи Картли’’, а реально Деметре. Ал-Масуди указывал, что правитель Абхаза платит дань эмиру Тифлиса. В 907 г. абхазский царь Константин вместе с армянами противостоял Абу-с-Саджу. Причиной конфликта было то, что, когда Абу-с-Садж отложился от халифа, то армянский царь Смбат поддержал халифа. Когда Абу-с-Садж помирился с халифом, то арабский наместник наказал за это армян. Во время нашествия 907 г. арабов поддержали картлийцы и армяне Васпуракана. В 914 г. сын Абу-с-Саджа Абу-л-Касим совершил набег на Грузию и вынудил войско Абхазского царства отступить из Картли. Это было последнее большое вторжение арабов. Вскоре Константин восстановил контроль над Картли [Анчабадзе З. 1959: c. 122-129, 136-144; Очерки истории Грузии 1988: с. 176-190; Летопись Картли 1982; Хонелия а; Хонелия б; Воронов 2014: с. 119-127; Хонелия 1967; Псевдо-Шапух Багратуни 1971; Степанос Таронеци Асохик 1862; Ломоури 1997; Дзидзоевы 2019: с. 25-26; Gamarkhia, Akhaladze 2011; Rayfield 2014: p. 59, 62-63; Suny 1994: p. 31-32; Агрба 1989: с. 138-142; Вачнадзе, Гурули, Бахтадзе; Гулия 1925: c. 214-222; Папаскири 2011: с. 165-167; Чхаидзе 2007: с. 301; Papaskiri 2011: p. 141-144; Fähnrich 2010: p. 155-157]. После смерти Гиорги II Абхазское царство было обессилено смутой между наследниками престола Деметре III (967-975) и Тевдосе III (975-978). В смуту вмешивалось Тао-Кларджети. В 975 г. после смерти Деметре престол перешел к слепому Тевдосе. Создавшейся ситуацией воспользовались кахетинцы, которые в Картли осадили Уплис-цихе. Иоанн Марусшидзе и иные азнауры задумали свергнуть Тевдосе. К осуществлению своего плана они привлекли на помощь тао-кларджетского царя Давида III Великого Куропалата (966-1001). Давид III Великий Куропалат вступил со своими войсками в Картли. В 978 г. при его помощи на абхазский престол был возведен Баграт III Багратиони. Ему в соправители был назначен его отец Гурген. Картлийские азнауры в данной ситуации после ухода таосцев организовали заговор и пригласили на помощь кахетинцев. Они сдали им Уплис-цихе. В плен был взят Баграт и его родители. Услышав об этих событиях, Давид III Великий Куропалат двинул свои войска в Триалети. Кахетинцы после этого запросили мира. По милости Иоанна Марусшидзе и Давида III Великого Куропалата Баграт с родственниками были освбождены и им был вернут контроль над Картли. Давид пожаловал Картли Баграту. Фактическим же правителем большинства грузинских земель же стал Давид Куропалат. Он хотел создать единое грузинское государство под верховенством Тао-Кларджети. В 980 г. для усмирения картлийских азнауров Баграт вторгся в Картли и сразился с ними у Могриси. Опозицию абхазскому царю возглавил Кавтар Тбели. Баграт разбил своих противников и овладел Уплис-цихе. Но через некотрое время он был вынужден снова восстанавливать свою власть в Картли. Против него выступил клдекарский эристав Рати Багваши. Картлийцы убедили Давида III Великого Куропалата, что Баграт злоумышляет против него. Также на стороне картлийцев сражался дед Баграта Баграт Регуени. Вместе с Давидом III Великим Куропалатом выступили и армяне. Войско Абхазского царства во главе с отцoм Баграта Гургеном было разбито. Баграт был вынужден распустить войско и лично явиться к Давиду III Великому Куропалату. Он заявил, что хотел всего лишь умиротворить Рати Багваши. Давид позволил Баграту подчинить Рати власти абхазов. Степанос Таронеци Асохик указывал, что Давид и армянский Смбат вместе решили сделать правителем абхазов Баграта, который впоследствии двинул войска к Куре и тогда куропалат Давид и иверийский (абхазский, западногрузинский) царь Баграт попросили Смбата о помощи. За это армяне получили крепость Сакурат, которую абхазы уступили Давиду, а тот переуступил ее Смбату. Через некоторое время -------------------... 208 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com после заключения мира Баграт Абхазский выступил против Рати Багваши и подчинил его земли. В 1001 г. после смерти Давида Куропалата в 1000 г. Баграт захотел вступить во владение ТаоКларджети, но этому воспротивились ромеи. Император Василий II аннексировал южную часть ТаоКларджети. Баграт и Гурген встретились с византийским императором и тот пожаловал их в достоинства куропалата и магистра, но не уступил никаких земель. Однако этого было мало. Гурген боролся с ромеями за наследство Давида Куропалата. Против него было послано войско Никифора Урана. Еще ранее Гурген помог в 998-999 гг. Гагику Анийскому против Раввадидов в битве у озера Ван. В 1008 г. умер Гурген под контролем которого находились Шавшети, Кларджети, Самцхе, Джавакхети. После смерти отца Баграт присоединил эти владения к Абхазии. Состоялось слияние Абхазского царства и Тао-Кларджети. С 978 г. с воцарения Баграта III Абхазское царство трансформировалось из западногрузинского в общегрузинское царство. Автор ’’Летописи Картли’’, Сумбат Давитисдзе, хронист Давида Строителя, Басили, летописцы времен царицы Тамар и царя Гиорги Лаши называли Грузию не иначе как Абхазией. Титулатура первого царя объединеного грузинского царства начиналась с титула царь абхазов. Вокруг кутаисского престола происходило формирование общегрузинской государственности. Баграт III занял престол Абхазского царства как внук Гиорги II сын его дочери и его воцарение было сменой династии лишь частично. В 1010-1011 г. власть Баграта распространилась и на Кахетию-Эретию. Сумбат Давитисдзе указывал, что царство Баграта это Абхазия, Эрети и Кахетия. Одним из противников абхазов был гянджинский эмир Фадл б. Мухаммед из Гянджи. Вместе с армянами Гагика I абхазы осадили Шамхор. Фадл Шеддадид был вынужден себя признать вассалом Баграта и обязался платить дань. Были обложены данью шеддадитские земли до Каспийского моря. В 1012 г. Баграт занял удел тао-кларджетских Багратиони. На монетах Баграта по центру было написана арабская легенда ’’Нет Бога, кроме Бога единого и нет ему сообщника’’. Вокруг этой надписи грузинским шрифтом асомтаврули было написано ’’Христе, возвеличь Баграта, царя абхазов’’. В надписи 1002 г. из Цвимоэтской церкви написано ’’Баграт царь абхазов, картлов и куропалат’’. В 1014 г. Баграт вторгся в Тао. На это Василий II не отреагировал, потому что был занят войной с болгарами. До того византийский император поддерживал абхазских царя, видя в них буфер против Марванидов, Раввадидов и Шеддадидов. Он считал Баграта своим союзником и считал Абхазское царство традиционным союзником ромеев [Анчабадзе З. 1959: c. 162171; Степаненко 1975: с. 125-126; Папаскири 2001: с. 15-42; Minorsky 1953: p. 41-42, 47; Сумбат Давитис-дзе 1979; История и восхваление венценосцев 1954; Жития царя царей Давида 1998; Жизнь царицы цариц Тамар 1985; Ломоури 1997; Suny 1994: p. 32-33; Gamarkhia, Akhaladze 2011; Rayfield 2014: p. 63, 70-71, 73-75; Аристакес Ластиверци 1968; Вачнадзе, Гурули, Бахтадзе; Воронов 2014: с. 128-130; Дундуа 2009: 11-18; Пахомов 1970: с. 51-57; Гунба 1999; Виноградов, Косоуров 2019: с. 3946; Чхаидзе 2007: с. 302-303; Розен 1883; Анчабадзе Г.; Мустафаев 2017: с. 34-35; Fähnrich 2010: p. 157]. Преемник Баграта Гиорги I унаследовал от отца Абхазию, Картли и Кахетию-Эретию в 1014 г. Так как царь был молод Кахетия и Эретия откололились. Квирике III Великий возглавил Кахетинско-Эретское царство. Гиорги I убрал из своего титула указание на правление ранами (эрами) и кахами и даже признал суверенитет царства Квирике. Гиорги заключил союз с фатимидским халифом ал-Хакимом против ромеев. К антивизантийскому союзу он привлек и армянского анийского царя Ованеса-Смбата. Гиорги поддержал его в борьбе с Ашотом. Правитель Васпуракана Сенекерим Арцруни был тестем абхазского царя. Васпураканский князь поддержал антиправительственный мятеж Никифора Фоки и Никифора Ксифия. Грузины Абхазского царства начали войну против Византийской империи. Накануне вторжения ромеев под контролем абхазских Багратиони находился Манцикерт. Та смогла кинуть свои силы против Абхазского царства только в 1021 г., после того как было покорено Западно-Болгарское царство. Война велась на территории Тао и Вананда. В битве при озере Палакацис грузины были разбиты. На зиму Василий отвел войска из Тао в Трапезунд. В 1022 г. ромеи возобновили войну и нанесли поражение Абхазскому царству. Сын Гиорги I Баграт IV стал заложником при византийском дворе. В. Степаненко поддержал мнение Н. Адонца, что фема Ивирия была образована около 1023 г. В. Арутюнова-Фиданян предполагала ее создание около 1001 г. Р. Бартикян указывал, что до 20-х гг. удел Давида III Куропалата не составлял отдельного административного объединения в рамках империи. Условия для этого были созданы после 1022 г. В. Степаненко отмечает, что в состав Византии вошли Арич, Карин, Басеан, Чормайри, Мардали. Самой фемой в дальнейшем управляли как ромеи, так и таоские грузины и армяне-------------------... 209 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com халкидониты. В 1025 г. умер император Василий II и ему наследовал Константин VIII. Он хотел, чтобы Баграт IV последовал в Константинополь, но царевич отказался. В 1027 г. под предлогом участия Гиорги I в заговоре архонта Васпуракана Никифора Комнина ромеи вторглись в Грузию. Гиорги I умер, но это не предотвратило византийского вторжению. Абхазскому царю изменила знать Тао-Кларджети во главе с епископом Баны. На сторону ромеев перешли Ваче Качирисдзе, Иоване Банели, Чанчахе Палели (эристав Шавшети), Арджеван Хололасдзе. Ромеи поддержали Деметре сына Сумбата, одного из Багратиони Тао. Баграт IV заключил мир с императором Романом Аргиром. Главной посредницей в этих переговорах была Мариам (Мария Аланская). Он был скреплен браком родственницы императора и абхазского царя. В 1032 г. был раскрыт заговор в пользу Деметре. За спиной заговорщиков стояли ромеи. Деметре передал Византии Анакопию, получив за это титул магистра и владения в империи. Баграт не стал это терпеть и после смерти императрицы Елены разорвал отношения с ромеями. Он укрепил свое внешнеполитическое положение женившись на сестре аланского царя Дорголеля Борене. Потом ромеи снова вторглись в Грузию. Абхазский царь Баграт IV был вынужден вести борьбу на два фронта – против ромеев и мусульманских правителей (Шеддадидов Гянджи и Двина). В союзе с кахетинским царем Квирике III Великим, эриставом Картли Иванэ Абазасдзе, ташир-дзорагетским армянским царем Давидом I Безземельным и тбилисским эмиром Джаффаром б. Али Баграт одержал победу над Фадлом Шеддадидом. Империя также обеспечила поддержку себе со стороны азнаура Липарита Орбелиани. Тот в 1032 г. взял в плен тбилисского эмира Джаффара, а в 1037 г. помогал кахетинцам осаждать Тбилиси. В 1039 г. Баграт IV осадил Тбилиси. В 1040 г. в Грузию вторгся Деметре. Его поддержал Липарит Багваши. Баграт был вынужден снять осаду с Тбилиси. В 1042 г. Липарит привел из византийских владений войско ромеев во главе с Деметре. В 1040 г. Баграт IV помог таширскому армянскому царю Давиду Безземельному в отражении нападения Абу-л-Асвара. Однако в 1045 г. спор из-за Ани поссорил бывших союзников. В 1046-1047 гг. в битве у Сасиретской рощи Баграт был разбит Липаритом Багваши. Далее последний одержал еще одну победу над абхазским царем под Аркис-цихе. Только смерть Деметре и нападение сельджуков на владения Липарита Багваши и ромеев дали абхазским Багратиони передышку. В 1030 г. на Грузию напал Шеддадид Фадл, но он был разбит Багратом. В 1045 г. Баграт осаждал византийский гарнизон Анакопии. После неудачной осады весной-летом 1045 г. царь появился у стен Тбилиси. Затем он принял вассальную присягу от анийского царя Гагика. Липарит осенью начал действия против царя и выманил из Ани Абусера, эристава Артануджи и Хихиани, Иванэ Дидиани, Гуарама Годерсдзисдзе, владетеля Бечисцихе и захватил их у ворот Ани. Это были грузинские послы в Армении. Активно действовали и противники передачи Ширака Грузии. Миссия царицы Мариам Арцруни провалилась. Зоста Хушуш дочь Гагика I была теткой Гагика II и находилась далеко от Южного Кавказа, но ее волю исполняла ее дочь Мариам, которая находилась в Грузии. Абу-л-Асвар (Давид Дунаци) был союзником ромеев, как и армянский католикос Петрос Гетадардз. В 1048 г. Липарит Багваши вместе с ромеями сразился против сельджуков в битве при Ордро. Сельджукский полководец Ибрахим Йанал одержал победу, а Липарит Багваши попал в плен. Баграт IV в этот период совершил вместе с византийцами поход на Гянджу. После того как сельджуки освободили из плена Липарита, война вспыхнула с новой силой и Баграт отбыл к ромеям у которых фактически в 1054-1057 гг. был в плену. Липарит же заручился помощью турок и его сын Иване принял участие в походе сельджуков на Эрзурум и Трапезунд в 1057-1058 гг. В 40-50-х гг. XI в. сельджуки делали набеги на Армению и византийскую фему Ивирию. В 1064-1065 гг. грузины, аланы и сарирцы осуществили поход на гянджинского эмира Фадла II. В 1062 г., по данным Ибн ал-Факиха, Баграт в очередной раз пытался овладеть Тбилиси, выкупив его у кахетинского царя Ахсартана I. На монетах Баграта IV на грузинском написано ’’Христе, возвеличь царя абхазов Баграта и севастоса’’. В 1064 г. сельджукский султан Алп-Арслан предпринял поход на Грузию и овладел городом Ахалкалаки. Садир ад-Дин Хусайни отмечал, что Баграт признал верховенство султана и обязался выплачивать харадж. За султана была выдана племянница Баграта. Против этого выступил ташир-дзорагетский царь Квирике и, пользуясь этим поводом, Баграт овладел Самшвилде. За этим последовало нашествие Абу-л-Асвара Шеддадида на Грузию, но абхазский царь ответил на это походом на Барду. Это спровоцировало сельджуков на новый поход на Грузию, поскольку Абу-л-Асвар был назначен ними наместником на Южном Кавказе. В 1068 г. Алп-Арслан снова вторгся в Грузию. Накануне вторжения Баграт IV был занят присоединением Кахетии-Эретии и это вторжение вынудило его вернуться назад. Кахетинский царь Ахсартан I направил к султану большие дары. Среди противников Баграта -------------------... 210 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com кроме сельджуков был ташир-дзорагетский царь, тбилисский эмир, кахетинско-эретский царь. Отряды сельджуков разорили всю Аргвети до Свери. На зиму сельджуки ушли из Картли и передали Тбилиси и Рустави гянджийскому эмиру Фадлу II. Баграт IV, реагируя на это, совершил поход на Тбилиси и Фадл II бежал из города. Он был захвачен Ахсартаном I и переправлен в Телави. Кахетинско-эретский царь передал абхазскому царю Фадла и за то получил Бочорму и Уджарму. Баграт взял под свой контроль Рустави, Парцхиси, Агарани, Григолцмидани, которые раньше принадлежали Фадлу. В Тбилиси он поставил своего ставленика. Алп-Арслан же отправил в Абхазское царство своего посла Алхаза, который добился освобождения Фадла ценой уступки Гаги грузинам. Такая уступчивость имела свое объяснения. Нужно сказать, что сложное положение Абхазского царства было обусловлено тем, что Византия укрепляла свое влияние в Армении. Еще в Х веке Армения стала дробиться на более мелкие царства. В 966 г. ромеи заняли Таронское царство. В начале XI в. был восстановлен Феодосиополь. Потом в 1020 г. армянским католикосом стал сторонник ромеев Петрос Гетадардз. После смерти шаханшаха Армении государство было разделено на уделы Ованеса-Смбата и Ашота IV. Образовался курдский эмират Шеддадидов в Двине. Васпуракан же распался на три части и перестал существовать как единое государство. В 1021 г. на Васпуракан напали огузы. В 1022 г. Сеннекерим Васпураканский передал свое царство ромеям. За это Арцруни получили владения в Каппадокии. В 1041 г. в Армении умер Иоаннес-Смбат и Ашот. Власть была в руках Саркиса Хайказна и католикоса Петроса. В 1045 г. Гагик II был вынужден явиться в Константинополь по вызову Константина IX Мономаха. Там он капитулировал перед ромеями. Гагик получил от ромеев Цаманд, Лариссу, Амасию, Коману. В Армении же находилось провизантийское лобби. По данным Аристакеса Ластиверци в 1045 г. знать Ани поставила вопрос о передачи города либо Абу-л-Асвару Шеддадиду, либо абхазскому царю Баграту. Однако Ани был передан архонту Иверии Михаилу Иаситу. До вступления в Ани ромеи воевали в Армении. Баграт IV участвовал в армянских делах и сговорился с Саркисом Хайказном. В Армению вторгался Абу-лАсвар. В 1040 г. он атаковал владения Давида Таширского. Против него в 1045 г. было направлено ромейское войско, но оно под Двином потерпело поражение. В кампании под Двином в византийском войске были грузинские и армянские подразделения. На службе у ромеев находились грузинские роды Чортванели и Пакуриани, армянские роды Торников и Торникянов из Тао (Тайка). В Армении интересы Шеддадидов столкнулись с ромейскими, поскольку Абу-л-Асвар захватил Двин и тревожил набегами Ширак. Также подвергалось нападениям Ани. В 1049 г. ромеи отправили войско Никифора против Абу-л-Асвара. После этой кампании Абу-л-Асвар совершил набег на Грузию. В 1065 г. к Византии было присоединено Карсское царство. Однако в 1064 г. Сельджуки заняли Ани и напали на Карс. В 1068 г. Роман Диоген отбросил сельджуков за Евфрат, а в 1070 г. двинул войска на восток. Но все усилия ромеев в Армении были нивелированы поражением под Манцикертом в 1071 г. Почти вся Армения попала в руки Сельджукам. Самостоятельность сохранили только Ташир-Дзорагетское и Сюникское царства. Уступки сельджуков грузинам объяснялись занятостью войной с Византией. В 70-х гг. навстречу грузинам уже йдут ромеи. Во время сельджукского нашествия в 1074 г. византийский наместник фемы Ивирия Григол Бакуриани (Григорий Пакуриан) передал преемнику Баграта IV Гиорги II земли Олти, Карну-калак, Кари (Карс). В 1068 г. джаффариды добровольно открыли перед Сельджуками ворота Тбилиси [Степаненко, 1975б, с. 126-130; Peacock, 2000; Степаненко, 1983, с. 211-214; Степаненко, 2006, с. 225-236; Степаненко, 1999, с. 130-148; Степаненко, 1998, с. 178-192; Арутюнова, 1967, с. 97-103; Папаскири, 2001, с. 43-98; Сургуладзе, Метревели 2015: с. 4-5, 33-34, 60; Мосиашвили 2019: с. 248-252; Гусейнов 2013: с. 71-72, 74-81; Степаненко 2009: с. 234-241; Степаненко 1998: с. 176-192; Шандровская 1973: с. 60-63; Шандровская 1976: с. 79-86; Шандровская 1983: с. 110-117; Шандровская 2008: с. 110-117; Артутюнова-Фиданян 1973a: c. 91-101; Арутюнова-Фиданян 1973б; Арутюнова-Фиданян 1979; Minorsky 1953: p. 29, 42-43, 52-67, 74-76; Peacock 2000; Летопись Картли 1982; Сумбат Давитис-дзе 1979; Цугба 2010: с. 203; Папаскири 2013: с. 152-162; Ашахамахова, Силантьева 2015: с. 141; Suny, 1994, p. 33-34; Rayfield 2014: p. 75-82; Пагава, Спандерашвили 2015: 60-64; Анчабадзе З. 1959: с. 180; Вачнадзе, Гурули, Бахтадзе; Лэнг 2008; Инал-Ипа 1965: с. 136; Воронов 2014: с. 130-132; Оганесян 2015: с. 85; Райс 2004; Запорожец 2017а; Запорожец 2017б; Дундуа 2009: с. 19-22; Пахомов 1970: с. 57-58; Шенгелия 1975: с. 38-43; Маркарян 1981: с. 77-87; Капанадзе 1955: с. 55-56; Гунба, 1999; Степаненко 2003: с. 265-274; Аристакес Ластиверци 1968; Степаненко 2015: с. 178-191; Буниятов 1971; Bosworth 1998: p. 163; Розен 1883; Анчабадзе; Акопян 2016: с. 9; Cилогава 2006: с. 728-729; Степаненко 1988: с. 26-29; -------------------... 211 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com Subaşi, 2013: p. 709-715; Rapp 2012; Чхаидзе 2007: с. 303; Özdemir 2011: s. 19-22; Ercilasun 1995: s. 420-432; Gümüş 2002: s. 713-730; Bedirhan 2000: s. 163-169; Cheynet 1980: 411-438; Janssens 1973: p. 291-304; Cahen 1934: p. 613-642; Гусейнов 2010: с. 67-80; Huseynof 1968: s. 64-69; Мустафаев 2017: с. 35-50; Tellioğlu 2009: s. 3080; Keçiş, Güneş, 2017: s. 17, 22-23; Seibt 2012: p. 174-178; Seibt 2009a: p. 148-156; Seibt 2001: p. 123-131; Hillenbrand 2007: р. 26-44, 52-78, 89-105, 229-236, 238-255, 257-260; Пищулина, Аргун 2018: с. 64; Başan 2010: p. 73, 78-81; Агаджанов 1969: с. 215; Агаджанов 1973: с. 6; Peacock 2010: p. 140, 146; Fähnrich 2010: p. 190-193; Baştav 1971: s. 132-152; Vryonis 2005: p. 49-69; Metreweli 1988: s. 60-63; Metreweli 1994: s. 29-31; Gontier 2017: p. 77-98; Papaskiri 2013: p. 131-141; Vryonis 2018: s. 283-298 Turan 2009: s. 121-123, 178-187; Korobenikov 2008: p. 701-703, 705; Markham; Nicolle 2013: p. 59-89; Vryonis 2018: p. 96-103; Beihammer 2017: p. 55-84, 92-124, 133-161]. При Гиорги II Абхазское царство продолжало укреплять свои позиции. В Арране же сельджуки сменили Фадла на Саранга Саутегина. Тот организовал поход на Грузию, но был разбит в битве у Парцхиси в 1074 г. После победы грузины очистили от турок Тао-Кларджети, Джавакхети, Вананд и район Феодосиполя. По данным ’’Летописи Картли’’ Гиорги присоединил Шавшети, Артаани, Кларджети, Джавахети, Ванандские и Карнифорские земли и изгнал оттуда турок. По данным ’’Жития царя царей Давида’’ эти земли были дарованы грузинскому царю со стороны Григола Бакуриани. В ’’Летописи Картли’’ сказано об освобождении Анакопии от ромеев, хронист же Давида Строителя молчит об этом. Вероятно, что Анакопия, как и земли в бывшей ТаоКларджети, была просто уступлена византийцами грузинам. Гиорги II также нанес поражение эмирам Двина и Дманиси, которые напали на Грузию в 70-х гг. XI в. Для того, чтобы укрепить свое положение, он поехал к султану Мелик-шаху и просил о мире. В Византии же Мария Аланская возглавляла прогрузинскую партию. Уступки Абхазскому царству должны были привлечь грузин на сторону ромеев. Кроме того, территориальные уступки рассматривались империей как пожалование землями аналогичное тому, которое сделали Давиду Куропалату за помощь в подавлении Варда Склира. Замысел состоял в том, что это временная уступка и что пожалованые земли при благоприятной ситуации можно забрать обратно. С восшествием на престол Алексея Комнина произошло ослабление прогрузинской партии в империи. Мария уже не являлась императрицей, а Григол Бакуриани погиб в 1086 г. в одном из сражений с печенегами. В 1094 г. Мария приняла участие в заговоре против императора Алексея, за что была сослана на удаленный остров. В 90-х гг. новый царь Давид IV отказался от византийских титулов и окончательно порвал с ромеями. Это было уже безопасно, поскольку сельджуки к 1091 г. заняли уже всю Анатолию. Куда актуальнее была сельджукская угроза. В 1078-1079 гг. грузины понесли ряд поражений от Сахранга Сау-Тегина. Багратиони потеряли провинцию Сомхити и город Самшвилде. С 1080 г. набеги сельджуков приобретают регулярный характер. Каждой весной сельджуки приходили в Грузию и оставались в стране до холодов. В страну пришел Мелик-шах но не смог прорвать оборону грузин по Куре. Куда удачнее действовали его эмиры. В 1077 г. эмир Ахмад (Мухаммед Тайлу) взял Феодосиополь, а в 1080 г. он занял Карс. Абу Йакуб овладел Ардаганом, Аджарией и Кутаиси. Вместе с Ахмедом действовали эмиры Ягы-Сиян и Бозкуш. Результатом кампании 1080 г. стало то, что абхазский царь признал вассалитет от Сельджуков. Грузины заплатили дань в 21 тыс. серебра. Феофилакт Охридский в письме дуке Халдии Георгию Тарониту писал, что сын Ахмада брал дань с Колхиды вплоть до городов между Меотидой и Танаисом (то есть со всей Западной Грузии до Нечепсухо). В 1081 г. сельджуки вышли к реке Чорох. Под давлением султана Мелик-шаха Гиорги был вынужден отказаться от претензий на Кахетинско-Эретинское царство, правитель которого Ахсартан стал непосредственным вассалом султана. На монетах Гиорги II были легенды ’’Христе, возвеличь Гиоргия царя абхазов и картлов и новелисимоса’’ и ’’Христе, возвеличь Гиоргия, царя абхазов и картлов и кесароса’’. В 1088-1089 гг. Гиорги был смещен знатью и на его место знать поставила Давида IV Строителя. На монетах этого царя сказано ’’Господи, возвеличь Давида царя и севаста’’. На первых порах новому царю пришлось подчиниться сельджукам. Однако в 1092 г. умер Мелик-шах и государство Сельджуков распалось на множество эмиратов. Сельджуки были разделены на несколько султанатов. Внешнеполитическая ситуация начала складываться благоприятно. В 1097 г. начался Первый Крестовый поход. На протяжении 1097-1099 гг. европейские крестоносцы нанесли ряд поражений эмирам и анатолийским Сельджукам. В 1093 г. Липарит V Багваши или его сын Иване организовал заговор против царя. Заговор был раскрыт, а организатор томился в тюрьме до 1098 г., после чего был выслан в Константинополь. В 1099 г. Давид прекратил платить дань Сельджукам. В -------------------... 212 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com южнокавказском регионе у грузин не было достойных противников. В 1101 г. войско Абхазского царства заняло кахетинскую крепость Зедазени. Однако потом эту крепость кахетинский азнаур Дзаган Абулетисдзе отдал кахетинцам. Давид лишил Дзагана его владений. В 1104 г. кахетинский царь Ахсартан II и ташир-дзоргетский царь Квирике из династии Кюрикидов вместе с союзными войсками сельджуков и гянджийцев был разбит абхазско-картлийским Давидом IV в битве при Эрцухи. Кахетинские азнауры выдали Ахсартана Давиду. Кахетия и Эретия окончательно вошли в состав Абхазского царства и образовалось единое Грузинское государство. После этого Давиду осталось только аннексировать Тбилисский эмират. Орбели и Чкондели помогли грузинам овладеть крепостью Самшвилде в 1111 г., которой владели турки. Турки оставили большинство армянских крепостей, и грузины овладели Дзерной. Гиорги Чкондели отвоевал Рустави в 1115 г. Когда турки пришли в Тао-Кларджети, Давид собрал войска у Кутаиси и около горы Карнифорской у Басиани разбил их. Сын Давида Деметре совершил поход в Ширван и взял крепость Каладзори. В Джавакхети турки казнили Бешкена Джакели, и, мстя за это, Давид разбил турков на берегах реки Рахс. В 1117 г. абхазский царь овладел пограничной крепостью. Грузины в 1118 г. взяли Лорэ (Лори) и Агарани. Давид организовал широкую антисельджукскую коалицию. Он выдал за Исаака Комнина свою дочь Кате. Было отправлено посольство в Кавказскую Аланию. Тогда же Давид призвал в Грузию донецко-донских кыпчаков Отрока Шарукановича. В 1120 г. Давид занял Кабалу и сделал своим вассалом ширваншаха. В Ашорнии и Севгеламеджи Давид разбил туркмен. Под ударами грузин пали Курдевани, Лизани, Хишталанти. Турки пришли к реке Мтквари, однако у Беруджи Давид разбил их. У Бардави кыпчаки и грузины победили туркмен. В 1121 г. против Давида выступила коалиция из мусульманских правителей – арранского султана Тогрула б. Мухаммед, арабского малика Дубайса б. Садака, артукидского правителя Мардина Наджм ад-Дин Ильгази, эмира Битлиса и Арзана ТурганАрслана, атабека Гянджи Кен-Тогди и мусульманских правителей Армении. Им противостояли грузины, аланы, кыпчаки и несколько сотен европейских рыцарей. Войска мусульман были разбиты в битве при Дидгори 12 августа 1121 г. Последствием этого стало, что за тбилисский эмират уже не было кому вступиться и в 1122 г. под контроль грузин перешел Тбилиси. В 1123 г. грузины повели наступление на Шемаху и взяли Гянджу. Под контроль грузин попала и крепость Биврит. В 1124 г. грузины взяли Ани, отбив его у Абу-л-Асвара II из династии анийских Шеддадидов. Вместе с ним пал и город Лори. Тогда же под грузинский контроль переходят Дманиси, Гагни, Норбед, Терунакан, Кавазин, Латанджикар, Манкаберд. В июне 1124 г. войска турок были разбиты в Джавакхети, а также у Кола-Карнифора и Басиани. Сельджуки были изгнаны из Ширвана и под контроль грузин перешли крепости Гассан и Хозаонд. Череду грузинских побед прервала только смерть Давида в 1125 г. В Цкароставском Евангелии Давид был упомянут как царь-севастос. На монетах было написано ’’Христе, возвеличь Давида царя’’ [Папаскири 2001: с. 98-109; Месхия 1974: c. 62-110; Lordkipanidze 1987; Fähnrich 1994: s. 33-39; Гусейн-заде 2013: c. 81-86; Surguladze 2015: p. 81, 86-87, 104, 107-109; Сургуладзе, Метревели 2015: с. 5-7, 35, 84, 90, 95, 102-112, 116-117, 119, 127, 139-140, 142, 144-149; Метревели 1996: с. 55-62; Ефимов, Никольский 2014; Minorsky 1953: p. 83-84; Peacock 2000; Ашахамахова, Силантьева 2015; с. 142; Suny 1994: p. 34-37; Rayfield 2014: p. 82-96; Хусайни 1980; Pagava, Spanderashvili 2013: p. 21-23; Анчабадзе З. 1959: с. 181; Вачнадзе, Гурули, Бахтадзе; Лэнг 2008; Инал-Ипа 1965: с. 136; Воронов 2014: с. 132-134; Оганесян 2015: с. 85; Запорожец 2011; Запорожец 2017а; Запорожец 2017б; Дундуа 2009: с. 23-28; Пахомов 1970: с. 61-74; Шенгелия 1975: с. 44-48; Капанадзе 1955: с. 56-58; Гунба 1999; Буниятов 1971; Bosworth 1998: p. 164-165; Буниятов, 1975: с. 38-39; Акопян 2016: с. 9; Степаненко 1988: с. 86-87; Bosworth 1968: p. 95, 123, 178-179; Ашурбейли 1983: с. 105-106; Шамба 1987: с. 98-100, 111-113; Ateş 2016: s. 78-80, 82-89; Çog 2015: s. 132; Hillenbrand 1981: p. 250-291; Чхаидзе 2007: с. 304; Özdemir 2011: s. 22-26, 31-33; Ercilasun 1995: s. 420-432; Gümüş 2002: s. 713-730; Bedirhan 2000: s. 169-171, 173-178; Гусейнов 1974: с. 51; Гусейнов 2010: с. 80-82, 89-90; Huseynof 1968: s. 69-71; Tellioğlu 2009: s. 3080-3081; Kayhan 2017: s. 196-201; Пищулина, Аргун 2018: с. 64; Başan 2010: p. 31, 83; Peacock 2010: p. 148; Fähnrich 2010: p. 193-202; Turan 2009: s. 199-201, 231-234, 265-268; Korobeinikov 2008: p. 705; Peacock 2015: p. 284]. Таким образом, мы пришли к следующим выводам. Абхазское царство образовалось в результате консолидации Мисиминии, Апсилии и Абазгии. Ведущая роль в объединении принадлежала абазгам. Династия Леонидов вела политику по включению западногрузинских земель в свой состав и была по сути западногрузинской династией. Абхазские Багратиони, начиная с Баграта III, проводили политику на объединение Грузии и включили в свой состав земли Картли. Сильными -------------------... 213 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com конкурентами абхазов были правители Тао-Кларджети, особенно Давид III Куропалат Великий. В XI в. на непродолжительное время им удавалось присоединить земли Тао-Кларджети и Кахетии-Эретии. Объединению Грузии под эгидой Абхазского царства мешали византийские императоры, сельджуские султаны, гянджийские Шеддадиды, эриставы из рода Багваши. Византийская угроза была актуальна на протяжении всей первой половине XI в. и ромеи претендовали на земли ТаоКларджети. На завоеваных землях была основана фема Ивирия, которой управляли ромеи, армяне и лояльные грузины. Сельджуки, как фактор в грузинской политике, появились с середины XI в. Они не дали Баграту IV овладеть Кахетией-Эретией и оказывали поддержку местным царям и эриставам из рода Багваши. В южнокавказском регионе Сельджуки делали ставку на гянджийских Шеддадидов. Шеддадиды совершали эпизодичные набеги на Картли и старались взять под свой контроль Тбилиси. Ташир-дзорагетские цари поддерживали кахетинцев. Подчинение Кахетии-Эретии стало реальностью в 1104 г., когда перестало существовать единое сельджукское государство. В начале XI в. Давиду IV противостояли мелкие эмиры и султаны. Препоны объединению Грузии и включению Тбилиси в состав единого Грузинского государства перестали существовать после поражения Наджм ад-Дина Ильгази под Дидгори. Взятие Тбилиси в 1122 г. ознаменовало окончательное объединение грузинских земель. Список использованной литературы 1.Абаза В. А. (1888). История Армении. — Санкт-Петербург: Типография Н. Н. Скороходова. — 149 с. 2.Aгаджанов С. Г. (1969). Очерки истории огузов и туркмен Средней Азии IX-XIII вв. — Ашхабад: Издательство «Ылым». — 297 с. 3.Агаджанов С.Г. (1973). Сельджукиды и туркмения в XI-XII вв. — Ашхабад: Издательство «Ылым». — 165 с. 4.Агафий (1953). О царствовании Юстининана. — М.: АН СССР. — 232 с. http://www.vostlit.info/Texts/rus17/Agat_Mirin_2/text3.phtml?id=12486 http://www.vostlit.info/Texts/rus17/Agat_Mirin_2/text4.phtml?id=12487 5.Агрба И. Ш. (1989). Константин Багрянородный и некоторые вопросы истории Абхазского царства (конец VIII—X в.) // Труды Абхазского государственного университета им. А. М. Горького. — Т. VII. — Сухуми: Алашара. — С. 134-144. 6.Акопян А. В. (2016). Язык и письмо монет христианско-мусульманского пограничья Кавказа IX–XIII вв. // Восточная Европа в древности и средневековье. Письменность как элемент государственной инфраструктуры. XXVIII Чтения памяти члена-корреспондента АН СССР Владимира Терентьевича Пашуто Москва, 20–22 апреля 2016 г. Материалы конференции. — Москва: Институт всеобщей истории Российской академи наук. — C. 7-12. 7.Абу Мухаммад ибн А'сам ал-Куфи (1981). Книга завоеваний. — Баку: Элм. — 84 с. http://www.vostlit.info/Texts/rus/Kufi/frametext2.htm 8.Амичба Г. А. (1986). Сообщения средневековых грузинских письменных источников об Абхазии. Тексты собрал, перевел на русский язык, предисловием и комментариями снабдил Г. А. Амичба. — Сухуми: Алашара. https://iberiana.wordpress.com/afxazeti/istochniki/ 9.[Анания Ширакаци], 1877. Армянская география VII века Рождества Христова. — Санкт-Петербург. — XXVIII, 84, 26 с. http://apsnyteka.org/1233-armyanskaya_geografiya.html 10.Анчабадзе З. В. (1956). Вопросы истории Абхазии в книге П. Ингороква "Георгии Мерчуле грузинский писатель X века" // Труды Абхазского института языка, литературы и истории им. Д.И. Гулиа. — Т. XXVII. — Сухуми: Абхазский институт языка, литературы и истории им. Д.И. Гулиа. — С. 261-278. 11.Анчабадзе З. В. (1959). Из истории Средневековой Абхазии (VI-XVII вв.). — Сухуми: Абхазское государственное издательство. — 306 с. 12.Анчабадзе З. В. (1976). Очерк этнической истории абхазского народа. — Сухум: Алашара. http://apsnyteka.org/1159-anchabadze_z_ocherk_etnicheskoi_istorii_abkhazskogo_naroda.html 13.Анчабадзе Г. Грузино-Абхазское государство: историческая традиция и перспективы. http://apsnyteka.org/1210-anchabadze_g_stati.html#2 14.Повествование вардапета Аристакэса Ластиверци 1986. Пер. К. Н. Юзбашяна. — М.: Восточная литература. — 194 с. http://www.vostlit.info/Texts/rus2/Aristakes/frametext1.htm http://www.vostlit.info/Texts/rus2/Aristakes/frametext2.htm http://www.vostlit.info/Texts/rus2/Aristakes/frametext3.htm 15.Аргун А. В., 2018. К вопросу формирования раннесредневекового Абхазского царства в VII-VIII вв. // Научная мысль Кавказа. — № 3. — Ростов-на-Дону: Южный федеральный университет. — С. 60-68. -------------------... 214 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com 16.Арутюнова-Фиданян В. А. (1973а). Византийские правители фемы Иверия // Вестник общественных наук АН Армянской. — № 2. — Ереван: Академия наук Армянской ССР . — С. 91-101. 17.Арутюнова-Фиданян В. А. (1973б). “Ивир” в византийских источниках XI в. // Вестник Матенадарана. — № 11 — Ереван: Матенадаран. — С. 46-66. 18.Арутюнова-Фиданян В. А. (1979). Еще раз о феме “Ивирия” // Кавказ и Византия, — Вып. 1. — Ереван: Институт востоковедения Академии наук Армянской ССР. — С. 36-55. 19.Ашхамахова А. А., Силантьева В. А. (2015). Взаимодействие населения Южной Грузии с Тюркским миром в доосманский период // Теория и практика общественного развития. — № 10. — Краснодар: Издательский дом ХОРС. — С. 139-142. 20.Ашурбейли С. А. (1983). Государство Ширваншахов. — Баку: Элм. — 294 с. 21.Буниятов З. М. (1971). Некоторые сведения Садр-ад-Дина Хусайни о Грузии // Вестник Академии наук ГрузССР. Серия истории, археологии этнографии и истории искусства. — № 1. — М.: Академия наук Грузинской ССР. http://www.vostlit.info/Texts/rus/Selguk_2/text1.phtml?id=12986 22.Всеобщая исторія Вардана Великаго [XIII ст.] (1861). Пер. c арм. Н. Эминъ, — Москва: Типография Лазаревского института восточных языков. — 218 с. http://www.vostlit.info/Texts/rus11/Vardan/frametext2.htm http://www.vostlit.info/Texts/rus11/Vardan/frametext3.htm 23.Вачнадзе М., Гурули В., Бахтадзе М. История Грузии (с древнейших времен до наших дней) https://www.gumer.info/bibliotek_Buks/History/Vachn/06.php 24.Вахушти Багратиони (1976). История царства Грузинского. — Тбилиси: Мецниереба. — 340 с. http://dspace.nplg.gov.ge/bitstream/1234/3067/1/Istoria_Carstva_Gruzinskogo.pdf 25.Византийские историки Дексипп, Эвнапий, Олимпиодор, Малх, Петр Патриций, Менандр, Кандид, Ноннос и Феофан Византиец, переведенные с греческаго Спиридоном Дестунисом (1860) / примечания Гавриила Дестуниса. — Санкт-Петербург: Издательство Духовной академии. — [2], XIV, 496, 31 с. http://yakov.works/acts/05/marsel/ist_viz_06.htm 26.Виноградов А. Ю. (2017). Христианское зодчество после арабов: в поисках новой идентичности. Абхазское царство, Тао-Кларджетия, Картли и Кахетия // Polystoria: Зодчие, конунги, понтифики в средневековой Европе. М. : ИД Высшей школы Экономики. — С. 111-173 27.Виноградов А. Ю., Гугушвили Ш. (2015). Очерк истории Абхазского католикосата. Часть 1. VIII–X вв. // Богословские труды. — № 46. — М.: Издательство Московской патриархии. С. 77–116. 28.Виноградов А. Ю., Гугушвили Ш. (2018). Очерк истории Абхазского католикосата. Часть 2. XI–XV вв. // Богословские труды. — № 47-48. — М.: Издательство Московской патриархии, 2018. — С. 290-320. 29.Виноградов А. Ю. Косоуров Д. А. (2019а). Византия - противник или сторонник объединения Грузии? // Византийское содружество: традиции и смена парадигм. тезисы докладов XXII-й всероссийской сессии византинистов РФ. Екатеринбург, 24-28 сентября 2019 г. — Екатеринбург: Издательство Уральского университета. — С. 37-39. 30.Виноградов А. Ю. Косоуров Д. А. (2019б). Кто объединил Грузию? Давид Куропалат, Абхазское царство и Византийская империя // Античная древность и средние века. — Т. 47. — Екатеринбург: Издательство Уральского университета. —С. 29–49 31.Воронов Ю. Н. (2014). Научные труды. — Т. 4. — Сухум: Абхазский институт гуманитарных исследований АНА. — 408 с. 32.История халифов вардапета Гевонда, писателя VIII века (1862). — СПб.: Типография Императорской академии наук. — 184 с. http://www.vostlit.info/Texts/rus11/Gewond/frametext1.htm http://www.vostlit.info/Texts/rus11/Gewond/frametext2.htm 33.Гулия Д. (1925). История Абхазии. — Т. 1. — Тифлис: 3-я типография Полиграфтреста ВСНХ Грузии. — 341 с. 34.Гунба М. М. (1989). Абхазия в I тысячелетии н. э. (Социально-экономические и политические отношения). — Сухуми: Алашара. — 254 с. 35.Гунба М. М. (1999). Абхазия во II тысячелетии нашей эры (XI—XIII вв.). — Сухум: Алашара. — 162 с. http://apsnyteka.org/1284-gunba_m_abkhaziya_vo_vtorom_tysyacheletii_nashey_ery_xi_xiii_vv.html 36.Гусейнов Р. А. (1970). Иракские Сельджукиды, Ильдегизиды и Закавказье // Палестинский сборник. — Вып. 21. (84). — Ленинград: Наука ЛО. — С. 185-198. 37.Гусейнов Р. А. (1973). Сирийский аноним 1234 г. о Византии и ее соседях // Античная древность и средние века. — Вып. 10. — Свердловск: Уральский университет. — С. 146-150. 38.Гусейнов Р. А. (1974). Сирийские источники по истории Закавказья X-XIV веков // Историкофилологический журнал Академии наук Армянской ССР. — № 2 (65). — Ереван: Академия наук АрмССР. — С. 47-54. 39.Гусейн-заде Р. А. (2010). Кавказ и Сельджуки. — Баку: Кавказ. — 272 с. 40.Гусейн-заде Р. А. (2013). Сельджукская эпоха истории Кавказа. — М.: Kremlin multimedia. — 184 c. 41.Давид Багратиони (1971). История Грузии. — Тбилиси: Мецниереба. — 272 с. http://www.vostlit.info/Texts/rus11/Bagrationi/frametext1.htm -------------------... 215 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com 42.Дбар Д. (2001). История христианства в Абхазии в первом тысячелетии. Сергиев Посад: СвятоТроице-Сергиевская лаврa. https://caucasustimes.com/wp-content/uploads/2017/02/DbarD.pdf 43.Дзидзоев В. Д. Взаимоотношения Грузии и Абхазии и их историческая интерпретация http://kvkz.ru/history/2470-vzaimootnosheniya-gruzii-i-abxazii-i-ix-istoricheskaya-interpretaciya.html 44.Дзидзоев В. Д. (2006). Этноисторические мифы и перспективы межнациональных отношений на Южном Кавказе // Научная мысль Кавказа. — № 3. — Ростов-на-Дону: Южный федеральный университет. — С. 31-39. 45.Дзидзоев В. Д., Дзидзоев А. Д. (2019). К вопросу формирования государственности в Абхазии в средние века // Вестник Владикавказского научного центра. — Т. 19. № 2. — Владикавказ: Владикавказский научный центр Российской академии наук. — С. 23-29. 46.Джопуа А. И. (2009). Центральная Абхазия в I тысячелетии н.э. по археологическим памятникам села Эшера (Абхазия) Диссертация на соискание ученной степени кандидата исторических наук. Специальность 07.00.06. Археология. — Москва: Московский государственный университет имени М.В. Ломоносова. — 398 с. http://www.dslib.net/arxeologia/centralnaja-abhazija-v-i-tysjacheletii-do-n-je-poarheologicheskim-pamjatnikam-sela.html 47.Джопуа А. И., Нюшков В. А. (2016). Этнокультурные взаимовлияния на территории СевероЗападного Кавказа и Абхазии в VI-IX вв. // Вестник Академии наук Абхазии. — Вып. 6. — Сухум: Academia. — C. 184-200. 48.Джуаншер Джуаншериани (1986). Жизнь Вахтанга Горгасала. — Тбилиси: Мецниереба. — 150 с., [3] л. http://www.vostlit.info/Texts/rus4/Gorgasal/frametext1.htm http://www.vostlit.info/Texts/rus4/Gorgasal/frametext2.htm 49.Джавахов А. И. (1908). История церковного разрыва между Грузией и Арменией в начале VII века. — Санкт-Петербург: Типография императорской академии наук. https://www.twirpx.com/file/850609/ 50.Драсханакертци Ованнес (1986). История Армении/Пер. с древнеарм. яз., вступ. ст., комментарии М. О. Дарбинян-Меликян. — Ереван: Советакан грох. — 395 с. 51.Дундуа Т. (2009). Грузинские монеты X-XII вв. как исторический источник. — Тбилиси: Универсал. — 35 с. 52.Жизнь царицы цариц Тамар (1985). / Пер. и введ. В. Д. Дондуа. Исслед. и примеч. М. М. Бердзенишвили — Тбилиси: Мецниереба. — 71 с. http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/Kavkaz/XII/11401160/Tamar/frametext.htm 53.Жития царя царей Давида (1998) // Символ. — № 40. http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/Kavkaz/XI/1080-1100/David/frametext1.htm 54.Запорожец В. М. (2011) Сельджуки. — М.: Воениздат. — 295 c. https://oldevrasia.ru/library/V--M-Zaporozhets_Seldzhuki/12 55.Запорожец В. М. (2017а). Роль тюрок-сельджуков в исторических процессах на Ближнем и Среднем Востоке в XI – начале XIV века Автореферат диссертации на соискание ученой степени доктора исторических наук. Специальность 07.00.03 – Всемирная история. — М.: Московский государственный университет им. М.В. Ломоносова. — 54 с. 56.Запорожец В. М. (2017б). Роль тюрок-сельджуков в исторических процессах на Ближнем и Среднем Востоке в XI – начале XIV века Диссертация на соискание ученой степени доктора исторических наук. Специальность 07.00.03 – Всемирная исьтория. — М.: Московский государственный университет им. М.В. Ломоносова. — 504 с. https://www.twirpx.com/file/2438041/ 57.Зетеишвили И. (1997) Житие и гражданство святого и блаженного отца нашего Гиорги Святогорца // Символ. — № 38. http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/Kavkaz/XI/10601080/Georgij_Svjatogorec/frametext1.htm http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/Kavkaz/XI/1060-1080/Georgij_Svjatogorec/text2.phtml?id=511 58.Инал-Ипа Ш. (1965). Абхазы. — Сухуми: Алашара. — 695 с. 59.Инал-ипа Ш. Д. (1976). Вопросы этно-культурной истории абхазов. — Сухуми: Алашара. — 464 с. 60.Иоанн Сабанисдзе. Мученичество Або Тбилели. https://royallib.com/read/sabanisdze_ioann/muchenichestvo_abo_tbileli.html#0 https://royallib.com/read/sabanisdze_ioann/muchenichestvo_abo_tbileli.html#20480 https://royallib.com/read/sabanisdze_ioann/muchenichestvo_abo_tbileli.html#40960 https://royallib.com/read/sabanisdze_ioann/muchenichestvo_abo_tbileli.html#61440 http://www.vostlit.info/Texts/rus/Drash/frametext4.htm http://www.vostlit.info/Texts/rus/Drash/frametext5.htm 61.История и восхваление венценосцев (1954) / Пер. и ред. Кекелидзе К. С., — Тбилиси: Академия наук ГрузССР. — 112 c. http://www.vostlit.info/Texts/rus15/Istor_vencenoscev/frametext1.htm http://www.vostlit.info/Texts/rus15/Istor_vencenoscev/frametext2.htm -------------------... 216 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com 62.Ефимов В. Ф., Никольский Е. В. (2014). Образец благоверного монарха святой царь Грузии Давид Строитель // Studia Humanitatis. — № 1-2. — М.: Институт современных гуманитарных исследований, 2014. https://cyberleninka.ru/article/n/obrazets-blagovernogo-monarha-svyatoy-tsar-gruzii-david-stroitel 63.Материалы по истории Азербайджана из Тарих-ал-камиль (полного свода истории) Ибн-ал-Асира (1940). — Баку: АзФан. — 138 c. http://www.vostlit.info/Texts/rus/Athir_2/text3.phtml?id=7968 http://www.vostlit.info/Texts/rus/Athir_2/text4.phtml?id=7969 http://www.vostlit.info/Texts/rus/Athir_2/text5.phtml?id=7970 http://www.vostlit.info/Texts/rus/Drash/frametext6.htm http://www.vostlit.info/Texts/rus/Drash/frametext7.htm 64.Капанадзе Д. Г. (1955). Грузинская нумизматика. — М.: Академия наук СССР. — 186 с. 65.Константин Багрянородный (1991). Об управлении империей [Х ст.]. Пер. Г. Литаврина, А. Новосельцева. — Москва: Наука. — 496 c. http://www.vostlit.info/Texts/rus11/Konst_Bagr_2/frametext42.htm http://www.vostlit.info/Texts/rus11/Konst_Bagr_2/text45.phtml?id=6402 http://www.vostlit.info/Texts/rus11/Konst_Bagr_2/text46.phtml?id=6403 66.Косоуров Д. А. (2018). К вопросу о датировке получения титула куропалата правителем ТаоКларджети Давидом III // Античная древность и средние века. — Вып. 46. — Екатеринбург : Издательство Уральского университета. — С. 90-101. 67.Косоуров Д. А. (2019). Бедийская золотая чаша: исторический контекст создания // Россия. Грузия. Христианский Восток. Духовные и культурные связи: Сборник статей по материалам VI Научных чтений, посвященных памяти Д. И. Арсенишвили. — М.: Центральный музей древнерусской культуры и искусства имени Андрея Рублева. — C. 105-110. 68.Летопись Картли (1982) — Тбилиси: Мецниеребa. — 112 c. http://www.vostlit.info/Texts/rus6/Kartli/frametext.htm 69.Ломоури Н. Ю. (1991) Иранские походы императора Ираклия и Грузия // Византийские очерки. — М. — C. 31–44. 70.Ломоури Н. Ю. (1997) Абхазия в античную и раннесредневековую эпохи. — Тбилиси: Министерство культуры Грузии, Государственный музей исскусств Грузии. — 57 с. http://www.portalcredo.ru/site/?act=lib&id=2204 71.Лордкипанидзе М. (1990) Абхазия и абхазы. — Тбилиси. http://www.allgeo.org/index.php/ru/752-profmariam-lordkipanidze-abkhazy-i-abkhaziya 72.Лэнг Д. (2008). Грузины. Хранители святынь. — М.: Центрполиграф. — 223 с. https://historylib.org/historybooks/Devid-Leng_Gruziny--KHraniteli-svyatyn/6 73.Маан О. В. (2011). Миграционные процессы в средневековье из Юго-Восточной Абхазии // Лавровский сборник. Материалы XXXIV и XXXV среднеазиатско-кавказских чтений 2010–2011 гг. Этнология, история, археология, культурология. — СПб.: МАЭ РАН. — С. 18-22. http://apsnyteka.org/m/migratsionnie_protsessi_v_srednevekove_iz_yugo-vostochnoi_abhazii/index.html 74.Майоров Г. С. (2016). Арабский поход 737(738) года и изменение политического статуса Византийской Абхазии // Проблемы истории, филологии, культуры. — № 1. — Магнитогорск: Магнитогорский государственный технический университет им. Г. И. Носова. — C. 233-241 https://cyberleninka.ru/article/n/arabskiy-pohod-737-738-godai-izmenenie-politicheskogo-statusa-vizantiyskoy-abhazii 75.Маркарян С. А. (1981). Некоторые сведения армянских историков XI-XIII вв. о тюрках-сельджуках // Вестник общественных наук АН Армянской ССP. — № 12 (77). — М.: Академия наук Армянской ССP, 1981. — C. 77-89. 76.Марр Н. Я., 1911. Житие Георгия Хандзтийского // Импператорский Санктпетербургский университет. Факультет восточных языков. — № 5. — СПб. http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/Kavkaz/IX/860-880/Handz/text1.htm http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/Kavkaz/IX/860-880/Handz/text2.htm 77.Абу-л-Хасан 'Али ибн ал-Хусайн ибн 'Али ал-Масуди (2002). Золотые копи и россыпи самоцветов (История Аббасидской династии 749-947 гг.). — М.: Наталис. — 800 c. http://www.vostlit.info/Texts/rus5/Masudi_2/index.phtml?id=1764 78.Матфей Эдесский (2011). Хронография. Перевод Е. Гуринов. Электронная версия 2011 года. http://www.vostlit.info/Texts/rus3/Matfei_II/frametext11.htm 79.Месхия Ш. А. (1974) Дидгорская битва. — Тбилиси. 80.Метревели Р. (1996). Дипломатия Давида Строителя на Кавказе // Научная мысль Кавказа. — № 4. — Ростов-на-Дону: Южный федеральный университет. — С. 55-62 http://rudocs.exdat.com/docs/index79763.html?page=10 81.Мосиашвили В. Сведения Матиане Картлисаи (Летопии Грузии) о первом походе Алп-Арслана в Грузию. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/155307 -------------------... 217 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com 82.Мосиашвили В. (2019). Политика грузинского царя Баграта IV в конце 60-х – начале 70-х гг. XI в. // Karadeniz Uluslararası Bilimsel Dergi. — Vol. 42. Summer. — Ardahan: Ardahan University. — P.246-253. 83.Мровели Леонти (1979). Жизнь картлийских царей. — М.: Наука. — 104 с. http://www.vostlit.info/Texts/rus8/Mroveli/text.phtml?id=959 84.Мусхелишвили Д. Л. (1982). Из исторической географии восточной Грузии (Шаки и Гогорена). — Тбилиси: Мецниереба. — 101 с. 85.Мусхелишвили Д. (2011). Некоторые вопросы истории Грузии в освещении армянской историографии // Кавказ и глобализация. — Т. 5. Вып. 1-2. — Lulea: Central Asia & Central Caucasus Press AB. — С. 170-180. 86.Мустафаев Ш. М. (2017). От сельджуков к османам. Этнополитические процессы в тюркской среде Малой Азии в XI-XV веках. — М.: Институт востоковедения Российской академии наук, Международный институт центральноазиатских исследований. — 436 с. 87.Нусков В. (2011). Из истории апсило-византийских взаимоотношений в восточно-причерноморском бассейне (V-VIII вв.). // Karadeniz Araştırmaları. — Bahar 2011. Sayı 29. — Ankara. — S. 43-57 88.Нюшков В. (2013). Апсилы и Апсилия в историографии последних десятилетий http://www.kavkazoved.info/news/2013/03/14/apsily-i-apsilia-v-istoriografii-poslednih-desjatiletij-i.html http://www.kavkazoved.info/news/2013/03/19/apsily-i-apsilia-v-istoriografii-poslednih-desjatiletiy-ii.html 89.Нюшков В. А. (2016). История и культура апсилов (II в. до н. э. – вторая половина VIII в. н. э.). — Сухум: Дом печати. — 216 с. 90.Нюшков В. А. (2017а). Военно-политическая история Абхазии на рубеже раннего средневековья // Третьи международные Иналиповские чтения (Сухум, 4-6 октября 2016 г.). — Сухум: Абхазский институт гуманитарных исследований. — С. 217-227. 91.Нюшков В. А. (2017б). Крепости Мисиминии и их локализация // Материалы IV абхазской международной археологической конференции посвященной археологу-кавказоведу Л. Н. Соловьеву. Кавказ и Абхазия в древности и Средневековье: взаимодействие и преемственность культур. — Сухум: Абхазский институт гуманитарных исследований. — С. 187-196. 92.Нюшков В. А. (2018). К локализации мисимианских крепостей в Абхазии // Материалы по истории и археологии Северного Кавказа. — Вып. 16. — Краснодар-Армавир: Армавирский государственный педагогический университет. — С. 75-80. 93.Обращение Грузии (1989) / пер. с древнегруз. Э. Такайшвили, ред. М. Чхартишвили.. — Тбилиси: Мецниереба. — 184 c. http://www.vostlit.info/Texts/rus5/Obrasenie/frametext.htm 94.Оганесян Г. (2015). Из истории турецко-грузинских отношений // XXI век. — № 4. — Ереван: Нораванк. — С. 85-89. 95.Очерки истории Грузии (1988). — Т. II (IV-IX вв.) — Тбилиси: АН Грузинской ССР. 349 с. 96.Пагава И. К. (2016а). Уникальные нумизматические памятники истории Грузии XI в. (новые данные о монетных эмиссиях Квирикэ III) // Эпиграфика Востока. — Вып. ХХХII. М.: Институт востоковедения Российской академии наук. — С. 1-26. 97.Пагава И. К. (2016б). Периодизация арабского владычества в Грузии (с учетом новых данных) // Нумизматические чтения Государственного исторического музея. — М.: Государственный исторический музей. — С. 85-91. 98.Пагава И., Спандерашвили Р. (2015). Обращение грузинских монет XI в. с византийским титулом монарха // Нумизматические чтения Государственного исторического музея. — М.: Государственный исторический музей. — С. 60-65. 99.Папаскир А. (2002). Обезы и их грузинские истолкователи — Сухум: Издательство АГУ. — 126 с. http://apsnyteka.org/file/Papaskir_Obezy_i_ih_gruzinskie_istolkovateli.pdf 100.Папаскири З. (2001). От Давида до Давида. Из истории международных отношений Грузии. 70-е годы Х – 80-е годы XI в. — Тбилиси: Тбилисский государственный университет им. Иванэ Джавахишвили. — 115 с. 101.Папаскири З. (2010). Абхазия. История без фальсификации. — Тбилиси: Издательство Сухумского университета. — 595 с. 102.Папаскири З. (2011). Византийское содружество наций и международное положение грузинских политических образований в первой половине Х веке // Кавказ и глобализация. — T. 5. Вып. 3-4. — Lulea: Central Asia & Central Caucasus Press AB. — С. 147-168. 103.Папаскири З. (2013). Об одной загадке в грузино-сельджукских взаимоотношениях накануне Манцикертского сражения // Кавказ и глобализация. —Т. 7. Вып. 3-4. — Lulea: Central Asia & Central Caucasus Press AB. — С. 150-162. 104.Пахомов Е. А. (1970). Монеты Грузии. — Тбилиси: Мецниереба. — 378 c. 105.Пищулина В. В., Аргун А. В. (2018). К вопросу о реставрации входного узла Анакопийской крепости, Абхазия, VI-XI вв, // Научная мысль Кавказа. — № 2. — Ростов-на-Дону: Южный федеральный университет. — С. 64-71. -------------------... 218 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com 106.Псевдо-Шапух Багратуни (1971). История анонимного повествователя [Х ст.]. Пер. М. ДарбинянМеликян — Ереван: АН АрмССР. — 238 с. http://www.vostlit.info/Texts/rus4/Schapuch/frametext1.htm http://www.vostlit.info/Texts/rus4/Schapuch/frametext2.htm 107.Прокопий Кесарийский (1993). Война с персами. Война с вандалами. Тайная история. — М.: Наука. — 578 с. http://www.vostlit.info/Texts/rus/Prokop/framepers11.htm http://www.vostlit.info/Texts/rus/Prokop/framepers12.htm http://www.vostlit.info/Texts/rus/Prokop/framepers21.htm http://www.vostlit.info/Texts/rus/Prokop/framepers22.htm 108.Райс Т. Т. (2004). Сельджуки. Кочевники-завоеватели Малой Азии. — М.: Центрполиграф. — 238 с. https://historylib.org/historybooks/Tamara-T--Rays_Seldzhuki--Kochevniki---zavoevateli-Maloy-Azii/ 109.Розен В. Р. (1883). Император Василий Болгаробойца. Извлечения из летописи Яхъи Антиохийского. Издал, перевел и объяснил барон Розен. — Санкт-Петербург: Издание Академии Наук. — 447 с. http://www.vostlit.info/Texts/rus/Yahya/text1.phtml?id=1996 http://www.vostlit.info/Texts/rus/Yahya/text2.phtml?id=1997 110.Свидетельства истории. Наша Абхазия http://abkhazeti.info/history/History.php 111.История императора Иракла. Сочинение епископа Себеоса, писателя VII века (1862). — М. — 232 с. http://www.vostlit.info/Texts/rus10/Sebeos/frametext3.htm 112.Семенов И. Г. (2009). Внешняя политика хазарского кагана во второй половине VIII в. // Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия: История. Политология. — № 1 (56). — Белгород: Белгородский государственный университет. — С. 140-146. 113.Степаненко В. П. (1973). Апахуник в византийско-таоских отношениях в период мятежа Варды Склира (976—979) // Античная древность и средние века. — Вып. 10. — Свердловск: Издательство Уральского университета. — С. 221-224. 114.Степаненко B. П. (1975). Политическая обстановка в Закавказье в первой половине XI в. // Античная древность и средние века. — Вып. 11. — Свердловск: Издательство Уральского университета. С. 124132. 115.Степаненко В. П. (1983). К дискуссии о дате образования фемы Иверия // Византийский временник. — Т. 44. — М.: Наука. — С. 211-214. 116.Степаненко В. П. (1998). Михаил Катафлор, императорский куратор Манцикерта и Внутренней Иверии // Античная древность и средние века. — Вып. 29. —Екатеринбург: Уральский государственный университет. — С. 176-192. 117.Степаненко В. П. (2003). Еще раз о грузинском посольстве в Ани в 1045 г. (К генеалогии грузинских и армянских Багратидов и Арцрунидов Васпуракана) // Античная древность и средние века — Вып. 34: материалы XI Международных научных Сюзюмовских чтений (Екатеринбург, 26-28 марта 2003 г.). — Екатеринбург: Издательство Уральского университета. — С. 265-274. 118.Степаненко В. П. (2006). К просопографии т.н. ивирских родов в Византии конца X-XI в.: Чортванели и Пакурианы // Античная древность и средние века, Вып. 37: к XXI международному конгрессу византинистов (Лондон, 21-26 авг. 2006 г.). — Екатеринбург: Издательство Уральского университета. — С. 225236. 119.Степаненко В. П. (2015). Владиславичи, Арцруниды и Багратиды в Византии XI в. // Античная древность и средние века. — Вып. 43. — Екатеринбург : Издательство Уральского университета. — С. 178-191. 120.Bсеобщая история Степ'аноса Таронского, Асох'ика по прозванию, писателя XI столетия (1864). — М.: В типографии Лазаревского института восточных языков http://www.vostlit.info/Texts/rus17/Asohik/frametext2.htm http://www.vostlit.info/Texts/rus17/Asohik/frametext31.htm http://www.vostlit.info/Texts/rus17/Asohik/frametext32.htm http://www.vostlit.info/Texts/rus17/Asohik/pril2.phtml?id=12501 121.Сумбат Давитис-дзе (1979). История и повествование о Багратионах царях наших грузинских. — Тбилиси: Мецниереба. — 34 с. http://www.vostlit.info/Texts/rus5/Davitisdze/frametext.htm 122.Сургуладзе М., Метревели Р. (2015). О некоторых вопросах, касающихся рыцарей Запада и Востока. — Ч. 1. — Тбилиси. — 159 с. http://openlibrary.ge/bitstream/123456789/5021/1/O%20nekotor.%20voprosax%20....pdf 123.Хамидуллин Б. Л. (2013). Участие хазар в создании независимого Абхазского (Абазского) царства. — Казань: Фэн. — 48 с. 124.Хонелия Р. А. (а). Из истории политических взаимоотношений Абхазского и Армянского царств в начале X в. http://lraber.asj-oa.am/903/1/92.pdf 125.Хонелия Р. А. (б). Некоторые вопросы истории Абхазии и абхазов по армянским источникам. https://docplayer.ru/122611213-Nekotorye-voprosy-istorii-abhazii-i-abhazov-po-armyanskim-istochnikam-r-ahoneliya-suhumi.html -------------------... 219 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com 126.Хонелия Р. А. (1967). Политические взаимоотношения Абхазского царства и царства армянских Багратидов в IX-X вв. Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата исторических наук. — Ереван: Институт истории Академии наук Армянской ССР. — 27 с. http://apsnyteka.org/1594khonelia_r_polititcheskie_vzaimootnoshenia_abkhazskogo_tsarstva_i_tsarstva_armianskikh_bagratidov_v_ix_x_vv.ht ml 127.Садр ад-Дин Али ал-Хусайни (1980). Ахбар ад-даулат ас-сельджукийа. — М.: Восточная Литература. — 521 с. www.vostlit.info/Texts/rus/Selguk/s3.phtml 128.Шамба С. М. (1987). Монетное обращение на территории Абхазии (V в. до н.э. - XII в. н.э.). — Тбилиси: Мецниереба. — 131, ХХХI, 2 c. 129.Шандровская B. C. (1973). Неизвестные печати Аарона, магистра и дуки Иверии и Великой Армении и проедра и дуки // Сообщения государственного эрмитажа. — Т. 37. — Лениград: Государственный эрмитаж. — С. 60-63. 130.Шандровская B. C. (1976). Неизвестный правитель византийской фемы Иверия // Вестник общественных наук АН Армянской ССP. — № 9. — Ереван: Академия наук Армянской ССР. — С. 79-86. 131.Шандровская B. C. (1983). Исаак Комнин - правитель Иверии // Историко-филологичный журнал. — №4. — Ереван: Академия наук Армянской ССР. — С. 110-117 132.Шандровская B. C. (2008). Михаил Грамматик, куратор «Внутренней Иверии»// Античная древность и средние века. — Вып. 38. — Екатеринбург: Уральский государственный университет. С. 90-95. 133.Шенгелия Н. Н. (1975). Грузинские историки XI-XII вв. о Сельджуках // Тюркологический сборник, 1973. — М.: Наука. — С. 38-52. 134.Шнирельман В. А. (2003). Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье. — М.: Академкнига. 592 с. http://apsnyteka.org/187-shnirelman2.html 135.Цугба А. (2010). Об историко-культурных взаимоотношениях Византии, Древней Руси и Абхазии (VIII-XI века) // Труды Санкт-Петербургского государственного института культуры. — Санкт-Петербург: Санкт-Петербургский государственный институт культуры. — С. 198-205. 136.Цулая Г. В. (1975). Обезы по русским источникам // Советская этнография. — № 2. — М.: Наука. — С. 99-105. 137.Цулая Г. В. (1980). Грузинский "Хронограф" XIV в. о народах Кавказа // Кавказский этнографический сборник. — Т. VII. — М.: Наука. http://www.vostlit.info/Texts/rus13/Chronograf_14v/frametext3.htm 138.Цулая Г. В. (1995). Абхазия и абхазы в контексте истории Грузии. — М.: Институт этнографии и антропологии имени Н. Н. Миклухо-Маклая. — 171 с. 139.Цулая Г. В. (1996). Из истории грузинской агиографии: "Мученичество Давида и Константина" // Этнографическое обозрение. — № 1. — М.: Наука. — С. 104-116. http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/Kavkaz/VIII/Martyrium_David_Konstantin/text.htm 140.Цулая Г. В. (1998). Житие и деяния Иллариона Грузина. — М.: Российская Академия Наук. http://www.vostlit.info/Texts/Heilige/Georgien/IX/Illarion/framepred.htm 141.Чичуров И. С. (1980) Византийские исторические сочинения: "Хронография" Феофана, "Бревиарий" Никифора". — М.: Наука. — 214 с. http://www.vostlit.info/Texts/rus2/Feofan_2/frametext1.htm 142.Чхаидзе В. (2007). О новой истории Грузии (VIII-XIII вв.) // Материалы и исследования по археологии Северного Кавказа. — Вып. 8. — Армавир: Армавирский государственный педагогический университет. — С. 295—315. 143.Aleksidse S. (1994). Kaukasien und der christliche Orienz zwischen 451 und 780 // Georgica - Zeitschrift für Kultur, Sprache und Geschichte Georgiens und Kaukasiens. — Band. 4. Jena: Shaker Verlag. — S. 34-37. 144.Ateş E. (2016). Selçuklu-Gürcü Mücadelelerinde Bir Dönüm Noktası: Didgori Savaşı (1121) ve Sonuçları // Tarih Araştırmaları Dergisi. — C.35/S.60. — Ankara: Ankara Üniversitesi. — S. 73-96. 145.Başan A. (2010). The Great Seljuqs. A history. — New-York-London: Routledge. — XII, 209 p. 146.Baştav Ş. (1971). La bataille rangée de Malazgirt et Romain Diogène // Cultura Turcica — Vol. 9–10. — Ankara: Türk Kültürünü araştima enstitüsü. — P. 132–152. 147.Bedirhan Y. (2000). Ortaçağda Kafkasya’da Selçuklarla - Gürcüler arasında siyasi hakimiyet mücadelesi // Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. — Yıl 2000. S. 6. — Konya: Selcuk Universitesi, 2000. — S. 159-184. 148.Beihammer A. D. (2017). Byzantium and the Emergence of Muslim-Turkish Anatolia, ca. 1040–1130. — New York-London: Routledge. — X, 437 p., 9 maps. 149.Bosworth C. E. (1968). The Iranian World (1000-1217) // The Cambridge History of Iran, Vol. 5: The Saljuq and Mongol period. — Cambridge: Cambridge University Press. — P. 1-202. 150.Bosworth C. E. (1998). The consolidation of the Seljuq Sultanate in Iran // History of Civilisations of Central Asia. — Vol. 4. Part. 1. — Paris: Unesco Publishing. — P. 161-166 151.Cahen C. (1934). La campagne de Mantzikert d’apres les sources musulmanes // Byzantion. — T. 9. — Bruxelles: Peeters. — P. 613-642. -------------------... 220 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com 152.Cheynet J. – C. (1980). Mantzikert: un desastre militaire?' // Byzantion. — T. 50. — Bruxelles: Peeters, 1980. — P. 411-438. 153.Cheynet J.-C. (2016). La résistance aux Turcs en Asie Mineure entre Mantzikert et la Première Croisad // ΕΥΨΥΧΙΑ, Mélanges offerts à Hélène Ahrweiler. — Paris: Sorbonne. — P. 131-147. 154.Çog M. (2015). Ermani-Gürcü Dinı Münasebetlerine dair bazı tespitler (V-XII. Yüzyil)// Tarih Okulu Dergisi (TOD). — Eylül 2015. Yıl 8. Sayı XXIII. — Izmir: Tarih Okulu. — S. 119-137. 155.Ercilasun K., 1995. Selçuklular’ın Kafkasya Politikası // Türk Kültürü. S. 387. — Ankara: Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü yayınları, 1995. — S. 420-432. 156.Janssens E. (1973). La bataille de Manzikert (1071) selon Michel Attaliatès // Annuaire de l’Institut de Philologie. — T. XX. — Bruxelles. — P.291-304 157.Fähnrich H. (1994). Die Schlacht am Didgori // Georgica - Zeitschrift für Kultur, Sprache und Geschichte Georgiens und Kaukasiens. — Band. 17. — Jena: Shaker Verlag. — S. 33-39. 158.Fähnrich H. (2010). Geschichte Georgiens. — Leiden-Boston: Brill. — 589 p. 159.Gamakharia J., Akhaladze L. and others (2011). Essays from the History of Georgia: Abkhazia from ancient times till the present days + Historical Maps. — Tbilisi: Ministry of Education and Culture of Abkhazia, Institute of History and Ethnology of Iv. Javakhishvili. — 553 p. https://www.twirpx.com/file/860561/ 160.Gonthier D. B. (2017.) Mantzikert et les Normands : Les perceptions et les représentations des Byzantins dans la propagande antibyzantine des chroniqueurs italo-normands du 11e siècle. — Sherbook: Université de Sherbrooke. — IV, 111 p. 161.Gümüş N. (2002). Büyük Selçuklu-Gürcü İlişkileri // Türkler Ansiklopedisi. — C. 4. Ankara: Yeni Türkiye yayınları. — S. 713-730. 162.Hillenbrand C. (1981). The career of Najm al-Din Il-Ghazi // Der Islam. Band. 58/2. — Hamburg: De Gruyer. — P. 250-291. 163.Hillenbrand C. (2007). Turkish Myth and Muslim Symbol: The Battle of Manzikert. — Edinburgh: Edinburgh University Press. — 288 p. 164.Hitchins K. (2001). Georgia II. History of Irania-Georgian relation // Encyclopedia Iranica — Vol. X. Fasc. 4. — P. 464-470. http://www.iranicaonline.org/articles/georgia-ii-history165.Hudud al-Alam, 1937. The Regions of the World. A Persian Geography 372 A. H. – 982 A. D. / Tr. and expl. by V. Minorsky. With the preface by V. V. Barthold. — London: Luzac & co. — [VII] – XX p., 1 L., 524 p. http://odnapl1yazyk.narod.ru/azebarjan.htm 166.Huseynof R. A. (1968). Malazgırd ve Kafkaslar // Tarih Araştırmaları Dergisi. — Cilt. VI. Sayı: 10–11. — Ankara: Ankara: Üniversitesi. — S. 61-71. 167.Keçiş M., Güneş C. (2017). Bizans Kafkasıanın yonetimine dair bazı tespitler // Karadeniz İncelemeleri Dergisi. — C. 12. S. 23. — Trabzon. — S. 9-28. 168.Korobeinikov D. A. (2008). Raiders and Neighbours: The Turks (1040–1304) The Cambridge history of Byzantium. c. 500-1453. — Cambridge: Cambridge University Press. — P. 692-728. 169.Kuleshov V. Georgian silver coins struck with the name of David Kuropalates https://www.academia.edu/39857807/Georgian_silver_coins_struck_with_the_name_of_David_Kuropalates D. M. Lang, Studies in the Numismatic History of Georgia in Transcaucasia, New York, 1955 D. M. Lang, Studies in the Numismatic History of Georgia in Transcaucasia, New York, 1955 170.Letodiani D. (1996). Abchasien (Abasgien) in den Beziehungen zwischen Byzanz und Egrisi (6.8.Jahrhundert) // Georgica. — Band. 19. — Jena: Shaker Verlag. — S. 11-22 171.Lordkipanidze M. (1987). Georgia in XI-XII centuries. — Tbilisi: Ganatleba publishers. 183 p. http://www.georgianweb.com/history/mariam/index.html 172.Markham P. The Battle of Manzikert: Military Disaster or Political Failure? http://deremilitari.org/2013/09/the-battle-of-manzikert-military-disaster-or-political-failure/ 173.Metreweli R. (1988). Der byzantinisch-bulgarische Krieg 1014-1018 und Georgien // Georgica. — Band. 11. — Jena: Shaker Verlag. — S. 60-63. 174.Metreweli R. (1994). Die byzantinisch-georgischen Beziehungen im 11. Jahrhundert // Georgica. — Band. 17. — Jena: Shaker Verlag. — S. 29-33. 175.Minorsky V. (1953). Studies in Caucasian Studies. — London: Taylor Foreign Press. — 196 р. 176.Nicolle D. (2013). Manzikert 1071: The breaking of Byzantium. — Oxford: Osprey Publishing. — 98 p. 177.Özdemir V. (2011). XII. ve XIII. Yüzyılda türk – Gürcü münasebetleri (Türkiye SelÇukluları ve doğu Anadolu Türk beylikleri döneminde. Yüksek lisans tezi. — Konya: Selçuk Üniversitesi. — X, 112 s. 178.Pagava I., Spanderashvili R. (2013). Georgian-Byzantium coins of Bagrat IV and Giorgi II // Journal of Oriental Numismatic Society. — Vol. 216 (Summer 2013). — Croydon: ONS. — P. 21-23. -------------------... 221 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com 179.Papaskiri Z. (2011). The Byzantine commonwealth anfd the international status of the Georgian political units in the first half of 11th century // The Caucasus & Globalization. — Vol. 5. Issue 3-4. — Lulea: Central Asia & Central Caucasus Press AB. — P. 126-144. 180.Papaskiri Z. (2013). A question mark in the history of Georgian-Seljuk relation on the eve of the battle of Mazikert // The Caucasus & Globalization. — Vol. 7. Issue 3-4. — Lulea: Central Asia & Central Caucasus Press AB. — P. 131-141. 181.Peacock A. (2000). Shaddadids // Encyclopedia Iranica. http://www.iranicaonline.org/articles/shaddadids 182.Peacock А. C. S. (2010). Early Seljūq History: A New Interpretation. — London-New-York. — XI, 190 p. 183.Peacock A. C. S. (2015) Great Seljuk Empire. — Edinburgh: Edinburgh University Press. — 394 p. 184.Rayfield D. (2012). A history of Georgia. The Edge of Empires. — London: Reaktion Books. — 479 p. 185.Rapp S. H. (2012). Caucasia and Second Byzantine Commonwealth: Byzantization in context of regional coherence // National Council for Eurasian and East European Research Working Paper. — Seattle: National Council for Eurasian and East European Research. https://www.ucis.pitt.edu/nceeer/2012_826-5g_Rapp2.pdf 186.Seibt W. (2001). Liparites als „byzantinischer“ Familienname in der Komnenenzeit // Dedicatio. Историко-филологические изыскания / Ist ' oriul-pilologiuri dziebani = Festschrift Mariam Lortkipanidze. — Tbilisi. — P. 123-131. 187.Seibt W. (2009a). Das Byzantinische Militärkommando Iberia // Scientific paradigms. Studies in honour of professor Natela Vachnadze. — Tbilisi: Georgian National Academy of Sciences. — S. 146-170. 188.Seibt W. (2009b). The Civil Administration of Byzantine Iberia according to the Seals // Istoriani. Feitschrifft Roin Metreveli. — Tbilisi: Georgian National Academy of Sciences. P. 150-157 189.Seibt W. (2012). The Byzantine Thema of Soteroupolis-Anakopia in the 11th Century // Bulletin of The Georgian National Academy of Sciences. — Vol. 6. №. 2. — Tbilisi: Georgian National Academy of Sciences. — Р. 174-178. 190.Seibt W. (2013). Byzantine Imperialism against Georgia in the Later 10th and 11th Centuries? // Georgian Diplomacy. — Vol. 16. — Tbilisi: Georgian National Academy of Sciences. — P. 103-114. 191.Suny R. G. (1994). The Making of the Georgian Nation. — Bloomington; Indianapolis: Indiana University Press. — 418 p. 192.Surguladze M. A. 2015. Christian Coalition: The Georgian King David IV in the Struggle against the Seljuk Turks (the Late 11th and Early 12th Centuries) // Crusader. — Vol. 2. Issue 2. http://www.ejournal29.com/journals_n/1452799470.pdf 193.Subaşi Ö. (2013). XI. Yüzyilda Tao-Klarceti Bölsesinde Türk Hakimiyeti // Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic. — V. 8/5. Spring 2013. — Ankara. — P. 705-731 194.Tellioğlu I. (2009). Orta Çağ’da Türk-Gürcü Münasebetlerini şekillendiren faktörler // 38. Icanas Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi (10-15 Eylül 2007 Ankara). Doğubilim Çalışmaları. Bildiriler. VI. — Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu. — S. 3077-3089. 195.Toumanoff C. (1956). Chronology of the king of Abasgia and other problem // Le Museon. — Vol. 69. — Paris. — P. 73-90. 196.Toumanoff C. (1963). Studies in Christian Caucasian history. — Washington D. C.: Gerorgetown university press. — 601 p. 197.Turan O. (2009). Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti. — Istanbul: Ötüken. — 542 s. 198.Vryonis S. (1972). Decline of Medieval Hellenism in Asia Minor and the Process of Islamization from the Eleventh Through the Fifteenth Century. — Los-Angeles: Universty of California Press. — XVII, 532 p. 199.Vryonis S. (2005). The battles of Manzikert (1071) and Myriocephalum (1176). Notes on food, water, archery, ethnic identity of foe and ally // Mésogeios Méditerranée. — Vol. 25–26. — Paris: Hêrodotos/Kadmos. — P. 49–69. 200.Vryonis S. (2018). Malazgirt Savaşı'nın Tarihine Dair Kişisel Bir Değerlendirme // Tarih İncelemeleri Dergisi. — C. 33. S. 1. 2018. — Izmir: Ege Üniversitesi. — S. 283-298 UOT 737 TRADE OF AZERBAIJAN WITH WESTERN EUROPE IN THE XVI CENTURY (on the basis of numismatic materials) Sanura Dostiyeva PhD student National History Museum of Azerbaijan sanuradostiyeva@gmail.com ORCİD İD: 0000-0002-7719-8612 -------------------... 222 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com Abstract. The report examines the monetary turnover of Azerbaijan in the XVI century, economic relations with Western European countries, referring to the numismatic materials and written sources preserved in the Numismatics Fund of the National Museum of History of Azerbaijan of ANAS. Numismatic materials found in the territory of the Republic of Azerbaijan prove the influx of coins minted in Western European countries to Azerbaijan and allow to characterize the trade relations of the period under study.The treasures of Western European coins, as well as mixed treasures of Safavid-Western European coins and the topography of individual coin finds are quite extensive, covering almost all regions of the Republic of Azerbaijan. Geo-political conditions, socio-economic processes - the formation and penetration of the capitalist mode of production in Western Europe, the main raw materials for the organization and development of production in the factories are silk, cotton, leather, etc. imported from the East. The concentration of the main markets for these products in the cities of Azerbaijan led to the expansion of trade relations of Azerbaijan with Western European countries in the XVI century, the intensification of trade on the Volga-Caspian international highway. Raw silk produced in the Safavid state, as well as spices and other traditional goods, were transported to Europe through this international trade, which was important for Western European countries. Key words: Azerbaijan, silk, shahi, thaler, ducat, Volga - Caspian highway XVI YÜZİLLİKDƏ AZƏRBAYCANIN QƏRBİ AVROPA İLƏ TİCARƏT ƏLAQƏLƏRİNƏ DAİR (numizmatik materiallar əsasında) Dostiyeva Sənurə Tarix qızı dissertant AMEA Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyi, Azərbaycan Sanuradostiyeva@gmail.com Xülasə. Məruzədə AMEA Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyinin Numizmatika fondunda mühafizə olunan numizmatik materiallar və yazılı mənbələrin məlumatına istinadən XVI yüzillikdə Azərbaycanın pul dövriyyəsi, Qərbi Avropa ölkələri ilə iqtisadi əlaqələri araşdırılır. Azərbaycan Respublikası ərazisində aşkarlanan numizmatik materiallar Qərbi Avropa dövlətlərində zərb olunan sikkələrin Azərbaycana axınını sübut edir və tədqiq olunan dövrün ticarət əlaqələrini səciyyələndirməyə imkan verir. Qərbi Avropa sikkələrindən ibarət dəfinələr, eləcədə səfəvi-Qərbi Avropa sikkələrindən ibarət qarışıq dəfinələr və ayrı-ayrı sikkə tapıntılarının topoqrafiyası kifayət qədər geniş olub, demək olar ki, Azərbaycan Respublikasının bütün regionlarını əhatə edir. Geo-siyasi şərait, sosial-iqtisadi proseslər - Qərbi Avropada kapitalist istehsal üsulunun təşəkkül tapması və təsərrüfat həyatına nüfuz etməsi, manufakturalarda istehsalın təşkilini və inkişafını təmin edən əsas xammalın Şərqdən idxal olunan ipək, pambıq, dəri və s. ibarət olması, həmin məhsulların başlıca satış bazarlarının isə Azərbaycan şəhərlərində cəmləşməsi XVI əsrdə Azərbaycanın Qərbi Avropa ölkələri ilə ticarət əlaqələrinin genişlənməsini, Volqa-Xəzər beynəlxalq magistralı üzrə ticarətin intensivləşməsini şərtləndirmişdi. Qərbi Avropa ölkələri üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edən həmin beynəlxalq ticarət yolu ilə Səfəvi dövlətində istehsal olunan xam ipək, eləcə də ədviyyə və digər ənənəvi mallar Avropaya daşınırdı. Açar sözlər: Azərbaycan, ipək, şahi, taler, dukat, Volqa-Xəzər ticarət yolu. Cəmiyyətin iqtisadi durumuna və sosial-mədəni strukturuna güclü təsirə malik ticarətin inkişaf meylləri, tarixi imkişafın müxtəlif mərhələrində yüksəliş və tənəzzülü, xarakter və istiqamətləri cəmiyyətin tələbatı və tarixi şəraitlə sıx bağlı olmuşdur. Geo-siyasi şərait, sosialiqtisadi proseslər, XVI əsrdə Azərbaycanın Qərbi Avropa ölkələri ilə ticarət əlaqələrinin genişlənməsinə, Volqa-Xəzər beynəlxalq magistralı üzrə ticarətin intensivləşməsinə səbəb oldu. Qərbi Avropada kapitalist istehsal üsulunun təşəkkül tapması və təsərrüfat həyatına nüfuz etməsi əmtəə-pul münasibətlərinin inkişafına, qabaqcıl Avropa dövlətləri arasında Şərqin xammal mənbələri və Şərqdəki bazarlar uğrunda rəqabətin yaranması və güclənməsini şərtləndirdi. Avropa manufakturalarında istehsalın təşkilini və inkişafını təmin edən başlıca xammal əsasən Şərqdən idxal olunan ipək, pambıq, dəri və s. ibarət idi. Həmin məhsulların başlıca satış bazarları isə -------------------... 223 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com Azərbaycanın Dərbənd, Şabran, Şamaxı, Ərdəbil, Təbriz şəhərlərində cəmləşmişdi. XVI əsrdə Şərq ölkələrini Qara dəniz sahillərindəki ticarət mərkəzləri ilə, habelə Bursa, İstanbul, daha sonra dəniz yolu və ya karvan yolu ilə Balkan yarımadasından keçməklə Qərbi və Cənubi Avropa ilə bağlayan beynəlxalq ticarət magistralı uğrunda mübarizə Səfəvi və Osmanlı dövlətləri arasında münasibətlərin gərginləşdirən amillərdən idi. Təbrizdən Osmanlı imperiyasının başlıca ipək ticarəti mərkəzi olan Bursaya iki başlıca karvan yolu: Təbriz-Diyarbəkr-Mardin-MərəşQeysəriyyə-Ankara-Əskişəhər-Bursa və Təbriz-Ərzurum-Ərzincan-Toqat-Amasiya-Ankara-Bursa mövcud idi. XVI əsrin sonunda Təbriz-Ərzurum-Ərzincan-Toqat-Amasiya-Ankara-Bursa karvan yolu kiçik duracaqlarla 79 gün davam edirdi və bir dəvə yükünün daşıma xərci 3120-3640 ağça təşkil edirdi (Alkan, 2006: s. 147). X.İnalcık osmanlılarla səfəvilər arasında XVI əsr boyunca Təbriz ilə Bursa arasındakı karvan yoluna nəzarət uğrunda mübarizənin davam etdiyinə diqqəti yönəldir (İnalcık, 2000: s. 51). X.İnalcığın fikrincə, təkcə Təbrizdən Bursaya hərəkət edən hər bir karvanda orta hesabla 200 yük heyvan olurdu (İnalcık, 2000: s. 53). Qara dəniz hövzəsində beynəlxalq ticarətin Osmanlı dövlətinin nəzarəti altına düşməsi və osmanlıların Avropa dövlətlərinin Şərq ölkələri ilə ticarətinə nəzarətinin güclənməsi Qərbi Avropa dövlətlərinin maraqlarına zidd idi və Qərbi Avropa dövlətləri Şərq, xüsusilə Azərbaycan və İran bazarlarına Osmanlı imperiyasından yan keçən yeni ticarət yolları axtarırdılar. Digər tərəfdən XVI əsrin ilk rübündə portuqaliyalıların Hörmüz körfəzi bölgəsini zəbt etməsi Səfəvi dövlətində istehsal olunan ipəyin, ədviyyənin və digər ixracat mallarının karvan yolu ilə Hörmüz körfəzinə, oradan isə dəniz yolu ilə Avropa ölkələrinə daşınmasında ciddi maneələr yaratdı. Sultan I Səlimin Səfəvi dövlətində istehsal olunan ipəyə qadağa qoyması alternativ ticarət magistralının axtarışını ön plana çəkdi (Alkan, 2006: s. 143). Aralıq dənizi və Qara dəniz vasitəsi ilə iqtisadi əlaqələrdə yaranan meneələr, 1515-ci ildə Hörmüzün portuqaliyalılar tərəfindən zəbt olunması ilə Hind okeanına çıxışdan məhrum olması Səfəvi dövlətinin Avropa dövlətləri ilə ticarət əlaqələrinin davam və inkişaf etdirilməsi üçün Xəzər dənizinin beynəlxalq ticarətdə əhəmiyyətini artırmış oldu (Махмудов, 1987: с.37; Махмудов, 1991: с. 207). Yaranmış geo-siyasi və iqtisadi şəraitdə Volqa-Xəzər ticarət yolunun dirçəlişi və onun fəaliyyətinin intensivləşməsi üçün zəmin yarandı. Avropa səyyahları, tacirləri Şirvana və Səfəvi dövlətinə Volqa - Xəzər yolu ilə gəlirdilər. Bu beynəlxalq ticarət magistralının XV əsrin sonunda dirçəlişi müşahidə olunur. Venesiya səyyahı Donato da Leze yol qeydlərində xəbər verirdi ki, «... ədviyyat Hindistandan böyük şəhər Şamaxıya, oradan isə 4 günlük yol olan Xəzər dənizi sahilindəki Bakıya gətirilir. O, böyük ticarət şəhəridir. Dəniz də onun adı ilə Bakı dənizi adlanır. Burada ədviyyatı gəmilərə yükləyib, Volqa çayı üzərindəki tatar şəhəri Həştərxana aparırlar» (Aşurbeyli, 2006: s.257- 258). Sultan I Səlimin Azərbaycan və İran ipəyinə qadağa qoymasından sonra Niyazabad və ya Dərbəndə qədər karvan yolu ilə, oradan Xəzər dənizi ilə Həştərxana (Hacı Tərxana), daha sonra Volqa çayı ilə Moskvaya, oradan Mərkəzi və Qərbi Avropa ölkələrinə istiqamətlənən beynəlxalq ticarət magistralı fəallaşdı (Aşurbəyli, 2006: s. 259; Əzimli, 2012: s. 119). XVI əsrin ortaları və ikinci yarısından Avropa ölkələri ilə Azərbaycan və İran arasındakı baş yol şimaldan - Rusiyadan keçməyə başlayır. Yazılı mənbələrdən Xəzər dənizinin qərb sahili ilə quru və dəniz ticarət yolları haqqında kifayət qədər məlumat vardır. Həmin mənbələrdən aydın olur ki, Astraxandan Dərbəndə qədər 3 gün, Dərbənddən Şamaxıya 5 gün, Şamaxıdan Ərdəbilə 8 gün, oradan Qəzvinə 5 günə çatırdı (Əliyev, 1990: s. 38). Astraxandan Şamaxıyadək karvan yolu ilə məsafə təxminən 1000 km təşkil edirdi. Azərbaycan üçün Qərbi Avropa dövlətləri ilə ticarət əlaqələri nöqteyi-nəzərdən Volqa-Xəzər beynəlxalq ticarət magistralının böyük əhəmiyyəti var idi. Həmin beynəlxalq ticarət yolu Qərbi Avropa ölkələri üçün mühüm önəm daşıyırdı. Təsadüfi deyildir ki, «Moskva» şirkətinin agenti M.Lokk bildirirdi ki, «Moskva dövlətinin ərazilərindən keçməklə səfəvilərlə ticarət İngiltərə üçün müstəsna əhəmiyyət kəsb edə bilər. Bununla da Moskva dövlətinin və səfəvilərin ticarət məhsulları Osmanlı türklərinin təhlükəsi, italyanların və ispanların xəbəri, Portuqaliya kralının icazəsi -------------------... 224 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com olmadan, ingilislərin vasitəçiliyi ilə Avropa ölkələrinə yayıla bilər» (Английские путешественники, 1937: с. 196; Əzimli, 2018: s. 194-195). Moskva şirkətinin agenti ingilis səyyahı Entoni Cenkinson 1562-ci ildə Azərbaycanda olarkən məktublarında ölkənin coğrafiiqtisadi təsvirinə, xüsusilə başlıca şəhərlərinin səciyyəsinə dair informasiya verir, ticarət məsələlərinə diqqəti yönəldir. Onun Dərbənd, Şabran, Şamaxı, Ərdəbil şəhərləri haqqında məlumatı əhəmiyyətlidir. Şamaxı haqqında qeydləri xüsusilə genişdir. A. Cenkinson bildirir ki, Şirvanın ən ucuz və bol ixracat məhsulu müxtəlif növ xam ipəkdir. O, Osmanlı imperiyası ilə Səfəvi dövləti arasındakı mübarizəni ticarət yolları, xüsusilə Şamaxı və Gilan ipəyinin Avropaya aparıldığı yollar üstündə mübarizə kimi təsvir edir. E.Cenkinson Xəzər dənizi vasitəsi ilə Səvəfi dövləti ilə ticarət əlaqalərinin qurulmasının olduqca perspektivli və ipək alqı-satqısının İngiltərəyə böyük gəlir verə biləcəyini xüsusi vurğulayır. Volqa-Xəzər beynəlxalq ticarət magistralı ilə Səfəvi dövlətində istehsal olunan xam ipəyi Avropaya daşımaq ucuz və sərfəlidir (Английские путешественники.., 1937: с. 202- 206, 210-212; Aşurbeyli, 2006: s. 259; Магарамов, 2017: c. 63). Volqa-Xəzər beynəlxalq magistralı üzrə ticarətin intensivləşməsi, Səfəvi dövlətində istehsal olunan xam ipəyin Qərbi Avropa ölkələrinə daşınmasının genişlənməsi Azərbaycana Avropa ölkələrdə zərb olunmuş gümüş və qızıl sikkələrin axını ilə əlamətdar olmuşdur. Qərbi Avropa sikkə tapıntıları və özəlliklə sikkə dəfınələrinin topoqrafiyası Azərbaycanın müxtəlif bölgələrinin - Qarabağın, Şamaxının, Balakəndin, Qəbələnin, Şəkinin, Bakının, Naxçıvanın XVI yüzillikdə gümüş talerlərin cəmləşdiyi mərkəzlər olduğunu düşünməyə əsas verir. Dəfınələrdə həm yalnız Qərbi Avropa şəhər və dövlətlərinin gümüs talerlərinə rast gəlinir, həm də onlar səfəvi sikkələri ilə birlikdə təsadüf olunur. Qeyd etmək lazımdır ki, XIX əsrin sonu- XX əsrin əvvəllərində, ümumiyyətlə Azərbaycan Dövlət Muzeyinin təşkilinə qədər Azərbaycanın müxtəlif regionlarından tapılan Qərbi Avropa gümüş sikkələrindən ibarət dəfinələr Rusiya imperiyasının ayrı-ayrı elmi müəssisələrinə göndərilərək onların mülkiyyətinə çevrilir, ya da əldən ələ keçərək taleləri aydın olmurdu. 1898-ci ildə Şəki bölgəsində Qalacık kəndi yaxınlığında içərisində XVI əsrə aid 100 ədədə yaxın müxtəlif Avropa talerlərinin olduğu saxsı bardaq tapılmış, həmin sikkələrin bir qismi kəmərlərin hazırlanması üçün istifadə edilimiş, digər qismini pristav ələ keçirmiş, amma haraya təqdim etməsi məlum deyil (Пахомов, 1926: с. 62). 1905-ci ildə Naxçıvanın Qarabaqlar kəndi yaxınlığında saxsı bardaqda aşkarlanmış Qərbi Avropaya məxsus gümüş talerlərdən ibarət dəfinənin taleyi məlum deyil (Пахомов, 1938: s. 65-66). Bəzi dəfinələrdən isə bir neçə və ya bir nüsxəsi haqqında informasiya dövrümüzə gəlib çatıb. 1895-ci ildə Şamaxı qəzasından təsadüfən tapılan XVI əsrin sonuna aid dəfinəki 9 ədəd gümüş sikkə Sankt-Peterburqa göndərilmiş, Y.B.İversenin təyinatına görə onlardan 8 ədədi ershersoq Ferdinandın zərb etdirdiyi Tirol talerləri və 1 ədədi isə Avstriya imperatoru Maksimilianın adından 1574-cü ildə kəsilmiş taler olmuşdur. Sikkələr daha sonra Riqa muzeyinə verilmişdir (Отчет, 1897: с. 53, 179). Bəzi dəfinələrdən isə bir neçə və ya bir nüsxəsi haqqında informasiya dövrümüzə gəlib çatıb. Azərbaycan Dövlət Muzeyində Numizmatika fondunun təşkilindən sonra vəziyyət dəyişmiş, numizmatik materialların toplanması, qeydiyyatı və mühafizəsi elmi əsasda tələblərə uyğunlaşdırılmışdir. Keçən əsrin 20-ci illərindən başlayaraq muzeyə daxil olan dəfinə və sikkə dəfinələri tədqiq olunur və ciddi qorunur. Bu istiqamətdə Y.A.Paxomov və Ə.M.Rəcəblinin xidmətlərini xüsusilə qeyd etmək lazımdır. 1924-cü ildə Ağdam rayonunun Kəbirli kəndində saxsı bardaqda 10-a yaxın gümüş taler tapılmış, onlardan iki nüsxə Y.A.Paxomova təqdim olunmuşdur. Həmin talerlərdən biri imperator II Rudolfun 1561-ci ildə zərb etdirdiyi taler, digəri isə Ferdinand zərb tarixi göstərilməyən Tirol taleridir (Пахомов, 1938: с. 65). 1924-cü ilin baharında tapılan Mirik dəfinəsi XVI yüzildə Azərbaycanın pul dövriyyəsinin, eləcə də Azərbaycanın Qərbi Avropa ölkələri ilə ticarət əlaqələrini səciyyəsi baxımından olduqca əhəmiyyətlidir. Qarışıq, Səfəvi şahlarının və Qərbi Avropa hökmdarları adından kəsilmiş gümüş sikkələrdən ibarət dəfinənin bir hissəsi əldən ələ keçmiş, 82 nüsxəsi Azərbaycan Dövlət Muzeyinə təhvil verilmişdir. Səfəvi sikkələri Şah İ Təhmasib və Şah II İsmayılın adından hicri 965-984-cü illərdə (1557-1577) zərb olunub, ümumilikdə 43 sikkədən ibarətdir. Şah I Təhmasibin adından hicri -------------------... 225 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com 978-ci ildə Təbrizdə zərb olunmuş, çəkisi 2, 17 qr. olan sikkə isnisna olmaqla digərləri 1,0-1,9 qr. çəkidədir. Onların bir qismi dairəvi, digərləri 11x14 mm ölçülərdə, 1 mm qalınlıqda, küncləri dəyirmilənən düzbucaqlı formadadır. Şah I Təhməsibin adından sikkələr Təbriz, Kaşan, Qəzvin, Gəncə, Naxçıvan, Ləhican zırxxanalarında zərb olunub. Əksəriyyətinin zərb yeri və zərb tarixi pozulub. Yalnız 9 sikkədə zərb yeri və tarixi mühafizə olunmuş və Y.A.Paxomov tərəfindən oxunmuşdur. Sikkələrdən dördü Şah II İsmayılın adından zərb olunub, 4,33-4,62 qr. çəkidədir. Zərb yeri üç nüsxədə pozulub, bir nüsxədə isə Şamaxı zəbxanası göstərilib. Dəfinəki 39 gümüş taler isə Almaniyanın müxtəlif dövlətlərində, 1541-1572–ci illərdə zərb olunmuşdur (Пахомов, 1926: c. 63). Dəfinədəki gümüş talerlər aşağıdakı zərbxanalara məxsusdur: Ettingen qrafları Karl Volfqanq, XIV Lüdoviq və Martinin birgə Şvabiyada 1541-ci ildə zərb etdikləri taler; Holşteyn qraflığı, V Ernestin 1543-cü ildə zərb etdirdiyi taler; Kompten şəhərinin 1546-ci il zərbi olan taler; Burqundiya kralı adı ilə I Ferdinandın 1547-ci ildə zərb olunmuş taleri; I Ferdinandın 1549-ci ildə zərb olunmuş taleri; I Ferdinandın adından zərb olunmuş, tarixi göstərilməyən daha üç nüsxə taler; İ Ferdinandan zərb ili göstərilməyən iki nüsxə Avstriya taleri; Leyxtenberq lanqrafı VII İohanın 1547-ci ildə zərb etdirdiyi taler; Köln arxiyepiskopu Adolfun adından 1554-cü ildə zərb olunmuş taler; Sakson kürfürüstü I Avqustun Anneberq zərbxanasında 1556-cı ildə kəsilmiş taler; Sakson kürfürüstü I Avqustun Drezden zərbxanasında 1561, 1562 və 1566-cı illərdə zərb edilmiş 3 nüsxə taler; 1558 və 1559-cu illərdə Sürix kantonunda zərb olunmuş iki nüsxə taler; 1561-ci ildə Nürenberq şəhərində zərb edilmiş taler; Zalsburq arxiyepiskopu İohan Yakovun 1561-ci ildə zərb etdirdiyi taler; Toren abbatlığı, Marqarita fon Bredore (1531-1577) adından 1557-ci və1563-cü illərdə zərb olunmuş iki nüsxə taler; Şərqi Friziya qraflığı II Eduardın adından (1540-1599) 1564-cü ildə zərb olunmuş 3 nüsxə taler; II Eduardın qardaşları Xristofor və İohan ilə birlikdə, zərb ili göstərilməyən 2 nüxxə, amma fərqlimöhürlə zərb olunmuş talerlər; Batenburq qraflığı Vilheliminin adından 1564-cü ildə zərb olunmuş taler; Lüttex (Lyej) yepiskopu Herqard adından 1569-cu ildə zərb edilmiş taler; Stablo abbatlığı Xristofor adından 1571-ci ildə zərb olunmuş taler; Hamburq şəhərində 1572-ci ildə kəsilmiş taler; Mansfeld qraflığı Petr-Ernst adından 1572-ci ildə zərb olunmuş taler; Braunşveyq-Volfenbüttel hersoqluğu Kiçik Henrix tərəfindən 1568-ci ildə Qoslar zərbxanasında zərb etdiyi taler; Şərqi Friziya qraflığı, Marqaritanın (1517-1576) zərb ili göstərilməyən İever taleri; Nimvegen şəhərinin zərb tarixi göstərilməyən eyni tipli iki nüsxə taleri; Qorn-Monmoronsi qraflarının zərb ili göstərilməyən iki nüsxə taleri; Deventer, Kampten və Tsvoll şəhərlərinin zərb ili göstərilməyən taler. Beləliklə, Y.E.Paxomovun qeyd etdiyi kimi, dəfinədəki talerlər 1541-1572-ci illər arasında zərb olunub və XVI əsrin son qərinəsində Azərbaycana gətirilib (Пахомов, 1925: с. 81-85). 1924-cü ildə Quba qəzasının Yasab kəndində kiçik mis bardaqda aşkarlanan dəfinədə tərkibinin mürəkkəbliyi ilə fərqlənir. Dəfinədə səfivilərin yeddi qızıl və beş gümüş sikkəsi, bir ağqoyunlu və bir osmanlı sikkələri, iki Qərbi Avropa taleri, bir cüt qızıl sırğa, 6 gümüş lövhə, gümüş toqqa, əqiq qaşlı gümüş üzük olmuşdur. Qızıl sikkələr I Təhmasibin adın kəsilmışdi. Onlardan beşi 4,44 -4,65 qr. çəkilərdə, Herat, Təbriz və İrəvanda zərb olunmuş əşrəfilərdir. İkisinin çəkisi 2,30-2,31 qr. olub İsfahan və Orduda zərb edilmiş 1/2 əşrəfilərdir. Gümüş sikkələrdən biri -------------------... 226 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com 6,12 qr. çəkidə I Təhmasibin adından kəsilib, zərb yeri və tarixi pozulub. Dörd nüsxə Məhəmməd Xudabəndənin adından zərb olunub, 4,63-4,68 qr. çəkidədirlər. Altıncı nüsxə osmanlı sikkəsi olub III Murad tərəfindən Dəmirqapıda zərb edilib. Y.A.Paxomov 894-cü ildə (1488/1489) Təbrizdə 4,36 qr. çəkidə zərb olunmuş sikkənin ağqoyonlulara mənsubluğunu ehtimal edir. İki gümüş talerdən biri Lyubek şəhərində 1546-cı ildə zərb olunub. Digər taler Holşteyn qraflığına məxsusdur, zərb tarixi göstərilməyib (Пахомов, 1926: c. 63). 1957-ci ildə Şəmkir rayonu ərazisində tapılmış dəfinədə yalnız Qərbi Avropa talerlərindən ibarət olmuşdur: İmperator Ferdinandın 1540-cı il Avstriya taleri; Henrixin1540-cı ildə zərb olunmuş Meklenburq taleri; Ferdinandın il göstərilməmiş üç nüsxə Tirol talerləri; Avqustun 1560-cı ildə zərb etdirdiyti Saksoniya taleri; 1568-ci ildə imperator II Maksimilianın adından Lübek şəhərində zərb olunmuş taler; Vilhelmin (1546-1586) adından zərb olunmuş talerdə tarix göstərilməyib; İmperator II Rudolfun 1590-cı ildə zərb etdirdiyi taler; Zaltsburqda arxiyepiskop Volfranq Teodorın (1587-1612 –ci il) adından zərb olunmuş iki gümüş talerin üzərində də zərb tarixi yoxdur; Hollandiyada 1589-cu ildə zərb olunmuş gümüş sikkə anonimdir (Пахомов, 1966: с. 105107). Beləliklə, Şəmkir rayonundan tapılan dəfinənin professor Y.A.Paxomova təqdim olunan nüsxələrinə əsasən dəfinədəki talerlər 1540-cı ilə 1590-cı illər arasında zərb olunub. Onlardan nisbətən erkəni Ferdinandın adından 1540-cı ildə zərb olunmuş Avstriya və həmin ildə Meklenburqda Henri adından kəsilmış gümüş talerlərdir. Sonuncu sikkələr isə II Rudolfun adından 1590-cı ildə zərb olunmuş Moraviya gümüş taleri və Zaltsburqda arxiyepiskop Volfranq Teodorın (1587-1612 –ci il) adından zərb olunmuş, tarixi göstərilməyən iki gümüş talerdir. Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyinin Numizmatika fonduna 1955-ci ildə daxil olan Zaqatala, 2009-cu ildə daxil olan Bibiyönü (Lerik) dəfinələrində də Qərbi Avropanın müxtəlif zərbxanalarında zərb edilmiş talerlər aşkar edilmişdir. Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyində Qərbi Avropa dövlərində XVI əsrdə zərb olunmuş qızıl və mis sikkələrdə mühafizə olunur. Misal üçün, II Rudolfun (1576-1608) adından 1589-cu ildə 3,47 qram çəkidə zərb olunmuş Macarıstan dukatını, Qərbi Friziyada 1596-cı ildə 3,42 qram çəkidə, həmin ildə Geldiriyada 3, 45 qram çəkidə zərb olunmuş anonim qızıl sikkələri qeyd etmək olar. Bununla belə Qərb dövlətləri ilə ticarət əlaqələrində gümüş talerlərə üstünlük verilirdi. XVI əsrdə ingilis səyyahı, taciri Ceffri Deket xam ipəyin satışı nəticəsində Sefəvi dövlətində saysız-hesabsız holland talerləri olduğunu xüsusilə vurğulayır (Английские путешественники, 1937: c. 258). Azərbaycan Respublikası ərazisində tapılan dəfinələrdə Avstriya, Tirol, Saksoniya, Moraviya, Zaltsburq gümüş talerlərinə daha çox rast gəlinir. Qeyd etmək lazımdır ki, XV əsrin ikinci yarısından Almaniya və Avstriyanın müxtəlif bölgələrində, xüsusilə Tirol, Saksoniya, Bohemiyada yeni gümüş yataqlarının aşkarlarlanması və istismarının nəticəsində Avropada gümüş kütləsi xeyli artmışdı. Digər tərəfdən müstəmləkə işğalları nəticəsində Amerikanın qızıl və gümüşünün Avropaya axını başlanmışdı. Nəticədə Avropada bir əsr ərzində nəcib metalların kütləsi 3 dəfədən artıq artmışdı (https://econ.wikireading.ru/4827) Bu isə Avropa dövlətlərinə ağır çəkili, yüksək keyfiyyətli sikkələr zərb etdirmək imkanı yaradırdı. Bir insuya bərabər tutulan gümüş sikkələr talerlər xüsusilə çox zərb olunurdu. Talerler ilk dəfə Avstiyada zərb olunub. Müqəddəs Roma imperiyasında 10 fevral 1524-cü ildə talerlərin keyfiyyəti və pul emissiyasını tənzimləşdirən Eslingen imperiya sikkə nizamnaməsi qəbul olunmuş və talerin çəkisi 27, 41 qr 930 əyyarlı təmiz gümüşlə və ümumi çəkisi 29, 43 qr qanuniləşdirilmişdi (http://southklad.ru/numizmatika). 1551-ci ildə talerdəki gümüşün çəkisi 27,5 qram müəyyənləşdirildi və o 72 kroyserə bərabər tutulurdu. 1566-cı ildə Leypsiqdə talerin cəkisi 29, 23 qr. 888 əyarlı gümüşlə müəyyənləşdirildi və bu sikkə “reyxstaler” adlandırıldı (https://supermonetki.ru/article_info.php?articles_id=28). Bütün bunların -------------------... 227 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com nəticəsində talerlər nəinki Almaniyada, bütün Avropada geniş yayılmışdı. Xüsusilə Avstriya talerləri etibarlığı və sabitliyi ilə XVI-XVII əsrlərdə pul dövriyyəsində ən məşhur pul vahidi olaraq beynəlxalq ticarətdə hakim mövqedə idi. Bu sikkələr Şərq ölkələri ilə, o cümlədən Səfəvi dövləti ilə ticarətdə başlıca pul vahidi idi. Qeyd etmək lazımdır ki, iri miqyaslı ticarət əməliyyatlarında, bir qayda olaraq, qızıl və ya iri ölçülü gümüş pullara (talerlərə) üstünlük verilməsi bir tərəfdən onların istifadə üçün daha rahat, digər tərəfdən onların daha keyfiyyətli olması idi (Котляр, 1974, с. 32-33). Səfəvi dövlətində alqı-satqı prosesində əmtəə yerli pul vahidləri əsasında qiymətləndirilir, Qərbi Avropa sikkələri onlardakı metalın çəkisinə əsasən dəyərləndirilirdi. Bu işlə sərraflar məşğul olurdular. Prof. Ə.Rəcəbli qeyd edir ki, xarici sikkələrin yerli sikkələrə dəyişdirilməsi əməliyyatında ajio-laj tətbiq olunurdu. Misal üçün, bir unsiya (28-30 qr.) çəkisi olan yüksək keyfiyyətli talerlər şah I Abbas dövründə 10-13 şahiyə bərabər tutulurdu, bu isə ümumilikdə 20-25 qr. təşkil edirdi. Bir reyxstaler ümumilikdə çəkisi 23 qr. təşkil edən 3 abbasıya dəyişdirilirdi. Bu maliyyə əməliyyatlarında bir talerdən təmiz gəlir bəzən 4 şahiyə və ya bir abasiyə bərabər olurdu (Раджабли, 2014: с. 106). Numizmatik materialların yazılı mənbələrin məlumatı ilə müqayisəli təhlili XVI əsrin ikinci və üçüncü qərinəsində Azərbaycanın Qərbi Avropa ölkələri ilə ticarət əlaqələrinin genişləndiyini, ixracat mallarının, ilk növbədə icrac olunan xam ipəyin həcminin artmasına müvafiq olaraq yüksək keyfiyyətli talerlərin Azərbaycana axınının baş verdiyini təsdiqləyə bilərik. Ağır çəkili həmin gümüş sikkələrin böyük əksəriyyəti yerli zərbxanalarda əridilərək səfəvi sikkələrinin kəsilməsində istifadə olunsa da, onların bir qismi dəfinələrdə və ya tək-tək tapıntılar halında aşkarlanaraq hazırda Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyinin Numizmatika fondunda mühafizə olunur. İstifadə olunmuş ədəbiyyat 1. Aşurbeyli, S.B. (2006). Şirvanşahlar dövləti. Bakı: Əbilov, Zeynalov və oğulları NPE. – 323 s. 2. Alkan, N.(2006). XV ve XVI. Yüzyıllarda İran ipek yolu’nda kervanlar. U.Ü. Fen Edebiyat fakültesi Sosyal Bilimler dergisi. – S. 141-157. 3. Əzimli, D.(2012). Azərbaycanın Qərbi Avropa ölkələri ilə ticarət əlaqələri və Türkiyə (XV əsrin II yarısı - XVII əsrin I yarısı). – Bakı: Təhsil. – 282 səh. 4. İnalcık, Halil (2000). Osmanlı imparatorluğunun ekonomik ve sosyal tarihi. Editör Halil İnalcık ve Donald Quataert. I. Cilt: 1300-1600. Türkçeye çeviren Halil Berktay. Eren Yayıncılık. – 496 s. 5. Алиев, Т.Ф.(1990). Азербайджан в первом русском географическом справочнике XVII века // Известия АН Азерб.ССР, сер. ИФП, №3. – с.36-42. 6. Английские путешественники в Московском государстве в ХVI веке. (1937). Перевод с английского Ю.В.Готье. Ленинград: Соц. ЭСКИЗ. – 306 с. 7. Котляр, Н.Ф. (1974). Кладоискательство и нумизматика. Киев: Наукова Думка. – 125 с. 8. Магарамов, Ш.А. (2017). Англичане на Каспийском море в XVI в. // Вестник Кемеровского государственного университета. №3. – С. 62-66. 9. Махмудов, Я.М. (1987). К вопросу о взаимоотношениях государств Ак-коюнлу и Сефевидов с европейскими странами (II половина XV - начало XVII века) // Известия АН Азерб.ССР, сер. ИФП, №3. – С. 32-42 . 10. Махмудов, Я.М. (1991). Взаимоотношения государств Аккоюнлу и Сефевидов с западноевропейскими странами (II половина XV - начало XVII века). Баку: Изд-во Бакинского университета. – 264 с. 11. Отчет императорской археологической комиссии за 1895 год. (1897). СПб.: Изд-во Типография Главного Управления уделов.– 206 с. 12. Пахомов, Е.А. (1925). Монетные находки в АССР в 1924 г. // Известия Азербайджанского археологического Комитета. – Баку: вып. 1. – С.71-85. 13. Пахомов, Е.А. (1926). Монетные клады Азербайджана и Закавказья. Труды Общества Обследования и Изучения Азербайджана. Вып. 3. – Баку: Изд. Общества Обслед. и Изучен. Азербайджана. – 100 с. 14. Пахомов, Е.А. (1938). Монетные клады Азербайджана и других республик, краев и областей Кавказа. Вып. II. – Баку: Изд-во ФАН Азербайджанской ССР. – 101c. -------------------... 228 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com 15. Пахомов, Е.А. (1966). Монетные клады Азербайджана и других республик, краев и областей Кавказа. Вып. IX. – Баку: Изд-во АН Азерб. ССР, – 124 с. 16. Раджабли, А.М. (2014). Монетное дело Азербайджанского Государства Сефевидов. – Баку: Зия. – 232 с. 17. https://econ.wikireading.ru/4827 18. http://southklad.ru/numizmatika 19. https://supermonetki.ru/article_info.php?articles_id=28 SOİL SCİENCE / TORPAQŞÜNASLIQ SOILS OF UPPER KARABAKH AND THE KARABAKH-MIL ZONE Nejla Suleymanlı Master student Azerbaijan University of Architecture and Construction, Azerbaijan necla2015@mail.ru ORCİD İD: 0000-0002-6268-9937 Abstract: The distribution of vegetation in the Karabakh plain is zonal. Rocky vegetation is found in the highest points of the mountainous area. Below are alpine and subalpine meadows with grain circles or a mixture of cereals and legumes. In the Alpine zone, these include meadow fescue, meadow bluegrass, thyme, buttercup, alfalfa, etc. Subalpine meadows are distinguished by their diversity and grandeur. Downstream there is a mountain-forest zone divided into upper mountain-forest, middle mountain-forest and lower mountain-forest zones. However, in the forest belt, forests are cut not on the road, but mostly on the southern and southwestern slopes. In the past, deforested areas have been subject to heavy deforestation and accidental plowing and irregular grazing on the site of eroded forests. The article is about the soil type of Upper Karabakh and Karabakh-Mil zone, the causes of erosion, plant species growing in these areas, measures taken against erosion. Key words: soil, erosion, melioration, herb, Karabakh, territory. ПОЧВЫ ВЕРХНЕГО КАРАБАХА И КАРАБАХ-МИЛЬСКОЙ ЗОНЫ Suleymanlı Nəcla Qəzənfər qızı Magistr tələbəsi Azərbaycan Memarlıq və İnşaat Universiteti, Azərbaycan necla2015@mail.ru Xülasə: Qarabağ düzündə bitki örtüyünün yayılması zona xarakteri daşıyır. Dağlıq zonanın ən yüksək nöqtələrində qayalı bitki örtüyünə rast gəlinir. Aşağıda taxıl dərnəkləri və ya dənli-paxlalı qarışığı olan alp və subalp çəmənlikləri var. Alp zonasında bunlar yulaf, çəmən qırtıcı, kəklikotu, qaymaqçiçəyi, yonca və s. Subalp çəmənlikləri müxtəlifliyi və əzəməti ilə seçilir. Aşağıya doğru yuxarı dağ-meşə, orta dağmeşə və aşağı dağ-meşə zonalarına bölünmüş bir dağ-meşə zonası var. Bununla birlikdə, yol meşə qurşağında, meşələrdə deyil, əksər hallarda cənub və cənub-qərb yamaclarında kəsilir. Keçmişdə, meşələrin kəsildiyi ərazilər eroziya prosesinə məruz qalan meşələrin yerində ağır kəsilmələrə və təsadüfi şumlama və qaydasız mal-qara otarılmasına məruz qalmışdır. Məqalə Yuxarı Qarabağ və Qarabağ-Mil zonasının torpaq tipi,eroziyanın baş vermə səbəbləri, həmin ərazilərdə bitən bitki növləri,eroziyaya qarşi istifadə olunan tədbirlər haqqındadir. Açar sözlər: torpaq, eroziya, meliorasiya, bitki, Qarabağ, ərazi. -------------------... 229 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com Верхний Карабах занимает юго-восточную часть Малого Кавказа с административными районами Шуша, Ханкенди, Ходжавенд, Ходжалы, Агдере. Шушинский район расположенный на склонах Карабахского хребта, характеризуется интенсивным расчленением. На территории Карабахсой зоны общая площадь пологих склонов крутизной до 10˚ составляет 40,1%, покатых – крутизной от 10˚ до 20˚-42,2%, крутых до 30˚-13,3%, сильнокрутых – до 45˚-2,3%, свыше 45° обрывистых склонов 2,1%. Пологие склоны в районе Шуша составляют 1,4% от площади района, в Агдере-26,4%, в Ханкенди-46,9%, в Ходжавенде-82,7%. Покатые склоны до 20˚ в Шуше-76,7%, в Ханкенди-14,3%, в Агдере55,3%. Сильнокрутых и обрывистых склонов в Шуше-21,9%, в Агдере-15,0%, в Ханкенди16,7%, в Хождавенде-3,0%. Исходя из особенностей географического распределения территории климат Верхнего Карабаха разделяется на умеренно-холодный и холодный. В расчленении рельефа большую роль играют горные реки, берущие начало с высоты 20003000 м. Горные реки Тертерчай, Хачинчай, Каркарчай, Кенделанчай прорезая на своём пути поперечные и продольные хребты впадают в р.Куру или же распределяются по Карабахской степи. Крупная река Тер-тер берёт своё начало с высоты 3120 м. Распределение растительного покрова в Карабахской степи носит зональный характер. На самых высоких точках горной зоны встречается скальная растительность. Это барбарис, багряник, кизильник, бересклет. Ниже располагаются альпийские и субальпийские луга со злаковыми ассоциациями или злаково-бобовой смесью. В альпийском поясе это овсяница луговая, мятлик луговой, тимофеевка, лютик, люцерна и др. Субальпийские луга отличаются разнообразием и пышностью. Спускаясь ниже, идёт горно-лесная зона с разделением на верхнюю горно-лесную, среднюю горно-лесную и нижнюю горно-лесную зоны. Однако в лесных поясах леса не носят сплошных массивов, часто прерываются, особенно на южном и юго-западном склонах. В прошлом они подвергались сильной рубке и на месте сведённых лесов проводилась бессистемная пахота и ненормированная пастьба скота, что подвергло почвенный покров территории эрозионному процессу. Характерными типами почв для данной зоны являются горно-луговые, горно-лесные бурые, горно-лесные коричневые с соответствующими подтипами. Лабораторией фитомелиорации эродированных почв НИ сектора эрозии в 1984 г. изучена эффективность противоэрозионных лесонасаждений и посева многолетних трав на эродированных склонах юго-восточной части Малого Кавказа. Цель исследований заключалась в подборе эффективных древеснокустарниковых и многолетних насаждений на смытых почвах. Исследования проведены в Шушинском районе, испытаны 27 древесных и 7 травянистых растений, которые сгруппированы по следующим признакам: реликтовые деревья тропического периода, орехоплодные, семечковые, косточковые, бобовые, злаковые, овощные. Экспериментами установлено, что на сильносмытых склонах среднего горно-лесного пояса из хвойных реликтовых пород устойчива сосна крымская, на северном и восточном склонах сосна обыкновенная, а в нижнем горнолесном поясе – сосна эльдарская, из широколиственных релик- товых пород отличается устойчивостью акация белая, железное дерево, акация Ленкоранская. Приживаемость железного дерева на сильно-смытых почвах составила 65%, на среднесмытых 82%, с годичным приростом 17 см и 27 см. В средней и нижней горно-лесных зонах юго-восточной части Малого Кавказа орехоплодные породы оказались достаточно устойчивыми, на сильносмытых участках общая приживаемость составила 80% с годичным приростом 27-31 см, на среднесмытых 90-100% с годичным приростом 33-45 см. Из плодовых семечковых пород с приживаемостью на сильносмытом участке 76-86% и с годичным приростом 35-38 см отличалась груша, на среднесмытом составила 88-96% с годичным приростом 47 см. На сильносмытых почвах среднегорного пояса были испытаны косточковые породы, приживаемость которых составила от 85 до 95% с годичным приростом 37-38см. Приживаемость ксерофитных кустарников составила 100%, а годичный -------------------... 230 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com прирост от 38-54 см. Исследованиями установлено, что на северных и северо-восточных склонах хорошо приживаются ясень обыкновенный, клен величественный, клен красивый, клен американский, которые на южном склоне оказались неустойчивыми. Общая приживаемость этих пород составила 76- 80%, а прирост от 27 до 35 см. При изучении корневой системы деревьев на террасах крутых склонов было выявлено, что независимо от породного состава деревьев на смытых склонах основная масса корней собирается в насыпной части террасы в южной части. Корни каштанолистного дуба до 70% распределяются в насыпной части террасы, у сосны эльдарской до 85%, у акации белой до 70%. Корневую систему белой акации изучали в Закатальском и Шекинском районах на склоне с крутизной до 42˚. Было установлено, что белая акация не имеет стержневых корней, корни акации поверхностные. На равнине боковые корни доходят до 5 м, на склоне уходят на 3,6 м, вверх на 1,3 м и разветвляются по второму и третьему порядку. На этих корнях формируются клубеньковые бактерии, живущие в симбиозе и усваивающие атмосферный азот. Корни второго и третьего порядка называются деятельными и распространены в верхних слоях почвы, где хорошая аэрация, так как при наличии свободного доступа воздуха клубеньковые бактерии хорошо усваивают атмосферный азот. Изучение корневой системы показало, что независимо от породного состава основная, корневая масса изучаемых растений распределяется в насыпной части террасы, при этом, общее количество корней первого порядка составляет 30 штук, протяжённость корней 22,95 м. На полотне и в нарезной части распределены 11 корней с протяжённостью 13,24 м. Применение многолетних трав на эродированных почвах и пастбищах показало, что самым устойчивым является эспарцет, урожайность его составляет 20 ц/га на южном склоне, 38 ц/га на восточном склоне. Урожайность люцерны составила 12 и 18 ц/га зеленой массы, что является менее устойчивым. Из злаковых противоэрозионной устойчивостью отличается ежа сборная с урожаем зеленой массы 291 ц/га, райграс пастбищный менее устойчив с урожаем 24 ц/га. Для предотвращения эрозии и улучшения зимних пастбищ из овощных кормовых трав применялись артишок, урожайность которого при двух укосах составила 54,2 ц/га, в первый год, 154,4 ц/га зеленой массы на второй год. В низменной зоне между Карабахской и Мильской степями на зимних пастбищах проведены исследования с посевами артишока по вариантам сплошного посева, рядкового посева с расстоянием между рядами растений 50х50 см, 80х50 см и 100х50 см. При этом урожайность артишока варьирует в пределах от 248,3 до 263,3 ц/га зеленой массы. В результате проведенных 5-ти летних исследований производству рекомендованы предложения. На сильносмытых южных склонах применять в противоэрозионных целях из хвойных сосну крымскую в среднегорном поясе, сосну эльдарскую в нижнегорном поясе, на северных и восточных склонах сосну обыкновенную. В качестве второстепенных пород на южном склоне белую акацию, клен полевой, из кустарников скумпию, аморфу, грабинник Шушинский. На северных склонах клен американский, ясень обыкновенную, из кустарников аморфу, костер, лещину. Из широколиственных реликтовых пород на южном участке рекомендованы семена дуба каштанолистного, сеянцы железного дерева, белая акация, клен полевой. Как второстепенные породы из кустарников грабинник шушинский, скумпию. На сильносмытых склонах нижнего пояса целесообразно применение железного дерева, а как сопутствующая порода миндаль, вишню обыкновенную, из кустарников лещину, алычу. При создании плодовых садов рекомендовано на эродированных склонах из косточковых саженцы вишни, абрикоса, алычи, из семечковых груши и яблони. На бросовых землях рекомендовано применение ксерофитных кустарников таких как скумпия, аморфа, грабинник. Из плодовых вишню, алычу, боярышник, мушмулу, сливу. Паралельно с кустарниками в целях мелиорации эспарцет, райграс, ежа сборная, также смесь трав бобовых со злаками, а для улучшения состояния присельских выгонов очень важно применение многолетних овощных трав, например артишок. Посев целесообразно проводить по схеме 50х50 см, на склонах, а на -------------------... 231 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com равнине 80х50 см на сильносмытых почвах. Для посадки как лесных, так и плодовых культур подготовку почвы проводить траншейным способом. Лабораторией фитомелиорации эродированных почв НИ сектора эрозии изучена эффективность противоэрозионных лесонасаждений в зависимости от степени смытости и способа подготовки почвы на северовосточном склоне Малого Кавказа. Исследования проведены в 1982 году под руководством И.Б.Караева, при этом установлено, что на сильносмытых склонах траншейный способ подготовки почвы является самым надежным, при этом приживаемость саженцев в среднем составляет 87%, на площадках 68%, в лунках 58%. В зависимости от степени смытости почвы в траншеях на сильносмытых склонах приживаемость составляет 75% с годичным приростом 31 см, а на среднесмытых 92% и 42 см. На сильносмытых выгонах более устойчивым среди бобовых является эспарцет, клевер, из злаковых ежа сборная. Сотрудниками лаборатории также изучены закономерности формирования поверхностного стока и эрозии в системе противоэрозионных лесонасаждений и многолетних трав и усовершенствована их почвозащитная роль. Был использован луночный способ как наиболее рациональный способ подготовки почвы и испытаны саженцы сосны эльдарской. Наблюдениями установлено, что применение саженцев сосны эльдарской является эффективным на среднесмытых и сильносмытых склонах. При этом подготовку почвы лучше проводить террасным и траншейным способами, так как они задерживают атмосферные осадки. Если условия не позволяют применять названные способы, то в этом случае можно применять площадки и лунки. Таким образом, лесонасаждения на эродированных склонах не только предотвращают эрозию, но и играют большую роль в почвообразовательном процессе. Одним из важных звеньев защиты почвы от эрозии является гидротехнические мероприятия. Если обычные агротехнические и лесомелиоративные мероприятия недостаточны для предотвращения образования селевых потоков, тогда применение гидротехнических мероприятий крайне необходимо. В условиях Азербайджана со сложными гидротехническими сооружениями издавна применяются простые сооружения. В целях защиты земельных участков и населенных пунктов устраиваются земляные валы, бетонные дамбы, каналы и перепады. Из вышеизложенного следует отметить, что при проведении фитомелиоративных противоэрозионных работ гидротехнические сооружения должны строиться в разнообразном стиле: от простейших доступных для каждого хозяйства, до сложных инженерных, которые могли бы служить для обезвреживания селевых потоков. Защитные сооружения должны быть достаточно долговечными и устойчивыми, чтобы население не занималось ежегодными работами по их восстановлению и ремонту. Русловые мероприятия проводятся для борьбы с селевыми потоками. К сожалению, этими вопросами ни одна организация не занимается. Борьбу с эрозией почв на территории Азербайджана можно вести лишь в том случае, если разрабатываемые мероприятия будут носить комплексный характер. 3.8. КАРАБАХМИЛЬСКАЯ ЗОНА Карабах–Мильская экономическая зона охватывает территорию от места соединения рек Куры и Араза до Муровдагского и Кетидагского Хребтов на восточном склоне Малого Кавказа. Общая площадь зоны составляет 1479,2 тыс.га, охватывая 12 административных районов. Это Евлах, Барда, Тер-Тер, Агджабеди, Бейлаган, Агдам, Джабраил, Зангелан, Кубатлы, Лачин, Кельбаджар. В зоне расположены Карабахская, Мильская равнины. На верхней части Тер-Терчая и Акерчая склоны очень крутые, 70,5% территории Кельбаджарского и 38,4% территории Лачинского районов составляют склоны крутизной 4° и более. Среднегорные, предгорные, нижнегорные части этой зоны сильно расчленены эрозионными процессами. В высокогорной зоне климат холодный и влажный. Среднегорная зона с умеренно теплым и полувлажным климатом. Для этой зоны характерны бурые и коричневые горно-лесные почвы. Нижнегорная и предгорная зона с теплым и слабо влажным климатом. Здесь развиты коричневые горно-лесные, остепненные горнокоричневые почвы. Предгорная зона характеризуется теплой и очень слабой влажностью с -------------------... 232 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com характерными серокоричневыми почвами. В низменной и равнинной части теплый и слабо влажный климат, распространены серые и луговые почвы. Общая площадь земель данной зоны составляет 1479,93 тыс.га. На площади 788,06 тыс.га (53,25%) эрозия почв не наблюдается, оставшиеся 691,87 тыс.га (46,75%) территории подвержены эрозии в различной степени. Сильно эродированы 160,22 тыс.га или 10,83% территории. В общем итоге 22,04% или 327,58 тыс.га всей территории зоны в результате эрозии частично утратили возможность хозяйственного пользования. Общая площадь лесов и кустарников в этой зоне составляет 125,85 тыс.га. Из этой площади 75,44 тыс.га подвержены эрозии. Почвы степных и полупустынных зон занимают 966,81 тыс.га. Из них эрозии подвержены 658,44 тыс.га или 66,06%. На территории Карабах-Мильской зоны очень развита ирригационная эрозия. На территории Евлахского, Бардинского, Тер-Терского районов ирригационная эрозия протекает в основном на хлопковых плантациях, а в Агдамском, Физулинском и Джебраильском районах на зерновых и виноградных полях. Таким образом, действию крупномасштабной эрозии подвержено 36,4 тыс. га территории. Это наблюдается на территории водохранилища в бассейне реки Аракс, что связано с расширением площади орошаемых земель. Характерные для данной зоны типы почв следующие: горно-луговые, горно-лесные, горно-коричневые, серо-коричневые, серо-бурые, серозёмы, серозёмнолуговые, лугово-лесные, аллювиально-луговые, болотно-луговые почвы, солончаки. Cписок использованной литературы 1. Алекперов К.А. (1961). Эрозия почв и борьба с ней в Азербайджане. – Баку: Изд-во АН Азерба. ССР. – 2. Алиев Б.Г., Алиев И.Н. (1999). Техника и технология малоинтенсивного орошения в условиях горного региона Азербайджана. – Баку: Елм. – 118 с. 3. Салаев М.Э. (1966). Почвы Малого Кавказа. – Баку: Изд АН Азерб. ССР. 4. Алиев, Б.Г., Алиев И.Н. (2000). Проблемы эрозии в Азербайджане и пути ее решения. – Баку: Зия-Нурлан. -------------------... 233 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com ECONOMİCS / İQTİSADİ ELMLƏR INFLUENCE OF EXTERNAL AND INTERNAL FACTORS ON THE STABILITY OF COMMERCIAL BANKS OF THE REPUBLIC OF AZERBAIJAN AND THEIR ROLE IN THE DEVELOPMENT OF THE COUNTRY'S ECONOMY Alida Huseynova PhD, Senior Lecturer Azerbaijan State University of Economics, Azerbaijan alida-gusenova@mail.ru ORCİD İD: Flora Kasieva Ph. D. in Economics, associate Professor Azerbaijan State University of Economics, Azerbaijan ORCİD İD: Abstract. The aim of this study is to develop recommendations and measures to improve the stability of commercial banks of the Republic of Azerbaijan, based on the analysis and research of the external and internal factors. The research’s methodological basis is the studies of leading domestic and foreign experts in the field of finance and banking development. The result of the study is that the banking sector of Azerbaijan is rather stable and there is no excessive tension in it. The state of the banking system of Azerbaijan can be characterized as a transition from an unstable situation to a relative stabilization. Keywords: stability, stability, factors, force majeure ВЛИЯНИЕ ВНЕШНИХ И ВНУТРЕННИХ ФАКТОРОВ НА УСТОЙЧИВОСТЬ КОММЕРЧЕСКИХ БАНКОВ АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ РЕСПУБЛИКИ И ИХ РОЛЬ В РАЗВИТИИ ЭКОНОМИКИ СТРАНЫ Гусейнова Алида Теймур гызы доктор философии по экономике, старший преподаватель Азербайджанский Государственный Экономический Университет (UNEC) alida-gusenova@mail.ru Кашиева Флора Шамиль гызы доктор философии по экономике, доцент Азербайджанский Государственный Экономический Университет (UNEC) Аннотация. Целью научной работы является выработка рекомендаций и мер, способствующие повышению устойчивости коммерческих банков Азербайджанской Республики, на основе анализа и исследования внешних и внутренних факторов. Методологической базой работы является труды и разработки ведущих отечественных и зарубежных специалистов в области развития финансов, банковского дела. Результатом исследования является то, что банковский сектор Азербайджана является более стабильным и в нем не наблюдается чрезмерной напряженности. Состояние банковской системы Азербайджана можно охарактеризовать как переходящее от неустойчивого положения к относительной стабилизации. Ключевые слова: устойчивость, стабильность, факторы, форс-мажор. -------------------... 234 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com Устойчивость коммерческих банков оказывает существенное влияние на экономическое развитие страны в целом. Роль коммерческих банков в экономическое развитие страны состоит в расширение сферы их деятельности. Коммерческие банки играют большую роль в аккумуляции свободных денежных средств, как населения, так и экономических агентов. В нынешних условиях коммерческие банки являются основной структурой экономики в целом. Все процессы, которые происходят в экономике, проявляются в характере их функционирования. Как справедливо отмечает М.М. Багиров в монографии «Создание Национальной банковской системы Азербайджана»: «Проблемы, с которыми сталкивалась и сталкивается Азербайджанская экономика, не могли не оказать негативное воздействие на банковский сектор» (Багиров, 1997: с.42). Стабилизация, повышение и укрепление банковской системы является важным и решающим фактором улучшения и повышения всей экономики. Учитывая вышесказанное, в настоящее время весьма важным является всестороннее исследование экономических основ и факторов устойчивости коммерческих банков. Исследование основных факторов устойчивости коммерческих банков означает их изучение во взаимосвязи с другими экономическими субъектами и секторами, выяснение развития процессов взаимодействия между банковскими и другими секторами экономики. Итак, под экономической устойчивостью коммерческих банков следует понимать способность банка достигнуть равновесного состояния в существующей экономической среде и удерживать данное состояние в течение длительного периода времени, для того чтобы добиться своих целей (Белых, 2007: с.92). Основой общеэкономической устойчивости коммерческих банков является ее структурная многосложность, которая определена множеством факторов. Таблица 1. Факторы, влияющие на оценку устойчивости коммерческих банков Уровень Факторы 1. Мактроэконо- а) Существующая в стране экономическая и политическая мический обстановка. б) Оказываемая поддержка коммерческим банкам, согласно экономической политики государства. 2. в) Регулирование банковской деятельности и контроль над ними со стороны государства. Микроэконоа) Уровень и качество управления банковской деятельностью. мический б) Состояние размещения банковских активов и уровень связанный с ними. в) Структура банковских активов и уровень их доходности. г) Регулирование активов и пассивов по суммам и по срокам. д) Факторы, связанные с имеющимся капиталом. Коммерческие банки при своей деятельности выполняют комплекс взаимосвязанных процессов. Эти процессы зависят от многочисленных и разнообразных факторов. Если один из этих факторов отсутствует, то оценка влияния других факторов, а также выводов могут оказаться неверными [4, 61-64]. Некоторые факторы будучи тесно взаимосвязанными, часто в разных направлениях влияют на результаты деятельности коммерческих банков положительно, а другие отрицательно. При этом отрицательное влияние одних факторов иногда снижают, или даже сводят на нет положительное влияние других. Факторы, влияющие на устойчивость коммерческих банков делятся на внешние и -------------------... 235 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com внутренние. На основе анализа внешних и внутренних факторов, которая определяет устойчивость банков, предлагается следующая их группировка, представленная в виде рисунка 1. Финансовоэккоооээээкономические Организационные Внутренние факторы Технологические Устойчивость коммерческого банка Общеэкономические Внешние факторы Финансовые Политические Правовые Социальнопсихологические Форс-мажорные Рисунок 1. Классификация факторов, влияющих на устойчивость коммерческого банка, по способу их возникновения. Внешние факторы представляет собой совокупность взаимосвязанных и взаимообусловленных факторов. Внешние факторы подразделяться на шесть самостоятельных групп: 1) общеэкономические; 2) политические; 3) финансовые; 4) социально-психологические; 5) правовые; 6) форс-мажорные. Устойчивость коммерческих банков определяется, прежде всего, общеэкономическими факторами, оказывающими значительное влияние на устойчивость любых коммерческих банков. К общеэкономическим факторам относятся: возможность реального сектора экономики, экспорт и импорт страны, межотраслевые переливы ресурсов, приток и отток иностранного капитала, величина ВВП. Таким образом, экономическую ситуацию в любой стране можно охарактеризовать следующими показателями:  производственный и технический потенциал;  структурное изменение экономики;  инвестиционный климат в стране;  состояние платежного баланса и тенденция его развития. Основным фундаментом устойчивости банков является стабильность экономической базы. На устойчивость и способность банков огромное влияние оказывают трудности в -------------------... 236 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com экономике страны. Итак, финансовую устойчивость клиентов в основном снижают экономические кризисы, что ведет соответственно к оттоку ресурсов из банков и снижению возвратности выданных кредитов, что в конечном итоге отрицательно воздействует на устойчивость коммерческих банков. Значительное влияние на устойчивость коммерческих банков оказывают финансовые факторы, определяющие состояние и развитие финансового рынка. Состояние финансового рынка можно определить такими факторами, как: денежная эмиссия, рост доходов населения, уровень инфляции, проценты по краткосрочным кредитам, изменение государственного регулирования во внешнеэкономической и валютной среде, золотовалютные резервы страны, объем внешней задолженности страны, состояние и перспектива развития фондового рынка и др. (Бобрик, 2011: с.29-32). Одним из важных факторов, характеризующих состояние финансового рынка, является развитие фондового рынка. Большое влияние на устойчивость коммерческих банков влияют политические факторы. Политическое состояние страны обусловливается устойчивостью существующего правительства, влиянием оппозиции, стабильностью административно-территориальных образований, политической ориентацией. Главным условием для развития рынка банковских услуг является политическая стабильность, которая обусловливает вероятность социальноэкономического развития страны и укрепления ее позиции на международном рынке. Значительное влияние на устойчивость коммерческих банков оказывают правовые факторы, включающие формы и методы правового регулирования банковской деятельности. Устойчивое законодательство создает условия для нормального правового регулирования возникающих проблем. Кроме того, законодательство оказывает огромное влияние на развитие банковской системы особенными правилами регулирования различных банковских операций или сделок. Социально-психологические факторы определяют экономические, финансовые, правовые и политические факторы. К социально-психологическим факторам относятся: уверенность населения в правильном проведении экономических преобразований, в стабильном налоговом, таможенном и валютном законодательстве в дальнейшем будущем. Все вышесказанные в совокупности образуют уровень доверия к отечественным коммерческим банкам, готовность выполнять банковские операции и воспользоваться банковскими услугами. На устойчивость коммерческих банков влияют и форс-мажорные факторы. К ним относятся стихийные бедствия и непредсказуемые события, которые приводят в сбой деятельность банков. Форс-мажорные факторы подразделяются на: - экономические - природные - политические. К экономическим факторам относятся: отказ правительства от выполнения взятых на себя финансовых обязательствах, изменение налоговых ставок, кризисы на финансовом рынке. К природным факторам относятся: наводнения, землетрясения, ураганы и т.д. К политическим факторам относятся: закрытие границ, запреты международных экономических отношений с другими странами, военные конфликты. При относительно устойчивой социально-экономической, политической ситуации и финансового рынка, отсутствии форс-мажорных обстоятельств в деятельности коммерческих банков важную роль играют внутренние факторы. Под внутренним фактором понимается совокупность факторов, которые формируются самими коммерческими банками. Внутренние факторы устойчивости коммерческих банков подразделиться на три самостоятельные группы: -------------------... 237 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com 1. организационные; 2. технологические; 3. финансово-экономические. К организационным факторам устойчивости коммерческих банков относятся: стратегия банка, уровень менеджмента, квалификация кадров, внутренняя политика банка. Технологические факторы, включают в себя направление банка на развитие современных банковских технологий, нужды рынка в новых банковских продуктах. Современная ситуация ставит перед банками такие проблемы, которые невозможно решить без обширного и комплексного применения новейшей компьютерной и телекоммуникационной технологии. Автоматизация глубоко затронула традиционные банковские услуги. Информационный тип экономического развития превратил инвестиции в информационно-компьютерную технологию, в основополагающий компонент роста, развития самих банков. Использование новых технологий в значительной степени улучшили качество банковских услуг, банкам дали возможность осуществлять анализ и дать прогнозы по разным финансовым и общеэкономическим вопросам, предоставить консультации. В модернизации банковской операции существенный шаг позволили сделать банкоматы, терминалы в торговых центрах, системы «Клиент-Банк», пластиковые карточки, и Интернет. Итак, компьютерная и телекоммуникационная технология банков является важным фактором ускорения адаптации банковской системы к международным требованиям. К финансово-экономическим факторам, оказывающим влияние на устойчивость банков, являются: объем и структура собственного капитала, степень доходов и прибыли, достаточность ликвидности, поступления ресурсов и их эффективное размещение. Предоставленные внешние и внутренние факторы способны оказывать влияние на устойчивость коммерческого банка. Она индивидуальна и зависит от организационной структуры и содержания работы каждого отдельного банка. Кроме того, нельзя упустить из виду, что в современных условиях экономического развития большое влияние на устойчивость банков оказывают в основном внешние факторы, не зависящие от деятельности самих банков. Поэтому коммерческие банки не должны пренебрегать воздействию внутрибанковских факторов, повышая их качество, что в конечном итоге сказывается на устойчивости банков. Для активной деятельности банковской системы необходимо решить следующие важные проблемы: - сосредоточить банковский капитал; - формировать банковскую инфраструктуру; - создать условие для равноправной конкуренции; - повысить уровень и эффективность управления активами; - привлечь банком долгосрочный ресурс. В своей политике Центральный Банк Азербайджана, Ассоциация коммерческих банков и другие учреждения в основном упираются на формирование коммерческих банков как один из главных условий развития производительных сил в республике. Для дальнейшего развития коммерческих банков, нужно раскрыть основные проблемы отдельных кредитных организаций, которые функционируют в стране. Укрепление и формирование банковской системы Азербайджана – это вопрос общегосударственного значения. Поэтому на современном этапе важной задачей является решение проблем коммерческих банков на государственном уровне, государственный подход к данным проблемам и законодательное выделение данных банков. На современном этапе если ничего не будет предпринято, то многие страны через некоторое время лишаться отечественных банков, и, это будет связано со свойствами перераспределения финансовых потоков через коммерческие банки. Главным фактором экономического роста страны является создание благоприятных -------------------... 238 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com условий для банков, вложить свои средства в реальный сектор экономики. Считаем целесообразным внесение единых основных действий, необходимых для успешного решения задач по развитию экономики страны. Для того чтобы поднять роль коммерческих банков в развитии экономики страны, весьма важным представляется стимулирование объединения кредитных ресурсов в виде выдачи синдицированного кредита, которая будет способствовать снижению рисков. Но, в Азербайджане коммерческие банки не доверяют друг другу, и поэтому данный метод размещения ресурсов практически не применяется. Также, в законодательной базе Азербайджанской Республики нет нормативного акта, которая бы была посвящена данной форме кредита. Из-за отсутствия нормативного акта синдицированное кредитования не может развиваться на должном уровне. Поэтому, необходимо принять Центральным Банком Азербайджанской Республики Положения «О синдицированном кредитовании». Для повышения роли банков в реальном секторе экономики также необходимо урегулировать вопрос кредитования предприятий с применением метода возобновляемых кредитных линий. Со стороны Центрального Банка Азербайджанской Республики необходимо создать механизм дифференцированного подхода к кредитным организациям для установления экономического норматива. При создании дифференцированного подхода к банкам по установлению экономических нормативов надо, в первую очередь определить уровень участия банков в подъеме экономики страны. Экономическое развитие страны, зависит от взаимоотношений власти и банков на государственном уровне. Администрации должны подойти к коммерческим банкам как к главной части экономики страны, помогая им решить их проблемы. При этом основной задачей банков является поиск путей и средств для поддержки государственных программ подъема экономики. Со стороны органов исполнительной власти не должно допускаться обслуживание одним банком или холдингом предприятий и администраций, так как это нарушает принцип равноправной конкуренции. А также данная мера снизит риски, которая может возникнуть при сосредоточении денежных ресурсов местного бюджета в одном банке и увеличит конкурентоспособность коммерческих банков. Коммерческие банки должны сами быть заинтересованы в становлении инициатора во взаимовыгодных отношениях с администрацией. Итак, координация деятельности коммерческих банков и исполнительных органов власти должна быть направлена на развитие экономики страны и, соответственно, на повышение устойчивости банковской системы. В целом, для повышения роли коммерческих банков в экономике страны необходимо решение следующих вопросов: 1. Принять основную систему финансово-экономического централизма, равноправных на финансово-экономические возможности для банков страны. 2. Обеспечивать справедливую конкуренцию. Если банки используют средства государственного бюджета, его гарантии и другие государственные источники, то он должен нести дополнительные обязательства и ограничения. Представляется возможным обслуживание всех бюджетных средств поручить банкам, контрольный пакет акций которых принадлежит государству, но законодательно ограничить этим банкам сферу деятельности. 3. Принять Концепцию развития банковской системы, сформировать государственную политику ее развития. 4. Обеспечивать рыночную дисциплину, соблюдать принципы равноправной конкуренции всеми участниками банковской деятельности. -------------------... 239 ...------------------ “East and West: a dialogue of cultures”, 19 December 2020, Gostivar, North Macedonia İnternational Vision University İSBN: elger-etm.com Список использованной литературы 1. Багиров М.М. (1997). Создание Национальной банковской системы Азербайджана Учеб. пособие. – СПБГУЭФ. – с.42. 2. Белых, Л.П. (2007). Устойчивость коммерческих банков. Москва. – с. 92. 3. Бобрик М.А. (2011). Финансовая устойчивость коммерческого банка // Банковское дело. № 8. – С. 29-32. 4. Ильясов С.М. (2006). О сущности и основных факторах устойчивости банковской системы // Деньги и кредит. № 2. – С. 61-64. -------------------... 240 ...------------------